ژن __ ژیان __ ئازادی
2023_01_09 نادر خەلیلی
Z جیل یان نەسڵی
جارێ پێش هەر چەشنە باسێک، ئەبێت لە سەر یەک بابەتی زۆر جەوهەری و جیدی بوەستین. کە بریتییە لەوەی کە هیچ دیاردەئێکی گەردوونی بوونی نییە کە لە وەستاندا بێت و هیچ گۆڕانێکی بە سەردا نەیت. هەروا کە هیراکلیتۆس پێش ٣٠٠٠ ساڵ ئەڵێت: تەواوی گەردوون تووشی قەیرانە و هیچ شتێک سۆباتی نییە و وەستانی بۆ بەدی ناکرێت و ئیزافە دەکات کە نابێت دووجار پێ بخەیتە ناو ڕووبارێکەوە! بۆچی؟ لە بەر ئەوەی کە جاری دووهەم هەم خۆت و هەم ڕووبارەکەو هەم کات و تەواو دیاردەکان گۆڕانیان بە سەردا هاتووە و ئەو ڕووبارەی جاری دووهەم، ڕووبارە پێشووەکە نیە و تەنانەت خۆتیش گۆڕاویت. هەر بەمپێیە ئاشکرایە کە مرۆڤیش وەکوو دیاردەئیکی گەردوونی و هەر وەها کۆمەڵگەکەی، گۆڕانیان بە سەردا دێت و ئەمە حاشاهەڵنەگرە. کە وا بێت ئەبێ قبووڵ بکەین کە نەسڵ یان جیلی پێشووتر لە گەڵ نەسڵی تازەتری ئەمڕۆدا، جێاوازییان هەبێت. کە جێاوازییەکانی نێوانیان لە دەیان بابەتەوە سەر هەڵئەدات.
پێناسەی نەسڵی زید
لە ٢٦ حەرفی ئینگلیسیدا، پیتەیZ ئاخرین پیتەیە. بۆیە نەسڵی Z,بەمناوە بەناوبانگە، کە واتە جێا لە ئاڵفاکان، نەسڵی ئاخرینی کۆمەڵگەیە و لە تەواو کۆمەڵگەکاندا بوونیان هەیە. ڕوانگەی ئەم نەسڵە لە زۆربەی هەرە زۆری ڕەهەندەکاندا لە گەڵ نەسڵی پێشووتردا، جێاوازی هەیە.
لە خۆپیشاندانەکانی دووای کوشتنی ژینا ئەمینی لە شاری تاران، بە دەستی هێزی نیزامی کۆماری ئیسلامی، هەر وا کە لە سەر خاکەکەی لە کاتی نێشتندا نووسرابوو: «ژینا گیان تۆ نامری، ناوت ئەبێتە ڕەمز». وە بە ڕاستیش هەروا بوو. بەس هاو نەسڵەکانی ژینا یانێ نەسڵی Z بوون کە قورسترین ئەرکەکانیان لە خۆپیشاندان وجووڵەکاندا لە ئەستۆ بووە. خاڵێکی زۆر جەوهەری لە شێوازی کارکردنی ئەم جیلە لە گەڵ پێشووترەکاندا، ئەوەیە کە لە تەواو بوارەکاندا، شێوازێکی نوێگەرایانەیان هێناوەتە ئاراوە. بۆ وێنە ئەگەر نەسڵی ئێمە یانێ Xەکان ، مانمان دەگرت. شێوازی مانگرتنی ئێمە بەمجۆرە بوو کە لە شوێنێکی دیاریکراودا دادەنیشتین و ئیعلامی مانگرتنەکەمان دەکرد و هەر لە دەستپێکی مانگرتنەکەوە تاکوو ئاخر، یان سروودمان ئەخوێند، یان دەرگیری قسەو باس ئەبووین لە گەڵ خەڵکانیتردا و جێا لەوە کارێکیترمان نەدەکرد _ کە چی نەسڵی زید، ئیعلامی مانگرتن دەکات لە شارەکاندا و هەر لە بەیانی تاکوو نیوەڕۆ دووکانەکان و بازاڕەکان دادەخرێن و بە دووای ئەوەدا ئیتر مانگرتنەکە تەواو ئەبێت و دەڕۆنە ناو شەقام بۆ خۆپیشاندان وئەنجامدانی جووڵە سیاسیەکان و لە گەڵ هێزەکانی ڕژیم دەرگیر ئەبن!
بەمپێیە هەر لەو خاڵەی سەرەوە کە ئاماژەی پێدرا یانێ مانگرتن، دەبینین کە شێوازی کاری ئەم نەسڵە بە تەواوی ساختار شکێنە و باکی لەوەی نییە کە تۆ چ تەعبیر و تەفسیرێکت هەیە لە مانگرتن! کە واتە شێوازی کارکردنی ئەم جیلە بە ڕاستی مودیڕنە.
جیلی X هەزارەکان
جیلیX یان هەزارەکان، کە بڕێک کەس بە جیلی لە بیر کراو بانگهشتیان ئەکەن، بەو جیلەی دەوترێت کە لە نێوان ساڵەکانی ١٩٦٥ زایینی تاکوو ١٩٨٠ بە دونیا هاتوون. ئەم جیلە ئێستە تەمەنی پیری خۆیان بە سەر ئەبەن و باپیرەکان ودایە پیرەکانی ئەمڕۆیان پێکهێناوە. لەگەڵ جیهانی ئینتەرنیتدا زۆر بەکەمی ئاشناییان هەیە یان ئەبێت بڵێین کە لە گەڵ ئینترنیتدا نامۆن. بۆیە لەم بوارەدا زۆرجار تووشی سەرلێشێواوی و نەزانمکاری ئەبن. بەڵام لە لائێکیترەوە ئەم جیلە بە شێوازێک لە گەڵ بزووتنەوە سیاسییەکانی قەڕنی ٢٠دا تێکەڵ بوون. لە لێکۆڵینەوێ لێژنەئێکی زانستی تەکنۆلۆجیایی لە وڵاتی بریتانیا وە لە ساڵی٢٠٩ دا و بەپێ دەرئەنجامی لێۆڵینەوەکەیان، ڕوو بە خەڵکان گوتیان: ئەوکەسانەی کە نەتووانن لە ئەم ساڵەدا تاکوو پێنچ ساڵیتر بە ئینتەرنیت ئی مەیل و نامە بنووسن بۆ ئیدارەکان یان پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان و نەتووانن وڵامی نامە دیجیتاڵییەکان بدەنەوە، لەوکاتەدا یانێ پێنج ساڵی دوواترکە دەبێتە ساڵی ٢٠١٤ بە مرۆڤێکی «بێ سەواد» بە ئەژمار دێن!ئەگەر تەنانەت خاوەنی بڕوانامەی زانکۆ بن لە هەر بوارێکدا. هەر لەمخاڵەدا بە ڕوونی دەردەکەوێت کە جیهانی دیجیتاڵی یان ئینتەرنیتی تاکوو چ ڕادەئێک گرنگە و هەروا کە ژاک دەریدا دەڵێت: «لە داهاتووی نزیکدا وسەرهەڵدانی جیلە نوێەکان، چیتر شەڕی تۆپ و دەبابە نامێنێت و شەڕە هەرە گرینگەکانی نێوان دەسەڵاتدارانی حکوومەتەکان ئەکەوێتە ناو بەرەی جیهانی دیجیتاڵی». _ ئەمڕۆش بە ڕوونی دیارە کە جیهانی نیت و سافتوێرەکان لە هەموو کەرت و بوارەکاندا حازرن و تەنانەت سیستەمی سەلاجەکان یان ماشینەکان یان هەر چەشنە سیستەمی خزمەتگۆزاری لە گەڵ سافتوێرەکان و کامپیوتردا تێکەڵاوییەکی سەرەنجڕاکێشی هەیە و کۆنترۆڵی دیاردە تەکنۆلۆجیەکان و هەموو بابەتەکان لە ناو کۆمەڵگە وخودی جیهانی زانستی دەکات! وەکوو وێنە دەتووانین ئاماژە بدەین بە جەیمز ویب و چۆنییەتی درووستکردنەکەی لە هەر بەشێک. بۆ وێنە درووستکردنی ئاوێنەکەی کە چەندە بەهێز و حەساس و دەقیقە کە هەر دوو دیواودیوی ئەو ئاوێنەیە لە گەڵ سەرما و گەرمائێکی دژ بە یەکدا مقاومە. بۆ ئەوەی کە لە تەیفی مادوونی سووردا جەیمز ویب بتووانێ کار بکات و تێکنەشکێت، ئەبێت خودی تەلیسکۆپەکە لە سەرمائێکی زۆردا کە دەگات بە ٢٢٠ - دەرەجەی سانتیگراد، موقاوم بێت و خەلەلێکی تێنەکەوێت و هەروەها بەرگری بکرێت لە تیشکی خۆرەتاو و مانگ و زەوی، بۆیە ڕووئێکی سپەری جەیمزویب لە خۆرەتاو و مانگ و زەوییە کە جێگربووە لە نوقتەئێکی زۆر تایبەتدا کە بە نوقتەی لاگرانژی خورەتاو دەناسرێت. هەڵبەت لە پێناسەی جەیمز ویب زۆر بابەتی وردتر و حەساستر هەن وەکوو ئەو ٥ ڕەسمەی کە ناردیە خوارەوە بۆ زەوی و پیشان ئەدات کە زنجیرە کێوەکانی ئەوپەڕی گەردوون خۆیان چەندین هەزارساڵی تیشکی بەرزن! و بە دەوریاندا گەلەکسییەکان دەسووڕێنەوە، کە لێرەدا پێویست بە نووسینی ئەوانەمان نیە و بەس بۆ نموونەئیک لە چۆنییەتی تەکنۆلۆژیای سەردەم یان مودیڕن و کاریگەری ئینترنیت، بەو دیاردەیە ئاماژە درا.
جیلی Y
بەو جیلەی دەوترێت کە لە نێوان ساڵەکانی ١٩٨١ تاکوو ١٩٩٦ لە دایک بوون. (١٣٦٠ تاکوو ١٣٧٢ خۆرەتاوی _ شەمسی) کە لە ئێراندا بە دەیە شەستییەکان بە ناوبانگن. ئەم جیلە یان نەسڵە ئەوەڵین گروپەکانن کە لە گەڵ دیاردە ئەوەڵینەکانی کامپیوتردا ئاشنا بوون. تەلیفۆنە موبایلەکانی ئەو سەردەمە هەر زۆر زل و کامپیوترەکان بە خاتری تیشکی ایکسێک کە هەیان بوو، چاوی بینەریان زوو ماندوو دەکرد، لە حاڵێکدا کەمپیوترەکانی نوێتر و ئەمڕۆیە لە سلیکۆن و ماتریاڵی زۆر باشتر پێکهاتن کە زیانی بۆ چاوی مرۆڤ زۆر زۆر کەمترە و دەکرێت دەیان سەعات لە سەر بەرنامە و پڕۆژەکان یان خوێندنی دیجیتاڵی کار بکرێت. هەروا کە نوسخەکانی ویندەوزەکان یەک بە دووای یەکدا دەهاتە ناو کۆمەڵگە، سافتوێرەکانیش گۆڕانکارییەکی هەرە سەیریان بە سەردا هات و هەزاران ئەپی جۆراوجۆر بڵاو بووەوە. هەروا کە دەزانین لە جیهانی ستاتیکا بە گشتی و کلتوور و مووسیقا، کاریگەرییەکی زۆر قورسیان کرد. بۆ وێنە بۆ پەیدا کردنی نۆتی «لاێ کۆرۆن، یان نۆتی سی بیمۆل»، لە دەزگای مووسیقای کلاسیکی شووردا، بە ساڵەها گوێگرتن لە نۆتەکان و بە تەجرووبەی خودی گوێ مرۆڤ یان سازلێدەر، ئەو نۆتە ئەدۆزرایەوە. بەڵام ئاپی مووسیقایی جۆراوجۆر بە هاسانی و لە کۆتاترین کاتدا، نۆتی مەسەلەن لای کۆرۆنت بۆ ڵێدەدات و خۆت ئامێرەکەت لە سەر ئەو دەرەجە و خواستە تایبەتمەندە، کۆک دەکەیت _ دەی ئەمە لە گەڵ کارو شێوازی پێشووتردا یەک دنیا جێاوازی هەیە!چ لە باری کەیفییەتی کارەکەوە چ لە باری کات و زەمانەوە و ماندوو نەبوونت بۆ کۆککردنی ئامێرەکە!
تەنیا ئەوە نییە و لە هەزارانلاوە ئینترنێت لە سەر ئیدارەکان و کۆمپانییەکان و سیستەمی درووست کردن(بەدیهێنان ) ئاپەکان و سافتوێرەکان و کامپیوترەکان کاریگەری ڕاستەوخۆیان کرد بۆ وێنە ئەنجامدانی کاروباری بانکی لە ڕێگای ئاپێکی زۆر ساکارەوە، بێ ئەوەی پێویست بکات خۆت وەکوو فیزیکاڵ بڕۆی بۆ بانک. ئەو شتەی کە جیلی X و Y, تووشی بوون. کە دەبینین لە جیلی ئەلفادا حەتمەن گۆڕانکاری قورستر بە سەر دیاردەکاندا دێت!
جیلی ئالفا IGENE
پیتەی «ئای» لە پێش وشەکەدا، ئاماژەیە بە ئینترنێت بۆ ئەم جیلە.
هەروا کە دیارە پیتەی Z ئاخرین پیتە لە ٢٦ پیتەکەی زمانی ئینگلیسیە بەڵام بە دوای ئەم جیلەشدا دەتوانین بە جیل یان نەسڵی ئالفا ئاماژە بدەین کە لە زمانی یۆنانیدا یەکەمین پیتەیە، کە بەمپێیە بازنەی جیلەکان درێژەی پێدەدرێت. نەسڵی ئالفا تازەترین مرۆڤەکانن لە ناو کۆمەڵگەدا کە لە ساڵەکانی ٢٠١٠ بە دوواوە لە دایک بوون_ گەرچی ئەم جیلە زۆر گەنجن و تەمەنیان زۆر کەمە و خەریکی خوێندنن بەڵام هەر لە کاتی بە دوونیا هاتنیان، ڕاستەوخۆ لە گەڵ جیهانی دیجیتاڵدا تێکەڵاوێییەکی هەرە زۆریان هەیە و تەنانەت لە خوێندنگەکانیان بەشێکی زۆری دەرس و وانەکان لە ڕێگای نیتەوە دەڕواتە پێشەوە! بۆیە وەکوو جیلی پێشوی خۆیان یانێ جیلی Z نین کە لە کاتی میرمینداڵی خۆیاندا دەرگیری تەقینەوەی جیهانی دیجیتاڵ بوون. بەڵکوو هەر لە سەردەمی لە دایکبوونیاندا بەو جیهانە ئاشنا و دەرگیرن کە ئەمە خۆی وێناێک درووست دەکات لە مێشکی لێکۆڵەر کە ئەو جیهانە و جیلی بە دوای ئەواندا دەبێت خاوەنی چ تایبەتمەندییەک بێت؟! کە واتە ئاڵ و گۆڕییەکانی دیاردەکان و کۆمەڵگە و چەمک و بابەتەکان، لە هەموو بوارێکەوە دەبینین چەندە خێرا و سەریعن کە ئەگەر لێدابڕابیت، ژیانت چەندە گران دەبێت!_ هەر لە ئەوەڵەوە ئەمگۆڕانکارییەی گەردوونیمان بە گرینگترین و هۆە سەرەکییەکەی جەوهەری سرووشت و گەردوون پێناسە کرد تاکوو ئەمبابەتە ڕوون بێت کە بە ڕاستی لە نێوان جیلەکانی پێشووتر و جیلی زید، وەها جێاوازییەکی حاشاهەڵنەگر بوونی هەیە، هەر بۆیە هەڵسووکەوتی ئەم جیلانە بەرانبەر بە یەکتری وهیزرەکانیان لە دیاردەکانی ناو کۆمەڵگە وەکوو حکوومەت و دەوڵەت و هەر ئۆرگانێکیتر زۆر فەرقیان هەیە!
ئەگەر جیلی پێشووتر لەگەڵ دەسەڵاتەکاندا بە شێوازێکی سازشکارانە و کۆنسەرواتیڤ، هەڵسووکەوت دەکات، جیلی نوێ بەو قەناعەتە گەشتووە کە ئەمجۆرە هەڵسووکەوتە، تەنیا گیانبەخشە بە سیستەمە دژ بە تاک و مرۆڤ و کۆمەڵگەکان، بۆیە هیچ بۆی تابۆ نییە کە ساختاری بەرهەمەکان و بۆچوونەکان و هیزرەکان و کردەوەکان، بە تەواوی بخاتە ژێر، خانەی گومان و لە خۆیشیدا ئەو گۆمانەی لا نەماوە و بە شێوازی دیکۆنستراکشێنی دەریدایی دەڕواتە پێشەوە وئەو فینۆمنانەی کە هان لە هەر قاڵبێکدا و بە زیانی تاک و کۆمەڵگە پێناسەی دەکات، ئەوانە دەڕۆخێنت و لە ڕۆخاندنیاندا بە جیدی خەریکی خۆ ڕێکخستن و کاری هەمە لایەنەیە لە گەڵ هاو جیلەکانی خۆیاندا. لە شێوازی هیزر یان تیزی دیکۆنستراکشندا، پێویست ناکات تەواو دیاردەکان لە بناخەوە تووشی ڕۆخان بکەیت، بەڵام هەر دیاردەئێک کە داکۆکی ناکات لە واقیع و ڕاستی، دەبێت بە شێوازی دیکۆنستراکشێن بیڕۆخێنیت و سەر لەنوێ درووستی بکەیتەوە_ ئیتر ئەو پێکهاتەیە یان دیاردەیە، لە چ بەرەئێکە یان پەیوەستە بە چ چەمکێکەوە، دەکرێت بخرێتە ژێر دیکۆنستراکشنەوە بە مەبەستی دوبارە و سەر لە نوێ دروست کردنی زانستییانەی ئەو فینۆمنە_ ئیتر ئەتوانێت لە ستاتیکا خۆی ببینێتەوە( هەر وا کە جیلی زید لەم بوارەدا ساختارەکانی شکاندووە) یان بۆ وێنە لە بواری میعماری یان ئەدەب و زمان یان فەلسەفە و هیزرەکان... بە هەر کات ئەو شێوازە دەتوانێت خۆی لە تەواو کەرت و بابەتەکان ببینێتەوە و کارا بێت. بەڵام جەخت دەکەمەوە سەر ئەوەی کە ئەگەر پێکهاتەئێک درووست بێت، ناکرێت ئەو پێکهاتەیە بخرێتە ژێر دیکۆنستراکشن. بەڵام ئەگەر پێت سەلمێندراوە یان بەو قەناعەتە گەشتویت کە بۆ وێنە دەسەڵاتی باشووری کوردستان، دەسەڵاتێکی گەندەڵە و دژ بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیە، تەنیا چارە بەکار هێنانی هیزری دیکۆنستراکشێنی دریداییە. هەڵبەت بە تێگەیشتنی من! _ بۆیە لەمجۆرە بیرکردنەوەدا، چیتر ڕیفۆرم چارەسەری حەلکردنی کێشەکان نییە و خواست، خواستێکی مرۆڤانەیە. نەک بە دەستخستنی دەسەڵات و پلەو وپارە و شوهرەت و ...هتد، کە دەبێتە درێژەپێدانی هەر ئەو سیستەمە فیکرییەی کە لە ڕاستیدا خەسێندراوە و هانای جووڵەی نییە! و ئیرادەشی بۆ جووڵە و ڕێکخستن و ئاراستەکردن لێسەندراوە! جیلی زید بەرانبەر بە تەواو ئەم چەمکانە وشیار و ژیرە و لە وردەی کار و بابەتەکان بە جووانی تێدەگات بۆیە لە کرداردا و مەیدانی عەمەلدا، زۆر کارایە و لە کارەکان وپڕۆژە و بەرنامەکانیدا زۆر جیدیە.
هیچ جێگای گۆمانێک لەوەدا نییە کە جیلی زید، لە تەجروبەو کارکردی جیلەکانی پێشوتریش کەڵک وەر ئەگرێت، بەڵام هەر هیزرێک و هەر شێوازە کارێک یان هەر دیاردەئێک دەخاتە ژێر لێکۆڵینەوەی ورد و جیدی و کوێرکوێرانە قبووڵیان ناکات! بۆیە پێشتریش بە هیزری دیکۆنستراکشن ئاماژە درا کە چۆنیەتی شێوازی کارکردنی ئەوان، بە ڕوونی دیار بێت.
کەسانێکیش بە هەر هۆئێکەوە جیلی زید بە جیلێک پێناسە دەکەن کە گوایە ئانارشیستن!
هەرچەند بڕێک لە کردەوەکان ئەوان بە تایبەت لە خۆپیشاندانەکاندا، دەڕواتە خانەی ئانارشیسمەوە، لە چەند ڕەهەندەوە لە ئانارشیسمی زانستیانە و شێوازی میخائیل باکۆنین زۆر نزیکن، بەڵام هێشتا ناکرێت ئەو جیلە بە جیلێکی ئانارشیستی پێناسە بکرێت. هەر ئەوەی کە کار و کردەوە و هیزرەکانی ئەم جیلە لەگەڵ کەسانیتر و جیلەکانی پێشووتردا ڕێک نییە، نابێتە هۆی ئەوەی کە بە ئانارشیسم پێناسە بکرێن. بەڵام هەر لێرەدا ئەتوانم بڵێم کە هیزرەکان و چۆنییەتی ڕێکخستن و ئاراستەکردن بە کۆمەڵگە و بە گشتی بڕێک لە شێوازی کارەکانیان وەکوو کردەوە ساختارشکێنەکانیان لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا، زۆر بە ئانارشیسمەوە نزیکایەتی هەیە. گەرچی ئەوەش دەزانم کە جیلی ئەلفا تەنانەت بەم قسەش گاڵتە دەکات و پێدەکەنێت و لە ڕاستیشدا مافی ڕەوای ئەوانە کە تەواو هیزر و تێگەیشتنەکان بخەنە خانەی گۆمان و تەنانەت گاڵتەوە. لە بەر ئەوەی کە لە گەردووندا هیچ دیاردەئێک بوونی نییە کە تووشی قەیران و گۆڕان نەبێت و بەدیهاتنی فینۆمنە تازەکان، شتێکە کە پەیوەستە بە جەوهەری خودی گەردوونەوە. هەر بۆیە ئێمەش کە ڕەخنە لە کاربەدەستە پیرەکانی حکومەتەکان و دەسەڵاتەکان دەگرین، هیزرەکانی ئێمە و ئەوانیش ناکرێت لە یەکخاڵدا کۆ بکرێنەوە و بە یەک دیاردە و هیزر پێناسە بکرێن. چونکی لە نێوان ئێمە و ئەواندا جێاوازی لە پۆلۆتۆنەوە تاکوو زەوییە! دەی هەر بەم پێیە جێاوازی ئەم جیلە لەگەڵ کەسانیتردا، لە باری زانستی و فەلسەفییەوە شتێکی ڕوون و حاشاهەڵنەگرە! بۆیە ئەگەر برتراند راسل دەڵێت: لە ١٠٠٠ ساڵی داهاتووشدا ڕوانگەی واقیع، ئەو شتەیە کە کۆن نابێت! لاێ ئێمەش داکۆکیکردن لە واقیع ئەو شتەیە کە دەرگیرمان ئەکات لەگەڵ دەیان دیاردەی سەیر و سەمەر کە جاروایە دەبێتە هۆی خەمی ئێمە و جاریش وایە دەبێتە هۆی پێکەنینمان. بۆ وێنە ئێمە پێکەنینمان دێت بەوەی کە خەڵکانێک بەس فیکر لەوە دەکەنەوە کە فڵان کاربەدەستی دەسەڵاتی باشوور، ئایا لەگەڵ خانمێکدا ڕەسم یان فیلمی سیکسی هەبووە یان نا؟! _ بۆ ئێمەمانان تەحلیلی لیبەرالیسمی ئیقتسادی لە باشوور و عیراقدا و چۆنییەتی خوڵقاندنی بناخەیی کارەساتەکان و ئەرتەشی بێکارەکان و سیستەمی پریڤاتکردنی کەرتی خزمەتگۆزارییەکان وەکوو سیستەمی پیزشکی و سیستەمی پەروەدە و خوێندگە گرنگترە تاکوو ئەو ئاگاهییە بدەینە تاک و کۆمەڵگە کە ئاشنا بن بە هۆی سەرەکی و بناخەیی ڕووداوو کارەساتەکان!
تابۆی سیکس ئەگەر بۆ جیلی کلاسیک زۆر تۆخ و دەگمەنە! بۆ جیلی زید و ئەلفا، بەس مایەی پێکەنین و گاڵتەیە! دیاردەکانی لیزبییەن و کوڕ خوازەکان( پەلکە زێڕینە) کە بۆ ئیسلامییەکان و بە تەواوی ئۆرودوگای میتافیزیا(باوەڕمەندبوون بە هیزری ئەفلاتوونی-ئایدیالیزم-ڕەشنالیسم یان عەقڵانییەت) و جیلە پێشووەکان، گرنگە و دژ بەوان هەڵسووکەوت دەکەن، بۆ جیلی زید شتێکی زۆر ئاساییە کە لە ڕوانگەی زانستییەوە، لە تەواو کۆمەڵگەکاندا بوونیان هەیە، بە کوردیشەوە لە هەر چووارپارچەکەی_ لەبەر ئەوەی کە کوردیش وەکوو کۆمەڵگەی کوردستانی، لە کۆمەڵگەی جیهانی دانەبڕاوە و لەباری سرووشتییەوە، ئەو شتانە لەناو کوردیشدا بوونی هەیە و حاشاهەڵنەگرە_ لەمبارەوە و بۆ سەلماندنی ڕاستی بابەتەکە دەتوانین ئاماژە بدەین بە «تیۆریای باڵی پەپوولە» کە دەڵێت: ئەگەر پەپوولەئێک لە شاری پیکەن، پێتەختی چین( ساینا) هەستێتەوەو باڵ لێبدات، بەعید نییە ئەگەر ئەوباڵ لێدانە ببێتە هۆی گۆڕینی کەش وهەوا و لە شاری نیۆیۆرکدا تۆفانێک درووست بکات _ کە پیشاندەری ئەوەیە کە تەواو دیاردەکانی سرووشت و گەردوون پێکەوە گرێدراون یان هاوپەیوەستن و لێک جێا نین. بۆیە لە سەر یەکتریش کاریگەرییان هەیە. کە بەمپێیە ناتوانین کۆمەڵگەی کوردستانی لە گەڵ کۆمەڵگەکانیتردا بە بێ پەیوەندی و جێا پێناسە بکەین. کە هەر لەمخاڵەدا دەتووانین ئاماژە بدەین بەوەی کە ئەو کاتەی باس لە کۆمەڵگەی جیهانی دەکرێت، لە ڕاستیدا لە کۆمەڵگەی جیهانی مرۆڤەکان باس دەکرێت کە هاو کێشەن و هاو چارەن و لە پەیوەندیدان و لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا لە سەر یەکتری کاریگەرن بە تایبەت ئەمڕۆکە کۆمەڵگەی جیهانی بە گۆندێکی چکۆلە پێناسە دەکرێت!_ بەدیهاتنی وایرۆسی کۆرۆنا خۆی وێنائێکە بۆ سەلماندنی ئەوەی کە چۆن تەواو جیهانی گرتەوە! ئەگەر ئەو پەوەندییەی نێو مرۆڤەکانی جیهان نەبێت، کاریگەرییەکانیشیان لە سەر یەکتری لا ئەچێت بەڵام لە ڕاستیدا کۆمەڵگەکانی جیهان پێکەوە گرێدراون. هەرچەند ئەوە دەوڵەت و حوکومەتەکان(بە تایبەت سیستەمی سەرمایە) کە لە باری جۆگرافییەوە سنووربەندییان کردووە وهەر ئەوەش لە بەشێکی جیهان یانێ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەروپی لاچووە و سنوورەکان مانای خۆیان لە دەستداوە هەر بۆیە بە تێگەیشتنی من لە داهاتووی نە زۆر دووردا، سنوورەکانی نێوان کوردستانی گشتیش لەو چووار پارچەیەدا لا ئەچێت!
چۆنیەتی کارکردنی نەسڵی زید
خاڵێکیتری زۆر سەرەنجڕاکێش ئەوەیە کە نەسڵی زید، بەردەوام تاکتیکەکانی خۆیان ئەگۆڕن!
تاکتیکەکانی نەسڵی ئێمە بۆ دۆژمن، زۆر ڕوون و ئاشکرا بوو. بۆیە هەر پێشتریش دوژمن دەیزانی کە ئێمە خەریکی چ بەرنامەئێکین بە وێنە بۆ ڕۆژانی داهاتوو! بەڵام شێوازی ئەم جیلە نوێیە بە جۆرێکە کە کاربەدەستانی کۆماری ئیسلامی تووشی سەرلێشێواوی و نەزانم کاری کردووە. هەر بۆیە لە سەرکوتکردنی خەڵکیش بە شێوازی کۆنتر، سەرکەوتوو نەبوو. بەڵام بە شێوازی شەلم کوێرم ناپارێزم، تەقەی لە خۆپیشاندەران کردووە و جار وایە کەسانێکی کووشتووە کە لە خۆپیشانداندا نەبوون! وەکوو تەقە کردن لە ماشینی بنەماڵەی کیان پیر فەڵەک، ئە منداڵەی کە بە خودای ڕەنگین کەمان، بە ناوبانگ بوو. هەر وەها دەیان کەسیتر. گەرچی دەستبەجێ ئەبێت ئاماژە بدەین بەوەی کە هێزە نیزامییەکانی کۆماری ئیسلامی چەندینجاریش لە ڕووی پلان و بەرنامەوە، کەسانێکیان لە نەسڵی زید لە شەقامەکاندا کوشت کە ئەوانە وەکوو لیدەر و ڕێکخەر بوون لە خۆپیشاندانەکاندا وەکوو سارینا ئیسماعیلزادە و حەدیس نەجەفی و...هتد.
هەروا کە پێشتر ئاماژەی پێدرا، نەسڵی زید لە زۆربەی هەرە زۆری بوارەکاندا، کەرت و چەمک و دیاردەکانی گۆڕیوە. یەکێک لەو چەمکانەی کە دەستی بردووە بۆ گۆڕینی، چۆنیەتی سیستەمی فەرهەنگی مووسیقایە. کە نەسڵی پێشووتر تاکوو هەر ئەم ساتە وەختەش سەرقاڵە بە گوێگرتن لە مووسیقای سوننەتی یان کلاسیک وەکوو شەجەریان و شارام نازری و کامکارەکان و ...هتد. نەسڵی زید تەواو ئەو فەرهەنگەی ئاوەژوو کردووە و نەک هەر گوێگری وەها مووسیقائێک نییە، بەڵکوو هەستاوە بە ڕەخنەگرتنێکی زۆر تووند و زانستیانە لەو بابەتەوە. بۆ وێنە ئەوان گوێ ئەدەن بە گرووپی ( ولشدگان) کە مووسیقای ئەم گرووپە، هەر نۆتەکانی پێشووترە و مەسەلەن لە دەزگای ماهووردا یان سێ گادا، ئیجرا ئەبن، بەڵام جۆری ڕیتمەکە گۆڕانی بە سەردا هاتووە و لە لائێکیترەوە بە تەواوی تیکستەکان و شیعری گۆرانییەکان، گاڵتەکردنە بە فیکری کلاسیکی و ڕەخنەگرتنی تووندە لە ناوەڕۆکی شیعرە کلاسیکەکان، بە شێوازی شاد و شاناز و شۆخی و گاڵتە وگەپەوە! کە بەمجۆرە کارەکانیان بە گۆێ بیسەر زۆر بە باشی دەنیشێت. من لە ماڵپەڕی فەلسەفە و ئەندیشە ٢ بەش لە کارەکانی ئەم گرووپەم دابەزاندووە و ئەتووانن لەوێ خۆتان بیبینن و گۆێبگرن. جێا لەمانە نەسڵی زید گوێگری مووسیقای جیهانی ئینگلیسییە و بەردەوام گوێگری گرنگترین گۆرانیبێژانی ئەو جیهانەن. دیاریشە کە لەم مووسیقایە، هیچ شتێک نامۆ یان تابۆ نییە! گۆرانیبێژەکانی ئەم بوارە لەم زمانەدا، باس لە چەندین دیاردە و ڕووداوی سرووشتی لە نێوان مرۆڤەکان و خۆشەویستەکان و دڵدارەکان دەکەن و بۆ وێنە بۆ ئەوان بە هیچشێوەئێک باسکردن لە سیکس لە گۆرانییەکەدا تابۆ نییە. ئەمە لە حاڵێکدایە کە لە مووسیقای کلاسیکی ئێرانیدا، ڕۆیشتنە ناو ئەو بابەتانەوە بە تەواوی بڤەیە و نەک هەر سانسۆر و ڕێگری دەکرێت کە لە باری یاسای وڵاتەکەوە، ئەکەوێتە خانەی دژ بە ئەخلاق و ئیسلامەوە، بۆیە بە تەواوی قەدەخەیە! بەڵام نەسڵی زید دەست ئەبات بۆ هەر ئەو بوارانەی کە لەلایەن دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە قەدەغە کراوە و بەمشێوەیە و هەر وا کە خۆشیان دەڵێن: ئەمجۆرە کارانە و شکاندنی ساختار وپێکهاتەکان، ئەبێتە هۆی ئەوەی کە ئادرنالینی ئەوان ئازاد بێت کە هەر ئەمە خۆی چێژێکی سەرەنجڕاکێشیان پێ ئەدات!
تەنیا ئەوە نییە و بۆ ئازادکردنی ئادرناڵین لە لەشدا، ئەوان هەڵدەستن بە ئەنجامدانی گەلێک کاری خەتەرناک و ترسیشیان لەوەی نییە کە گیانیان لەو حەرەکەتەدا لە دەست بدەن! هەر وا کە زیندوویاد سارینا ئیسماعیلزادە(١٦ ساڵ تەمەنی بوو)، دەقیقەن باس لەم خاڵەدەکات لە کاناڵە یوتیووبەکەی خۆیدا. ئەمەش خۆی بووەتە هۆی سەرلێشێواوی زیاتری فەرماندەکانی هێزی سەربازی و نیزامی و سەرکوتکەرانی ڕژیم. لە بەر ئەوەی کە چەندین گرتەی ویدۆیی هەیە لە خۆپیشاندانەکاندا، کە کەسانێک بە بێ هیچ چەک یان تەنانەت هیچ شتێک، بەس بە دەستی خاڵییەوە، دەڕۆنە بەرانبەر هێزە سەرکوتکەرەکان و پێیان دەڵێین: فەرموو تەقە بکە! لە گرتەئێکدا کەسێک لە خۆپیشاندەران هەر بە دەستی خاڵی لەبەرانبەر چەکدارەکەی ڕژیمەوە دەوەستێت و بەردەوام ئەم دێرە دووپات ئەکاتەوە کە: تەقە بکە! ئەگەر ئەتووانی تەقە بکە! _ ئەو پاسدارە دەڕواتە دوواوە.... ئەم هەر دەڕواتە پێشەوە و پێ دەڵێت: تەقە بکە، بزانم چەندە مرۆڤی؟! ئەویش تەقەی لێدەکات و ئەو خۆپیشاندەرە دەکوژرێت!
نەسڵی ئێمە وەها نەبووین. لە جووڵەو دەرگیرییەکاندا تێماندەکۆشا کە گیانی خۆمان و دۆستەکانیترمان بپارێزین و هاوکات شەڕیشمان دەکرد... بەڵام ناچارم بە شتێک دوبارە ئاماژە بدەم کە ڕەنگە زۆر کەس پێیان باش نەبێت، بەڵام بە قەوڵ برتراند ڕاسل: بەردەوام تێبکۆشە لە واقیع داکۆکی بکەیت و هەرگیز مەهێڵە کە هیچ ئایدیالۆژێکێک بەرگریت لێبکات لە نووسین یان بەیانی واقیعەکان. سەبارەت بە کۆماری ئیسلامی و جیلەکەی ئێمە، بە ڕاستی نەمانتووانی ئەم کۆمارە سەخیفە لە ناو بەرین... ئەم جیلە تەنانەت کەوتە ناو داوەکانی سەرمایەی ئیسلامی و نەخشەکانی کۆماری ئیسلامی! کە خۆی بوو بە هۆی بەهێزبوونی ئەو کۆمارە دژ بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیە. مەسەلەن لە ڕێگای بڕوا بە ئەوەی کە دەکرێت کۆماری ئیسلامی ئیسڵاحات یان ڕیفۆرمی تێدا بکرێت. هەر ئەم تێگەیشتنە کاڵفامییەی بڕوا بە ڕیفۆرم لەم کۆمارەدا، بوو بە هۆی درێژە پێدانی ئەم سیستەمە خەتەرناکە کە ئەمڕۆ ئیتر سیما و ڕوومەتەکەی بۆ هەمووان ئاشکرایە کە چەندە دژ بە مرۆڤ و مرۆڤایەتی و خواستەکانی تاک وکۆمەڵگەیە.
ئەبێت قبووڵ بکرێت کە هەر ئەم نەسڵەیە کە لە کاتی لە سێدارەدانی چەندین کەسەی ناو شارەکان ( جێا لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان) خەڵک دەڕۆیشتن و لە شوێنی ئەو سێدارە کردنەدا، کۆ دەبوونەوە و توویان دەشکاند و بۆیان وەکوو بینینی فیلمێک بوو! _ یان لە ساڵانی پێشووتردا کە کەسانێکیان بەردباران دەکرد و هەر خودی ئەو خەڵکە و ئەو جیلە بوون کە بەردەکانیان دەهاویشت بە سەر ئەو مرۆڤە بەدبەختەی کە لە چاڵ کرابوو! _ پێشتر چەندین لۆری بەردیان لەو گەڕەکەدا دەڕژاند و بەردیان بۆ خەڵک ئامادە دەکرد تاکوو دەستووری قورعانەکەیان یانێ «ئەمر بە مەعرووف و نەهی لە مونکر»، ئەنجام بدرێت! کە ئەو مەلایە، حوکمی بەردبارانەکەی دەوتەوە، لە هەزارلاوە هاونەسڵەکانی ئێمە بوون کە بەردیان دەهاویشت وەکوو باران بە سەر ئەو مرۆڤەوە! گەرچی هەرگیز وەها ڕووداو یان کارەساتێک لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەڕێوە نەچوو. من لە خاترمە تەنیا یەکجار لە ساڵی ١٣٦٠دا بە دووای شەڕی ٢٤ ڕۆژەی سنەی سوور، دوو کەس کە عارەقیان خواربووەوە، هێنا ناو وەسەتی شار بۆ ئەوەی کە حوکمی ئیسلامی حەد کە ٧٥ زەربەی شەلاخ بوو لە بەرچاو خەڵکەوە ئیجرا بکرێت. دەقیقەن لەو کاتەدا شار خرۆشا و هەر لەوێ دەستمان کرد بە خۆپیشاندان و هێرشبردنە سەری پاسدارەکان. کە لە ئاکامدا بە تەقەی پاسدارەکان، ژنێک بریندار بوو_ ئەوە یەکمجار وە ئاخرینجار بوو کە کۆماری ئیسلامی ویستی لە ڕۆژهەڵاتدا لە بەر چاوی خەڵکەوە، تاکەکانی ناو کۆمەڵگە شەلاخ لێبدات و «حوکمی حەد» ئیجرا بکات. بۆیە نەسڵی پێشووتری زید لە ڕۆژهەڵاتدا بە نیسبەتی تەواو شارەکانیتری ئێراندا، خاوەنی هەڵویست و جێگە و پێگەی خۆی بوو. هەر بۆیە کە نەسڵی زیدی ڕۆژهەڵات، هەر ئیستەش تاقانە سەنگەرێکە کە درێژە ئەدات بە خەباتی خۆی. لە بەر ئەوەی کە جیلی زیدی مودیڕنی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵات، ڕۆڵەکانی ئێمەن. کچ و کوڕانی ئێمەن و لە فەرهەنگی ئێمەدا گەورە بوون_ هەر چەند تەنانەت ئەم بابەتەش ڕەها و موتڵەق نییە و هەر لە ڕۆژهەڵاتیش هێشتا لە هاونەسڵەکانی ئێمە کەسانێک هەن کە نان بە بایەخی ڕۆژ دەخۆن و لە هێزی سەرکوتکەری کۆماری ئیسلامی ترسیان هەیە. بەڵام ڕێک لەمکاتەدا نەسڵی زیدی ڕۆژهەڵات نەک هەر ترسی نییە کە تەنانەت لە گیانی خۆیشی لایداوە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و بایەخە ڕەسەنەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگە و تێڕوانینی بە ژیان وژینایەتی، بە شێوازێک کە زۆر سەخت لە گەڵ جیلە پێشووەکاندا دێتەوە. کە هەر ئەمەش ئەبێتە هۆی جێا بوونەوەی جیلەکان لە یەکتر کە هەر لە پاراگرافی یەکەمدا و سەبارەت بە هیراکلیتۆس گوتمان: گۆڕان و گۆڕانکاری لە دیاردەکانی ناو گەردووندا شتێکی حاشا هەڵنەگرە.
نەسڵی پێشتری زید، ئارام و کۆنسەرواتیڤ بار هاتووە _ زۆر لە گەڵ سیستەمی دژ بە تاک و کۆمەڵگە، سازیش دەکات_ زوو دەکەوێتە نێو داوەکانی لیبەرالیسمی نوێ_ زۆر ترسنۆکە و بە ڕاستی لە ئیرادە وخواستی ئازادی بەتاڵە _ خشتە ئەوەڵینەکانی ئەرتەشی بێکارەکانە و بەردەوام ترسی لە دەستدانی کاری خۆیە، هەر بۆیە لە تێکشکاندنی مانگرتنەکاندا هاریکاری دەسەڵات دەکات _ بەشداری کردنی لە خۆپیشاندانەکان زۆر لاواز و کاڵە و دوودڵیشە لە سەر بابەتەکان _ زۆر بە سەریعی دەکەوێتە جیهانی وەهم و خەیاڵی ئایدیالیزمیەوە_ بەرانبەر بە دەسەڵات خۆشباوەڕە و هۆمیدی چاکسازی هەیە بە دەستی خودی دەسەڵات ( ڕیفۆرم ) کە بە تەواوی میتافیزیاییە و ئاکامەکەی دژ بە تاک و کۆمەڵگەیە. کۆماری ئیسلامی لە بەر ئەوەی کە بە باشی ئەم جیلە دەناسێت و خواستە کانی دەزانێت و بە جیهانە فەرهەنگییە لاوازەکەی ئاشنایە کە زۆرجار بە ناردنی قشقەڕە جووانەکان( پرستوهای ڕژیم) لە باری سیکسیەوە، دەیانخاتە ناو داو. وە نەخشەکانی خۆی دەباتە پێشەوە. ئەو ژنانەش کە بەو شێوازە بۆ کۆماری ئیسلامی کار دەکەن، پێشتر بە دەستی کاربەدەستانی وەزارەتی ئیتڵاعات لە سەریان کار کراوە و فیریان کردوون کە چۆن بەرنامەکانیان ببەنە پێشەوە! _ ئەم دیاردەیەش دەگەڕێتەوە بۆ خواستی دەسەڵات و بە گشتی چۆنییەتی فامی سەرمایەی جیهانی کە بە بورژوازی بە ناوبانگە. ئەگینا مرۆڤ لە باری سرووشتییەوە بە پێ سروشتەوە، ئەبێت خاوێن و پاک بێت و بۆ پارە و کورسی و دەسەڵات دەست بە هەر کارێک نەبات (فەلسەفەی موراڵ). لێرەدا من دەکەومە بیر ئەفلاتوون کە لە تیزی تەزەکاردا دەڵێت: «زانیارییەکان و هیزرەکان پێشتر لە مرۆڤدا بوونیان هەبووە، کە بە دونیا دێت و وردە وردە فێری شتان ئەبێت، ئەو شتانە وە بیری دێتەوەو ئەوانە پێشترلە جیهانی موسۆڵیدا بوونیان هەبووە»!
کە بەمپێیە ئەکرێت بڵین کە لە ڕوانگەی ئەفلاتوونەوە، ئەگەر کەسێک هەڵدەستێت بە ئەنجامدانی خراپەئێکەوە، ئەوە لە ڕوی زانیاری و ئاگاهییەوە نەبووە _ ئەو لە کاتی ئەنجامدانی ئەو خراپەیە، ئاگای( زانیاری- شناخت- ناسین)ی نەبووە و لە ڕوی نەزانییەوە ئەو کارەی کردووە!! دەی ئەگەر ئەمە دروست بێت واتە ئەو حاکمەی کە حوکمی دەسبەسەر کردنی ئەو دوو میرمنداڵەی کە تەمەنیان لە خوارەوەی هەژدەساڵدایە یانێ عەبدوڵا هیوا فاتیح و سابیر ئەحمەد، کە تەنیا لە خۆپیشانداندا بەشدارییان کردووە و لە ٨-١١-٢٠٢٢دا لە گەرمیانی باشووری کوردستان و بە دووای دوو ساڵدا، سزای چوارساڵ زیندانی بە سەر هەر یەکەیان داسەپاندووە، لە ڕوی نەزانی و نەبونی زانیاریدا، وەهای کردووە! ئەو حاکمە و ئەو دەسەڵاتە بە پێ هیزری ئەفلاتوونی، خەتای نەکردووە و کارەکەی درووستە! _ دەی نەسڵی زید، وەها تێگەیشتنێکی کاڵفامانە و وەها کردەوەئێکی قیزەونی لا قبووڵ نییە و بە تەواو بوونیەوە، لە بەرانبەریدا دەوەستێتەوە.
بابەتێکیتر ئەوەیە کە بڕێک لە ڕووناکبیرانی چەمکی فەلسەفەی سیاسی ئەفەرموون: دابەش کردنی جیلەکان و دەرخستنی جێاوازییەکانی نێوان ئەو جیلانە کارێکی نازانستیانەیە! ئەمە لە حاڵێکدایە کە ئەو ڕووناکبیرانە هەر لە خاڵی یەکەمدا گرفتی میتافیزییان هەیە لە بەر ئەوەی کە چاوی خۆیان و گۆێ خۆیان سەبارەت بە گۆڕانی بەردەوامی فینۆمنەکانی گەردوونی کەڕ و کوێر کردووە! خۆشیان ئەزانن کە جیلی پێشووتر بۆ وێنە هەر نەیزانیوە کە ئینترنیت میوە یان بەرەی چ دارێکە! لە حاڵێکدا نەسڵی زید لە گەڵ جیهانی پێشکەوتووخوازی تەکنۆلۆجیای سەردەمدا تێکەڵاوە و هەر لە کاتی بە دونیا هاتنیدا لە گەڵ ئەو جیهانە زۆر سەریعە دەرگیر بووە و لە گەڵ دیاردە جۆراوجۆرەکان و ڕووداوەکانی کۆمەڵگەی جیهانی و تەنانەت جیهانی گەردوونی و یۆنیورساڵی نەک نامۆ نییە کە زۆریش ئاشنایە. دەی هەر لەمخاڵەدا چۆن دەکرێت ئەم دوو جیلە وەکوو یەک پێناسە بکرێت؟ ئایا جێاوازییەکان وەکوو ڕۆژی ڕوون لە برچاو نین؟! ئایا چۆنییەتی هەڵسوکەوتی ئەم دووانە لە گەڵ یەکتریدا خاوەنی دەیان و بگرە سەدان جێاوازی نییە! ئەساسەن کام بۆچوون و هیزری جیلی زید لە گەڵ جیلی پێشووتردا یەکئەگرنەوە؟! ئەگەر وا بێت بۆچی زۆربەی ئەو جیلە دەڵێن کە لەو کاتەی بە ئامانجەکانیان بگەن و شۆڕشەکە سەر ئەخەن، هەر حەتمەن ناوی فامیلی خۆیان دەگۆڕن؟! بەو خواستەی کە بە تەواوی لە یادگارەکانی جیلی پێشووتر دابڕابێتن!! یانێ ئەم ڕادەی تووڕەیی و ئەستەمەی کە لەم جیلەی زید کراوە، بۆچی نابیندرێت و بە ڕوونی ناکەوێتە بەرچاو؟ بۆچی بەرگرییان لێدەکرێت لە کارەکانیان و پڕۆژەکانیان؟
کێ بەرگرییان لێدەکات؟؟
ئایا جێا لە دەسەڵاتی میتافیزیایی کۆماری ئیسلامی و جیلی پێشووتر یانێ دایک و باوک و براو خۆشکانی سەر بە جیلی پێشووتر، کەسێکیتر هەیە کە حوکمی وەستان و بێ دەسەڵاتی و لاوازی و سازشیان بە سەردا دەسەپێنێت؟ و داوایان لێئەکات کە هێندە ڕادیکاڵ مەبن و تەنانەت بە شێوازی خۆیان بەندیان دەکەن و ڕێگرییان لێدەکەن؟! ئەمانە جێاوازی نین، واتە چین؟ تکایە بۆمانی ڕوون بکەنەوە. ئێوە کە لە بناخەوە لە گەڵ سیستەم و دەسەڵاتی دژ بە مرۆڤ و مرۆڤایەتی ڕاهاتوون و تەنانەت بە ئاشکرا و بە نهێنی حاشا لە گۆڕانکاری گەردیلە و گەردوون ئەکەن. ڕوونی بکەنەوە کە خاڵی هاوبەشی ئەم دوو دیاردە کۆمەڵاتییە چیە؟ ئەوەی کە نەسڵی ئێمە مرۆڤین و ئەوانیش مرۆڤن؟ _ بڕواتان هەبێت کە جیلی زید گۆمانیان هەیە لە مرۆڤ بوونی ئێمە! لە بەر ئەوەی کە ئەوان ئەتووانن بڵێین کە: ئێوە چۆن ئەم دونیا و کۆمەڵگە و سیستەمەتان بۆ ئێمە ڕەخساندووە؟ چۆن بە خۆتان ئیزنتان داوە کە وەها دۆخێک بۆ ئێمە بڕەخسنێنن؟! بۆچی دەگەڕان بە دووای تاڵی مووی ئیمام خومەینی لە نێو قورعاندا؟ چۆن و لە بەر چی ئەو هەموو ئیمامزادەتان درووست کرد و دەیان پەرەستن و لە ڕۆژانی تاسووعاو عاشوورا گریاون و دەگرین و هەر ئیستەش لە شارەکانەوە هەموو سالێک بە ڕێ دەکەون و بە پێ دەڕۆن بۆ کەربەلا و زیارەتی ئیمام حسێن؟ یان خود چۆن ئێوە ئەتووانن قبووڵ بفەرمون کە هەزاران مرۆڤی ئازادیخواز لە زیندانەکاندا ئیعدام بکرێن و هیچ هەڵویستێکتان نەبێت؟! ئێمە ئەم هەموو پارادۆکسە چۆن لە مێشکی خۆمان حەل بکەین؟ چاوەکەم ئێمە لە ئێوە دابڕاوین و لە ڕاستیشدا لە ڕووی جەوهەری گەردوونییەوە دابڕاوین و هەر بۆیە دەڵین لە دوواڕۆژی سەرکەوتن بە سەر ئەم دەسەڵاتە دژ بە مرۆڤە، تەنانەت ناوی فامیلی خۆمان دەگۆڕین کە بۆ ڕۆڵەکانی داهاتوو بڵین و ئاشکرابکەین کە چیمان لە دەستی ئێوە کێشا و چۆن بە دیل گیراین و بۆچی لە ئێوە بێزارین؟_ ئێوەی کە دەتانبینی لە ناو شارەکاندا گرووپ گرووپ خەڵکیان بە جەرسەقیل لە سێدارە دەدا و ئێوە تەواشاتان ئەکرد!! بەڵێ ئاشکرایە و حاشاهەڵنەگرە کە لە جیلی ئێوەش کەسانێکتان تێکۆشەر بوون و سەدان ئازارتان بینی و کەسانێکتان تێکۆشان کە ئەم دەسەڵاتە پیس و پۆخڵە دابڕۆخێنن، بەڵام نەک هەمووتان... چەند لە سەدێکی زۆر کەمتان لە ڕاستی و درووستی و ئازادی داکۆکیتان کرد، قسەکەی ئێمە لە سەر ئەو کەسانە نیە کە دەیان و سەدانیان لەو تێکۆشانەدا گیانی خۆیان فیدا کرد، بەڵکوو قسەی ئێمە ڕوو بە زۆربەی هەرە زۆری جیلەکەی ئێوەیە کە ڕاستییەکان و واقیعتان، چەواشە دەبینی و هەر ئێستەش بە چەواشەوە دەیبینن و ددان بە هەبوون و روودانی واقیعەکان دا نانێن! بۆیە لە نێوان ئێمە و ئێوەدا جێاوازییەکی زۆر قووڵ هەیە. وە ناشتوانن حاشای ئەوە بکەن کە بەس جیلی ئێوە بوو کە دەنگی دا بە کۆماری ئیسلامی و ئەم بارو دۆخەتان بۆ ئێمە ڕەخساند. نا. ناتووانن حاشای لێبکەن. ئێستەش ئێمە ئیزن بە خۆمان نادەین کە ئێوە دادگاهی بکەین، بەڵام داواکارین کە لە پرخە پرخی خەونە ڕاسپوتینییەکانتان هەستن و لانیکەم ڕێگری لە ئێمە بۆ بەرەو پێشخستنی خۆپیشاندان و خەبات و شۆڕشەکەمان مەکەن. ڕاستە ڕوبەڕو بوونەوە لە گەڵ واقیعدا هاسان نییە! بەڵام ئیرادەتان هەبێت و واقیع قبووڵ بکەن!
جیلی زید لە باشووری کوردستان
لە باشووری کوردستانیش، بە داخەوە نەسڵی زید بە شێوازێکی سەردەمیانە و مودیڕن فام نەکراوە. لەوێش هەر ئەم کێشەگەلە بوونی هەیە و دەسەڵاتی دوو بنەماڵە بووەتە هۆی خەساندنی بەشی هەرە زۆری کۆمەڵگە. لەم بەشەی کوردستانێک کە زنجیر کراوە، دەیان دیاردە و ڕووداوی سەیر و سەمەرە ڕوویانداوە و جیلی کلاسیک نەک هەر ئیرادەی لێ سەندێندراوە، بەڵکوو لە هەموو خراپتر خەسێندراویشە! خواستی دەسەڵاتی ئەو حوکمڕانییە وەکوو وایرۆسێک لە ناو خەڵکانێکی زۆردا ژیان بە سەر ئەبات. خۆ جیلی زید ئەو دەسەڵاتە گەندەڵەی درووست نەکرد! جیلی زید هەر بوونی نەبوو کە خەڵکانی ئەو سەردەمە خۆیان دەنگیان دا بە ئەو حیزبانە و دوو دەستی دەسەڵاتیان لە ناو سینی زێڕیندا پێشکەشکردن! _ کەسانێکی دڵسۆز و ژیر و هۆشیار دەستیان کرد بە جووڵەو تێکۆشان گۆڕانێک لە بەرژەوەندی کۆمەڵگەدا بە دی بکەن، بەڵام ئەوانە کەوتنە بەر هەڕەشەو و گۆڕەشەی دەسەڵات و حیزبەکان و بەشێکیان هەڵاتن بۆ هەندەران و بەشێکیان خانەنشین بوون و بێ دەرەتان داکەوتن و بەشێکیان بە تەواوی لەو تێکۆشانەدا لە ناو چوون. کە ئەمانە چەند لە سەدی خەڵک بوون؟بە ڕاستی زۆر کەم بوون. بۆ وێنە ئەو قەڵەمبەدەستانە کە بە ڕەهەندییەکان بەناوبانگن و تێکۆشان کە لە ڕێگای قەڵەمەکانیانەوە و لە چاپدانی کتێب و مەقالەو گۆڤار، کۆمەڵگە وشیار بکەنەوە، بەڵام هەر ئەوانیش پەرتەوازە بوون و نەیانتوانی بە شێوازێکی جیدی و کارا، دەسەڵاتی دژ بە خەڵک بگۆڕن. کە دەبینین لە باشووری کوردستان، ئەو دەسەڵاتە هەر ماوەتەوە و نەک هەر گۆڕانکاری نەکراوە کە بارودۆخەکە لە ساڵانی پێشووتر زۆر خراپتر بووە! بۆ وێنەی بەرچاو، باشووری کوردستان بە دوو زۆنی سەوز و زەرد دابەشکراوە و لە هەرکامیان بە شێوازی جۆراوجۆر نەک هەر سەروەت و سامانی ئەو وڵاتە ئەبەن کە تەنانەت دژ بە مانا ڕەسەنەکانی مرۆڤ وەستاون_ هەر هێندە دیار و ئاشکرایە کە سایرۆنەکانی کوردستانی باشوور، لە ڕۆژی ڕووناکدا لە خەڵک دزی دەکەن. وە تەواو کارەکانیشیان لە فیلتەری یاساکانی خۆیاندا دەڕواتە پێشەوە! بە ڕاستیش سایرۆن ئەو دزە زۆر زیرەکەیە کە لە ئۆستوورەکانی یۆنانی کۆندا بە دزێکی زۆر زیرەک بە ناوبانگ بووە، بە جۆرێک کە کەس نەیزانیوە بە چۆنیەتی دزی کردنی سایرۆن_ ئێستە سایرۆنەکانی کوردستان لەوانەیە دەرس بە سایرۆنی یۆنانی بدەن! لە بەر ئەوەی کە بۆ وێنە هەر پڕۆگرامی لاپەڕەی سپی و پریڤاتکردنەوەی زۆربەی هەرە زۆری ئۆرگانە کۆمەڵاتییەکان و خزمەتگۆزارییەکان کە پریڤاتکراون. وەکوو زانکۆەکان و خوێندگە_ سیستەمی پیزشکی _یان سیستەمی پەروەردە و لەو لاوە سیستەمی دادپەروەری! _ دەی پرسیار ئەوەیە کە ئەو گەنجەی کە پارەی نیە و ژیانی زۆر بە سەختی دەڕواتە پێشەوە، چۆن ئەتوانێت پارەی دەرسەکان و زانکۆەکە بدات، ڕێک لەوەش ئاگادارە کە بە دووای تەواوکردنی زانکۆەکەی، کاریشی دەست ناکەوێت و دەکەوێتە ناو ئەرتەشی بێکارەکان؟! یان ئەو کەسەی کە نەخۆشە و لە بەر پریڤاتبوونی سیستەمی پیزشکی توانای ئەوەی نیە کە پارەی دوکتۆر و دەرمانەکان بدات! خۆ ئەمە حوکمی ڕاستەوخۆی کوشتنی تاکەکان و مرۆڤەکانە! جیلی زید، ئاگاداری تەواو ئەم بارودۆخ و کارەساتەیە بۆیە وەکوو مارێکی بریندار لە باشووردا خەریکە هەر لوول دەخوات و تووڕەبوونی لەوەدایە کە چۆن دەکرێت وەها ژیانێک بۆ ئەو کۆمەڵگەیە دەستەبەر بکرێت کە لە ناویدا مرۆڤ خاوەنی هیچ پێگە و بایەخێک نیە!
زۆربەی هەرە زۆری کۆمەڵگە و جیلی پێشووتر لە دامەزراندنی ئەو دەسەڵاتە هاریکار بوون! کە سیمای واقیع و خواستی دەسەڵاتی سەرمایە و دەسەڵاتی گەندەڵی لۆکاڵی دەرکەوت و مانگ لە پشت هەورەکان هاتە دەرەوە، کەسانێکیان وەکوو ڕۆشنبیری لایەنگری بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگە قەڵەمەکانیان خستە گەڕ. وەکوو ڕەهەندییەکان کە پێشتر ئاماژەیان پێدرا_ بەڵام ئەوانیش پەرتەوازە بوون! و نەیانتووانی کارێک ببەنە پێشەوە. بۆچی؟ وڵام بەو پرسیارە نادرێتەوە مەگەر ئەوەی کە بەدواداچوونێکی زانستیانە لە سەری بکرێت. بە هەر چۆنێک بێت خۆ دەسەڵات بە بێ چالاکی و تێکۆشان بۆ بەقای خۆی دانانیشێت. ئەویش تێئەکۆشێت کە دانەدانە ئەو مرۆڤانەی کە ژیر و ئازادیخوازن لە ناو بەرێت. بۆیە دەبینین بەشێک لە قەڵەمەکان بە هێزی سەرمایە و پارە دەسێنێت یان خود قەڵەمەکانیان دەخاتە گیرفانی نووسەرەکانەوە بێ ئەوەی کە یەک دێر لە سەر ئازادی و واقیعی بارودۆخی ژیانی خەڵک لەو قەڵەمەوە بێتە دەرەوە!_بەمپێیە کۆنترۆڵی دەزگای چاپەمەنی دەگرێتە دەستەوە. تەنانەت پارەی تایبەت تەرخان ئەکات کە لێژنەئێک بچن بۆ هەندەران و لەوێ، لە گەڵ نووسەراندا دانیشتن دەکەن تاکوو قەڵەمەکانیان لە خزمەتی دەسەڵاتدا بکەوێتە گەڕ کە لەمڕێگاوە خەڵک بگەمژێنن و بە واتای دەقیقی فەلسەفی زۆرتربیان خەسێنن _ بەڵێ دەسەڵات بە تەواو هێزی خۆیەوە خەریکی خەساندنی تاک و کۆمەڵگەیە. ئەساسەن وشەی تاک لە باشووری کوردستاندا خاوەنی هیچ پێگەئێک نییە! هیچ مانائێکی نییە! هیچ جێگەئێکی نییە! کە تاک لە ماناکانی بەتاڵ بووەوە، خودی کۆمەڵگەش لە ماناکانی و لە بایەخەکانی بەتاڵ ئەبێتەوە.
دەسەڵات لە باشووردا وەها دۆخێکت بۆ ساز دەکات کە لە پانتۆمیمیش سەیرترە! وەک وێنا، پارلیمانێکت بۆ درووست ئەکات کە سیمای یاسا و ومودیڕنیتەی پیشان بدات! بەڵام هەر ئەو پارلمانە دەکرێت بە تلەفۆنێک بۆ ماوەئێکی دوور و درێژ دابخرێت! ئەمە سیما مودیڕنەکەیە!! ئێنجا ئەندامەکانی ئەو پارلمانە، کەسیان لە نوێنەری ڕاستەقینەی خەڵک نەبێت!! بۆچی؟ چونکی لە سیستەمی دەنگداندا تەنانەت دەکرێت دەنگەکان بکڕدرێن و بفرۆشرێن!! وەکوو بازاڕی قەسابەکان یان وەکوو سفرەکەی پیرەمێردی خینزر پینزری لە بەبووی کوێردا_ جیلی زید لە وەها بارودۆخێکدا دێتە دی. کە تەواشای دەوروبەری خۆی دەکات دەبینێت بە ڕاستی و تەنانەت لەم دەورەی مودیڕن و پەسا مودیڕنەدا، هیچ شتێک لە سەر جێ خۆی نییە و هەموو گاڵتە جاڕییەکی زۆر خەمگینە بە سەر ئەو خەڵکەوە. بۆیە دڵسارد ئەبێت و تووشی ڕۆژمەرگی دەبێت_ هەزارانی ئەو جیلە زانکۆی تەواوکردووە بەڵام کاری دەست نەکەوتووە! چۆن دڵسارد نەبێت؟ هەرچی بەراوەردی خۆی دەکات لەم خاکە و دەڕوانێتە هاو نەسڵەکەی خۆی لە وڵاتانیتر، دۆڵێک دەبینێت کە بە هەزاران هەزار لۆری زەبەلەح پڕ نابێتەوە! بۆیە ڕوو دەکات لە هەندەران و بەشێکیان دەبێتە خۆراکی ماسییەکانی دەریای ئیژە و بەشێکیان کە دەگەنە ئۆروپا دەبنە سەرباز و هێزی سەرمایە_ زۆر سەیرە ئەوەی کە بەشێکیان کە زانکۆیان تەواو کردووە بە هۆمیدی ئەوەی کە لە کۆمپانیائیکدا کارێکیان وە دەست کەوێت دەست دەکەن بە کارکردنی بێ پارە و لە باری زەمانەوە نادیار، بەو هیوایە کە لە داهاتوودا لەوێ کاریان پێ بدرێت! بەشێکی هەرە زۆریشیان دەکەونە ناو ئەرتەشی بێکارەکانی سەرمایە کە زریانێکی زۆر خەترناکە و مارکس بە شێوازێکی زۆر جوان ئەو دیاردەیە پیشان ئەدات. هەر بۆیە نیزامی سەرمایە پێویستی بە بەدیهێنانی ئەو ئەرتەشە بێکارەیە و بۆ دوا ڕۆژ کاری تایبەتی پێیە! و وەکوو گورزێکی گرانە دژ بە سرووشتی مرۆڤ و جێگەو پێگەی تاک و کۆمەڵگە_ هەر لەم ڕێگەو چەندین شێوازیترەوە وەکوو پریڤاتیزە کردنی دەزگا خزمەتگۆزارییەکان و ئۆرگانەکایتر، دەبێتە هۆی لەناوچوونی شیرازەی فەرهەنگ وبەمجۆرە خودی کۆمەڵگە تێک ئەدات و ئەبێتە هۆی سەرهەڵدانی سەدان ڕووداوی هیزری و کلتووری کاڵ و کوشتن و بڕین و ئیهانەکردن بە ژنان و تێکدانی زیاتری پێکهاتەی تاک و تەواو کۆمەڵگەکە.
جیلی زید لە باشووری کوردستان لە خۆی ئەپرسێت کە هۆی سەرەکی ئەم هەموو کارەساتە چیە؟ چۆن دەبێت ئەم هەموو بێکاری و بێ پارەیی و شێواندنی پێکهاتەی خاو وخێزان و بنەماڵە و ڕوودانی دەیان و سەدان شتی ناو کۆمەڵگەکە بەمشێوەیە بێت و کەسیش ئیرادەی جووڵەی نەبێت؟ و دەسەڵات بە سەریدا بەمشێوەیە حوکمڕانی بکات؟! بە دووای وڵامەکاندا دەگەڕێت، لە حاڵێکدا هێزی کەمە و دەبینێت کە هەر جووڵەئێکی ئەویش ها لە ژێر کۆنترۆڵی دەسەڵاتدا_ بە ڕوونی پارادۆکسەکانی کۆمەڵگەی خۆی لە گەڵ کۆمەڵگەکانیتردا دەبینێت بەڵام چارەسەرکردنەکەی لا هاسان نیە! بۆیە لە ناو خۆیا دەشکێتەوە_ کات کە دەڕوات دەقیقتر دەبێت و بە خۆی ئەڵێت: قبووڵکردنی ئەم باروودۆخە بەم شێوەیە کارێکی زۆر زۆر سەختە و بۆ من ناکرێت چونکی دەبینم دژ بە واقیعە. بۆیە دەبێت هەستمە سەر پێ و هەبوونی خۆم بسەلمێنم و ڕووڕەشی دەسەڵات بخەمە بەرچاو. ئەمە ئەرکی مێژوویی سەر شانی منە_ من ناتووانم وەکوو جیلی پێشووتر پشت بکەم لە واقیعەکان! من ئەبێت شەو و ڕۆژی خۆم و ژیانی خۆم درووست بکەم_ بۆیە زانیومە چیتر شتێکم نییە کە لە دەستی بەم، کە واتە هیچ ڕێگائیک نییە جێا لەوەی کە دەبێت بە تەواو بوونمەوە بەرانبەر بەم دەسەڵاتە دژ بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیە بوەستم. ئیتر ئەگەر گیانیشم لە دەستدا، زۆر گرنگ نیە لە بەر ئەوەی کە لانیکەم بەرانبەر بە واقیع و مرۆڤەکانی داهاتوو شەرمەزار نابم. بەمپێیە ناچارم خۆم ڕێک بخەم بۆ بەدیهێنانی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی ڕاستەقینە.
نەسڵی Z بە زمانێکی زۆر ڕووناک بە خۆی و بە ئێمە ئەڵێت: کە دادەنیشم و خۆم لە گەڵ هاونەسڵەکانیتری خۆمدا لە وڵاتەکانی ئۆرووپا هەڵئەسەنگێنم دەبینم ئەو مێشکی بەوە سەرقاڵ نیە کە خواردنم نیە یان کارم نیە و ئاخۆ داهاتووم چی ئەبێت؟! خواردن و کار و خوێندن و داهاتووی ڕوونە، بۆیە یەکسەر دەست دەکات بە پلان داڕشتن بۆ داهاتووی دوور و زۆر باشتر لەوەی ئیستە هەیەتی_ ئەو ها لە ڕادەئێکی بەرزترەوە_ من بە پێچەوانەوە مێشکم سەرقاڵە بە بەرهەمهێنانی خواردنی ڕۆژانەوە و هیچ وێنائێکی ڕووناکم لە بەر دیدی خۆم نییە بۆ داهاتوو، بۆیە لەم سیستەمی هیرەمیەدا لە قاتی خواری خوار دەرگیری شتە ئاسایی و بەیسیکەکانم، کە بەمپێیە ناتووانم داهاتووی باش بە دی بکەم بۆ خۆم، بۆیە خەمسارد و بێ هۆمیدم! هەر بۆیە پەنا ئەبمە سەر بڕێک یاری ئینترنتی و دەیان سەعات خۆم بەوجۆرە سەرقاڵ ئەکەم تاکوو خۆم لە واقیعە تاڵەکان دوور بخەمەوە! ئەمە خۆشییەکانی منە کە هەر زوو لە ناو ئەچن و جیهانێکی خەیاڵی دوور لە واقیعە! بۆیە ناتووانم داهێنەر بم. جووڵەیان لێم بڕیوە! لە دەیانلاوە بە دەستی باوک و دایک و کەس وکارەوە بە دیلی گیراوم و دەرگیری فەرهەنگێکی زۆر دوواکەوتووانەم کە دەسەڵاتێکی بێ رۆحمی لە پشتە و خۆشم ئەزانم کە دەبێ ئەو دەسەڵاتە بڕۆخێنم و فەرهەنگەکەش بگۆڕم...! بۆیە بەردەوام بەرۆکی خۆم دەگرم و لە گەڵ خۆمدا شەڕ دەکەم کە ڕێگاچارەی ڕاستەقینە و چارەسەری کێشەکان بدۆزمەوە.
ئیتر بۆیە ئازادکردنی ئادرناڵین بۆم باشترینی خۆشییەکانە و لە ڕێگای خەتەرکردنەوە، هەڵدەستم بە ئەنجامدانی ئەو کارانەی کە ئادرناڵینم ئازاد بکەم و تەنانەت لە گیانی خۆیشم لا ئەدەم!!هەر شتێک خەتەرێکی تێدا بێت بۆ من بەدیکردنی شادی و شانازیە!بۆیە شەپۆلە ساردەکانی دەریای ئیژەش بۆم ئاساییە و دەشزانم کە ڕیسکی مردنی تێدایە. ئەگەر هەڵدەستم بە ڕێکخستن و خۆپیشاندان، تەنیا بەم هۆانەیە کە پێشتر قسەم بۆ کردی. بەڵام بە هەرکات ئەرکی سەرشانی منە کە ژیان و داهاتووی خۆم دەستنیشان بکەم، ئەویش بە هەر شێوازێک بێت.
دیاردەی ڕێبەری و نەسڵی Z
تاکوو ئەم نوقتەیە بە ڕوونی دیارە کە نەسڵی زید، بارودۆخ و هیزرەکانی خۆی سەبارەت بە دیاردەی ڕێبەری، بە دەقیقی ڕوون کردووتەوە و بە هیچشێوەئێک ڕێبەری تاکەکەسی کۆمەڵگەی لا قبووڵ نییە- کە هەر ئەمخاڵە زۆر بە هیزری ئانارشیستی نزیکە. هەرواش کە بۆ خەڵکان ڕوون بوەتەوە لە خۆپیشاندانەکانی ڕۆژهەڵات و بە گشتی ئێران لەم ماوەیەدا، نەسڵی زید خاوەنی هیچ فینۆمنێکی ڕێبەری نەبووە ونییە! بۆیە کۆماری ئیسلامی و هێزی سەرکوتکەر، لەم بابەتەوە سەری لێشێواوە و هەر چی بە دوای لیدەرەکاندا دەگەڕێت، شتێک نادۆزێتەوە! _ لە ڕاستیدا شتێک کە بوونی نییە، دۆزینەوەشی کارێکی بە تەواوی بێدەرەتانە!
شێوازی کارکردنیان بەو جۆرەی کە بەرچاوە، زۆر ڕەمزی و ئاڵۆزە. ڕەنگە زۆرێک لە مرۆڤەکانی ناو کۆمەڵگەی زید، خۆشیان ئاگاداری ئەوە نین کە لە چ کاتێک یان لە کام نوقتەی جوگرافیدا کۆبوونەوە و خۆپیشاندان یان هەر کردەوەئێکیتر دەڕواتە پێشەوە. بەڵام زۆر سەریع ئاگادار ئەبنەوە کە بەرنامەکان چین و کردارەکان و ئاکسیۆنەکان دەبێت چۆن بڕواتە خانەی کردارەوە! لەمبوارەدا بەوجۆرەی من تێگەیشتووم لە شێوازی کارەکانیان لە پێوەندییەکاندا، ئەوان خاوەنی جۆرێک زمانی نهێنی و ڕەمزین کە سەردەرهاوردن لەو زمانە کارێکی هاسان نییە. بۆ وێنە لە پەیامەکانیاندا بە یەکتری لە بڕێک وشە و پیتە کەڵک وەردەگرن کە بارهەڵگری تایبەتمەندییەکی دیاریکراوە و ئەگەر بە گوێ من و کەسانیتردا بێت، ڕەنگە هەر نەزانین باس لە چی دەکرێت! بۆیە دەتووانین بڵێین کە ئەم جیلە خۆی بۆ خۆی زمانێکی تایبەت بە خۆی درووستکردووە کە پێویست بووە. بۆ ئەوەی کە هێزی سەرکوتگەر و وەزارەتی ئیتڵاعاتی ڕژیم لەو زمان و پەیامە تێنەگات وە هەم لە لائێکیترەوە ببێتە هۆی سەرلێشێواوی زۆرتری کاربەدەستان و پەرتەوازەکردنیان لە شوێنە جێا جێاکانی ناو شارەکاندا. بەو مەبەستەی کە بتوانن زۆرترین و کاراترین خەڵک لەو نوقتە تایبەتمەندەوە کۆ بکەنەوە. لە سەردەمی ئێمە وکاری نهێنی لەمبابەتە، لە خاترمە من خۆم لە گەڵ هاوڕێیەکانمدا بە شێوازی نووسین بە ئاوی پێواز لە سەر لاپەڕەئێکی چکۆلە کە دوواتر ئەو کەسەی پەیامەکەی بە دست دەگەیشت، دەیخستە سەر شەمعێک یان گەرمای چرائێک و بەمجۆرە، وشەکان و دێرەکان دەردەکەوتن! وە هەر هێندە پەیام و ناوەڕۆکی بابەتەکە دەگەشتە دەستمان دەمانسووتاند و ئەو لاپەڕەیە لەناو دەچوو! تاکوو نەگاتە دەستی هێزەکانی نهێنی ڕژیم! ئیستە جیلی زید کە وەها شتێک ئەخوێنێتەوە، بزەئێک دەکەوێتە سەر لێوی و ناحەقی نییە! لە بەر ئەوەی کە ئێمە هەر هێندەمان لێدەزانی! تەکنۆلۆجیای ئێمە هەر هێندە هێزی بوو. شەونامەکان و بانگهێشت کردنەکان ونووسینەکان بە ڕاستی دەیان خەتەری بۆمان دەڕەخساند بۆیە ئەو هەموو یارانەمان لێ کوژران و ئیعدام کران. بەراوەرد کردنی هەر ئەم وێنایە لەگەڵ شێوازی ڕەمزی تیکستەکانی جیلی زید، خۆی دەرخستنی جیهانێکە کە لە دەیانلاوە جێاوازییان هەیە.
هەر بەمپێیە و لەم بەراوەردکردنەدا، چۆنییەتی و کەیفییەتی چالاکییەکانی ئێمە و ئەم جیلە نوێیە، هەر حەتمەن خاوەنی جێگەو پێگەی خۆیە کە تایبەتمەندە بەو دەورەو ئەم دەورەوە. هەروا کە پێشتر وتمان، ئێستە زەمانێکە کە جیهانی دیجیتاڵی بە خێرایی و تووندییەکی هەرە زۆرەوە دەڕواتە پێشەوە و چەمک و کردەوەکان، ئێستە زۆرتر دیجیتاڵین و هاسانتر و سەریعترن و زۆریش کاران. لە سەر دەمی ئێمەدا ناچار بووین بۆ بڕێک بابەت وەکوو بەڕێ کردنی کتێبێک لە شارێک بۆ شارێکیتر، نەک هەر ناچار بووین ڕیسک و خەتەرەکان قبووڵ بکەین کە بەڕاستی هەر بەمبۆنەوە کەسانێکی زۆرمان لێگیران و کەوتنە زیندانەوە و لە بزووتنەوەکە دابڕان یان کوژران و لەناو چوون_ کەچی ئێستە بە پێچەوانەوە تۆ ئەتوانیت بیست کتێب و زۆر زیاتریش بە یارمەتی تەنیا یەک ئاپ یان سافتوێر بنێریت بۆ دۆستەکەت، بێ ئەوەی کە خەتەری گرتن و کوشتنی تێدا بێت. ئەگەر دیققەت بکەن، لەو کاتانەی کە پاسدارەکان دەڕۆن بۆ گرتنی کەسێک لە ماڵ و شوێنێکدا، ئەوەڵین کارێک کە دەکەن دەسبە سەردا گرتنی کامپیوتری ئەو ماڵەیە. خۆ دیارە بۆچی وە بە چ مەبەستێک وەها کارێک دەکرێت!
زامەکان و خواستەکانی ئێمە وجیلی زید لە خاڵێکدا هاوبەشە.
پێش ئەوەی کە ئەم بابەتە بوروژێنم ناچارم جەختبکەمەوە لە سەر ئەمخاڵەی کە ئەگەر بە جیلی ئێمە ئیشارەدەکەم، مەبەست تەواوی ئەو جیلە یان نەسڵە نییە، بەڵکوو بەشێکە لەو نەسڵە کە بەشێوازی کارا و جیدی ژیانی خۆی تەرخانکرد بۆ بەدیهێنانی ئازادی و ژیانێکی باش بۆ تاک و کۆمەڵگە_ بەشێکیترمان بە ڕاستی بە هۆی جۆراوجۆرەوە نەهاتە ناو ڕیزی چالاکی و بەرخۆدان بۆ خەڵک. کە بەمپێیە ئەشێ مەبەستەکە ڕوون بێت.
ئێمەش زانیاریمان بوو لە سەر ڕووداوەکان وە بەپێ جەوهەری وجوودی خۆمانەوە، لەگەڵ حیزب یان ڕێکخراوەجۆراوجۆرەکاندا دابەشبووین کە لەوانە و زۆر پێشتر لە شۆڕشی ١٣٥٧ هەتاوی و دژ بە شای ئێران، بۆ وێنە من و چەند دۆست و مامۆستای خوێندگەمان لەگەڵ ئیتحادییەی کۆمۆنیستەکان کە بە سەربدارەکان بەناوبانگن هاوکاریمان دەکرد. و دواتر چووینە ناو ڕیزەکانی پێشمەرگە لە کۆمەڵەدا( هەڵبەت ئێستە ساڵەهای ساڵە کە من سەربەخۆم و ئەندامی هیچ حیزبێک نیم) لەیادم ناچێت کە لە ساڵی ١٣٦٠ هەتاوی، یانێ ڕێک سێ ساڵ بە دووای ڕۆخانی ڕژیمی شاهی، دوو کچیان لە شاری سنە ئیعدام کرد و پەیکەرەکانیان ناردەوە بۆ بنەماڵەکانیان.( بە داخەوە ناوەکانیانم لە خاتر نەماوە) لە کاتی شۆردنی ئەو کچانە لە ژووری تایبەتی مردوشۆرخانەکەدا لە مزگەوتی پیرمحەمەدی شاری سنە، لە پڕا ئەو خانمە تەمەندارەی کە ئەرکی شۆردنی پەیکەرەکانی بوو، بە پەلە هات بۆ لاێ من کە لە ناو خەڵکەکەدا بووم و وتی: کاکە گیان من سەوادم نییە، جل و بەرگی هەردووکیانم دەرهێناوە بەڵام دیارە لە سەر پێستیان شتهائێک نووسراوە کە نازانم چییە! تکایە تۆ وەرە و تەواشایان بکە و بزانە چی نووسراوە؟!
ئیستە کە ئەم خاترە تاڵە دەنووسمەوە، ناتووانم بەرگری بکەم لە ڕژانی فرمیسکی هەر دو چاوەکانم._ بەهەرکات من ڕۆیشتمە ناو ژوورەکەوە و دوو سێ خانمیتریش هاتن و گلەئییان کرد کە ئەو کوڕە چۆن دەبێ و بۆچی چووەتە ژوورەکەوە؟! کە ئەو خانمە پێشوەکە بۆیانی باسکرد کە شتێکی وایە و من پێویستم بە نادرە. ئەوانیش وتیان دەی باشە. داوامکردلێیان کە تکایە ئاگاتان بێت و کۆنترۆڵی بەردرگاکەبکەن تاکوو کەس نەزانێت چی ڕوویداوە. بە پەلە قەڵەم و کاغەزێکم حازر کرد و تەواو دێر و ئەو ناوانەی کە لە سەر پێستی یەکتری نووسیبوویان، نووسیمەوە و لە ژوورەکە هاتمە دەرەوە_ ئەو دوو کچە ئازادیخوازە دڵسۆزە لە سەر پێستی یەکتری چیان نووسیبوو؟
دیارە بە دووای ئەوەی کە لە کاربەدەستانی بەندیخانەکەوە حوکمی ئیعدامەکانیان پێدرابوو، بە جێا جێا تەجاوزیان بە هەر دووکیان کردبوو. ئێنجا شەوی پێش ئەوەی ئیعدام بکرێن، هەردووکیان خستبووە یەک سلوولەوە_ هەر لەوێش ئەمان بە نۆرە ڕووت ببوون و هەر کامیان بەسەرهاتەکەیان لە سەر پێستی ئەویتر نووسیبوو. ناوی چەند کەسیان نووسیبوو لە بەرپرسان وپاسدارەکان کە لە ئەشکەنجەکردنی زیندانییەکانی نێو زیندانەکە وتەجاوزکردنیان بە کچانێک کە بڕیار درابوو بە ئیعدامکردنیان. هەمووانیش ئەزانن کە بە پێ دەستوورەکانی ئیسلام گوایە ناکرێت کچێک ئیعدام بێت مەگەر ئەوەی کە گۆڕابێت یان کرابێت بە ژن( یانێ پەردەی بیکارەتیان نابێ هەبێت، ئەگینا دەڕۆنە بەهەشەتەوە!) لە بەراوەردی تیکستەکاندا هەر دوکیان وەکوو یەک ئەو گۆزارشتەیان نووسیبوو! من هەر هێندە زانیارییەکانی ئەوانم لە سەر کاغەز نووسی، دەستبەجێ بە ڕێکەوتم بۆ لاێ هەڤاڵانی خۆم کە لە گەڕەکێکیتردا بوون وبەرپرس بوون لە پێوەندییەکاندا. لەوان داوامکرد کە ئەو نووسراوەیە بە زووترینکات بگەێننە دەستی پێشمەرگە_ بە دووای ٢ ڕۆژدا ئەو نووسراوەیە و ڕاپۆرتەکە لە ڕادیۆی کۆمەڵە خوێندرایەوە و لە ماوەی دوو حەفتەدا هێزی پێشمەرگەی کۆمەڵە وەکوو چالاکییەکی تایبەت بەو بابەتەوە هاتنە ناو شار و چەند کەس لەو پاسدارانەیان لەو شەڕەدا کوشت و یەک دووانیشیان لێ بە دیلی و زیندوو گرت کە دوواجار ئیعدام کران و تەواو ئەو بابەتەیان بۆ خەڵک بەیان کرد لە ڕادیۆەکەدا. تا ئەو جێگەی لە خاترمە چەند کەسێک لە لیستی ناوەکانی سەر پێستی ئەو گیانبەختکردوانە کە لەو ئۆپراسیۆنەدا ڕزگار ببوون، دواتر لە چالاکییەکانی پێشمەرگەدا، کوژران...
لاموایە ئێستە بە ڕوونی دیارە کە ئێمەی جیلی پێشووتر و جیلی زید، لە زۆر چەمک وەکوو خواستی ئازادی و زامەکاندا، هەروەک وێنا تاڵەکەی سەرەوە هاو بەشین! ئەگەرچی بەشێک لە جیلی ئێمە لە ناو دەسەڵاتی دژ بە خەڵکدا، بە شێوازێکی خراپ توایەوە. یان خانەنشین بوون و سەبارەت بە ڕووداوەکانی ناو کۆمەڵگە نەک هەر کارا نین، بەڵکوو لەوە خراپتر بە جۆرێک لە جۆران یاریدەری دەسەڵاتن یان تێکەڵاوی دەسەڵاتن کە خۆی مایەی شەرمەزارییە، هەرچەند هۆەکانی دیار و ڕوونە. بۆ وێنە بەشێکی هەرە زۆریان بە ڕاستی کەوتنە ناو فیکری ژیانی ساکار و کارکردن، کە بەمشێوەیە هەر ئەوانیش بوونە سەربازەکانی سەرمایە و مانەوەی دەسەڵات. بەڵام بەشێکیشمان بە جیدی لەگەڵ خەڵکدا بووین و هەین وە بەرانبەر بە دۆخی تاک و کۆمەڵگە کەمتەرخەم نین و بە ئێستەشیەوە هەر تێدەکۆشین کە لەگەڵ جیلی نوێدا هاریکار و یاریدەر بین. درووستە لە چەندین ڕەهەندەوە گرفتی ئایدیۆلۆژیا بوو بە تەنگەنە و ڕێگر لەوەی کە بە شێوازی زانستی و درووست کاریگەر بین لە خواستەکانی تاک و خەڵک بۆ ئازادی و ژیانێکی باش، بەڵام بێ هیواش نین و بە پێ توواناکانمان هەر تێدەکۆشین... گەرچی ئەشزانین کە هێشتا هەڵەمان هەیە و بەشێکمان تووشی وەهمین و لەو ڕێگاوە ڕەهاگەر و موتڵەقگەراین و هەر لەو ڕێگاوە دبینە ڕێگر لە بەردەم جیلی نوێدا، بەڵام لە لائێکیترەوە دەزانین کە ئەگەر فەزای دیالۆگ بخوڵقێنین و بتووانین لە هیزرە ئایدیال و خورافەییەکان لابدەین و لەگەڵ ئەم جیلە نوێیەدا هاوکاربین، حەتمەن لێکەوتەو کاردانەوەی درووستی لێدەردێت بۆ ژیانی کۆمەڵگەی داهاتوو.
هەر لەمخاڵەی سەرەوە بە بێ ئەوەی کە هیچ ئاماژەئێک درابێت بە هیزری سیکولاری فەلسەفی و سیاسی، ڕوون دیارە کە لایەنگرانی ڕاستەقینەی مرۆڤەکان و کۆمەڵگە، لە ناخی دڵەوە داخوازی بەدیهێنانی سیستەمێکی سیکولارن لە ناو کۆمەڵگەکەیاندا_ جا ئێستە و هەر لەمخاڵەدا ئێمە دابەش دەبین بە سەر دوو هیزر لە یەک چەمکدا سەبارەت بە خودی سیکولاریسم! بەشێکمان کە زۆرتر هان لە ناو حیزبەکاندا، لە سیکولاریسمی سیاسی داکۆکی دەکەن و تەنیا باس لە جێا بوونەوەی دین و ئاین لە دەسەڵاتی سیاسی یان حکومەت دەکەن_ کەسانێک وەکوو من لە سکولاری فەلسەفی داکۆکی دەکەین کە شێوازی کارکردن و هیزر و کردەوەی ئەمجۆرە مرۆڤانە زۆر لە جیلی Zنزیکە. هەر ئەو رووداوەی ئیعدامکردنی ئەو دوو کچە ئازادیخوازە دەگەڕێتەوە بەس بۆ خواست و چەمکی سیکولاریسمی فەلسەفی نەک سیاسی_ من لە جێگایەکیترو لە مەقالەئێکی زۆر کۆندا بە ناوی «سکولاریسمی سیاسی یان فەلسەفی؟». بە وردی هەردوو دیوی ئەم چەمکەم وروژاندووە کە هەم بە زمانی فارسی نووسراوە و هەم کوردی و لە ماڵپەڕەکاندا هێشتا بوونی هەیە. وە هەر وەها لە کتێبی جێاوزییەکاندا بە وردی لە سەر ئەم چەمکە نووسیومە. لێرەدا تەنیا بە خاتر و فیکری خوێنەران دێنمەوە کە ئەو ڕووداوەی لە سەروترەوە سەبارەت بە ساڵی ١٣٦٠ لە شاری سنە و تەجاوز کردن بەو دووکچە چالاکوانە و هۆەکانی و چۆنیەتی ئیعدامکردنیان و دەیان ڕووداوی هاوشێوە چ لە ڕۆژهەڵات و چ لە باشووری کوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ فامی دەقیقترو چۆنییەتی خواستی سکولاریسمی فەلسەفی لە لایەن کەسانێک وەکوو ساحیبی ئەم قەڵەمەوە.لێرەدا هەر هێندە ئاماژە ئەدەم بەوەی کە سکولاریسمی سیاسی، منداڵ و پەروەردەی سکولاری فەلسەفییە و گەرچی خاڵی هاوبەشیان هەیە بەڵام ئەم دوانە زۆر لێک جێاوازن!
بەس هێشتا ئەم پرسیارە بە هێزێکی سەیرەوە قوتدەبێتەوە کە بۆ خواستی ئازادی و ئەو هاریکاریە زەروور و پێویستەی نێوان نەسڵی ئێمەو نەسڵی Z، چۆن دەکرێت لە ڕەهاگەری و میتافیزیا دوورەپەرێز بین تاکوو بگەینە خواستی ئازادی و ژیانی باش و ئاواتە جووانەکان بۆ مرۆڤی تاک و کۆمەڵگەی داهاتوو؟
سایت فلسفه و اندیشه همچون سالهای دیگر، به طور کلی انتسابات ریس جمهوری و شوراهای اسلامی را غلط و شرکت کردن در این انتسابات غیر دموکراتیک را به
زیان ملت ایران می شناسد. شرکت نکردن در این همایش نا- دموکراتیک، پیام بزرگی برای سیستم متافیزیکی ایران اسلامی و همچنین جامعه ی جهانی است که به طور . واقعی این حکومت ضد مردمی، نزد مردم ایران دارای هیج اعتباری نیست.چرایی این رهیافت به طور مختصر این است که: پدیداری دست ساخته به نام«شورای نگهبان» کسانی را دستچین (انتخاب) می کند و از مردم می خواهد که به انتخاب او رای بدهند!! و این توهین به شعور اجتماعی است
،کتێبی جیاوازییەکان (دەرگیربوونێکی فەلسەفی لەتەک دیاردە جۆراوجۆرەکاندا) نووسینی نادر خەلیلی، لە تەرێخی ٢١--٣-٢٠٢١ لە ژێر چاپ دەر هات. چاوەڕوانین
ئەم بەرهەمە لە باشووری کوردستانیش بێتە دەرەوە تاکوو بەمجۆرە بگاتە دەستی خۆێنەری کوردستانی
ژن __ ژیان __ ئازادی
2023_01_09 نادر خەلیلی
Z جیل یان نەسڵی
جارێ پێش هەر چەشنە باسێک، ئەبێت لە سەر یەک بابەتی زۆر جەوهەری و جیدی بوەستین. کە بریتییە لەوەی کە هیچ دیاردەئێکی گەردوونی بوونی نییە کە لە وەستاندا بێت و هیچ گۆڕانێکی بە سەردا نەیت. هەروا کە هیراکلیتۆس پێش ٣٠٠٠ ساڵ ئەڵێت: تەواوی گەردوون تووشی قەیرانە و هیچ شتێک سۆباتی نییە و وەستانی بۆ بەدی ناکرێت و ئیزافە دەکات کە نابێت دووجار پێ بخەیتە ناو ڕووبارێکەوە! بۆچی؟ لە بەر ئەوەی کە جاری دووهەم هەم خۆت و هەم ڕووبارەکەو هەم کات و تەواو دیاردەکان گۆڕانیان بە سەردا هاتووە و ئەو ڕووبارەی جاری دووهەم، ڕووبارە پێشووەکە نیە و تەنانەت خۆتیش گۆڕاویت. هەر بەمپێیە ئاشکرایە کە مرۆڤیش وەکوو دیاردەئیکی گەردوونی و هەر وەها کۆمەڵگەکەی، گۆڕانیان بە سەردا دێت و ئەمە حاشاهەڵنەگرە. کە وا بێت ئەبێ قبووڵ بکەین کە نەسڵ یان جیلی پێشووتر لە گەڵ نەسڵی تازەتری ئەمڕۆدا، جێاوازییان هەبێت. کە جێاوازییەکانی نێوانیان لە دەیان بابەتەوە سەر هەڵئەدات.
پێناسەی نەسڵی زید
لە ٢٦ حەرفی ئینگلیسیدا، پیتەیZ ئاخرین پیتەیە. بۆیە نەسڵی Z,بەمناوە بەناوبانگە، کە واتە جێا لە ئاڵفاکان، نەسڵی ئاخرینی کۆمەڵگەیە و لە تەواو کۆمەڵگەکاندا بوونیان هەیە. ڕوانگەی ئەم نەسڵە لە زۆربەی هەرە زۆری ڕەهەندەکاندا لە گەڵ نەسڵی پێشووتردا، جێاوازی هەیە.
لە خۆپیشاندانەکانی دووای کوشتنی ژینا ئەمینی لە شاری تاران، بە دەستی هێزی نیزامی کۆماری ئیسلامی، هەر وا کە لە سەر خاکەکەی لە کاتی نێشتندا نووسرابوو: «ژینا گیان تۆ نامری، ناوت ئەبێتە ڕەمز». وە بە ڕاستیش هەروا بوو. بەس هاو نەسڵەکانی ژینا یانێ نەسڵی Z بوون کە قورسترین ئەرکەکانیان لە خۆپیشاندان وجووڵەکاندا لە ئەستۆ بووە. خاڵێکی زۆر جەوهەری لە شێوازی کارکردنی ئەم جیلە لە گەڵ پێشووترەکاندا، ئەوەیە کە لە تەواو بوارەکاندا، شێوازێکی نوێگەرایانەیان هێناوەتە ئاراوە. بۆ وێنە ئەگەر نەسڵی ئێمە یانێ Xەکان ، مانمان دەگرت. شێوازی مانگرتنی ئێمە بەمجۆرە بوو کە لە شوێنێکی دیاریکراودا دادەنیشتین و ئیعلامی مانگرتنەکەمان دەکرد و هەر لە دەستپێکی مانگرتنەکەوە تاکوو ئاخر، یان سروودمان ئەخوێند، یان دەرگیری قسەو باس ئەبووین لە گەڵ خەڵکانیتردا و جێا لەوە کارێکیترمان نەدەکرد _ کە چی نەسڵی زید، ئیعلامی مانگرتن دەکات لە شارەکاندا و هەر لە بەیانی تاکوو نیوەڕۆ دووکانەکان و بازاڕەکان دادەخرێن و بە دووای ئەوەدا ئیتر مانگرتنەکە تەواو ئەبێت و دەڕۆنە ناو شەقام بۆ خۆپیشاندان وئەنجامدانی جووڵە سیاسیەکان و لە گەڵ هێزەکانی ڕژیم دەرگیر ئەبن!
بەمپێیە هەر لەو خاڵەی سەرەوە کە ئاماژەی پێدرا یانێ مانگرتن، دەبینین کە شێوازی کاری ئەم نەسڵە بە تەواوی ساختار شکێنە و باکی لەوەی نییە کە تۆ چ تەعبیر و تەفسیرێکت هەیە لە مانگرتن! کە واتە شێوازی کارکردنی ئەم جیلە بە ڕاستی مودیڕنە.
جیلی X هەزارەکان
جیلیX یان هەزارەکان، کە بڕێک کەس بە جیلی لە بیر کراو بانگهشتیان ئەکەن، بەو جیلەی دەوترێت کە لە نێوان ساڵەکانی ١٩٦٥ زایینی تاکوو ١٩٨٠ بە دونیا هاتوون. ئەم جیلە ئێستە تەمەنی پیری خۆیان بە سەر ئەبەن و باپیرەکان ودایە پیرەکانی ئەمڕۆیان پێکهێناوە. لەگەڵ جیهانی ئینتەرنیتدا زۆر بەکەمی ئاشناییان هەیە یان ئەبێت بڵێین کە لە گەڵ ئینترنیتدا نامۆن. بۆیە لەم بوارەدا زۆرجار تووشی سەرلێشێواوی و نەزانمکاری ئەبن. بەڵام لە لائێکیترەوە ئەم جیلە بە شێوازێک لە گەڵ بزووتنەوە سیاسییەکانی قەڕنی ٢٠دا تێکەڵ بوون. لە لێکۆڵینەوێ لێژنەئێکی زانستی تەکنۆلۆجیایی لە وڵاتی بریتانیا وە لە ساڵی٢٠٩ دا و بەپێ دەرئەنجامی لێۆڵینەوەکەیان، ڕوو بە خەڵکان گوتیان: ئەوکەسانەی کە نەتووانن لە ئەم ساڵەدا تاکوو پێنچ ساڵیتر بە ئینتەرنیت ئی مەیل و نامە بنووسن بۆ ئیدارەکان یان پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان و نەتووانن وڵامی نامە دیجیتاڵییەکان بدەنەوە، لەوکاتەدا یانێ پێنج ساڵی دوواترکە دەبێتە ساڵی ٢٠١٤ بە مرۆڤێکی «بێ سەواد» بە ئەژمار دێن!ئەگەر تەنانەت خاوەنی بڕوانامەی زانکۆ بن لە هەر بوارێکدا. هەر لەمخاڵەدا بە ڕوونی دەردەکەوێت کە جیهانی دیجیتاڵی یان ئینتەرنیتی تاکوو چ ڕادەئێک گرنگە و هەروا کە ژاک دەریدا دەڵێت: «لە داهاتووی نزیکدا وسەرهەڵدانی جیلە نوێەکان، چیتر شەڕی تۆپ و دەبابە نامێنێت و شەڕە هەرە گرینگەکانی نێوان دەسەڵاتدارانی حکوومەتەکان ئەکەوێتە ناو بەرەی جیهانی دیجیتاڵی». _ ئەمڕۆش بە ڕوونی دیارە کە جیهانی نیت و سافتوێرەکان لە هەموو کەرت و بوارەکاندا حازرن و تەنانەت سیستەمی سەلاجەکان یان ماشینەکان یان هەر چەشنە سیستەمی خزمەتگۆزاری لە گەڵ سافتوێرەکان و کامپیوتردا تێکەڵاوییەکی سەرەنجڕاکێشی هەیە و کۆنترۆڵی دیاردە تەکنۆلۆجیەکان و هەموو بابەتەکان لە ناو کۆمەڵگە وخودی جیهانی زانستی دەکات! وەکوو وێنە دەتووانین ئاماژە بدەین بە جەیمز ویب و چۆنییەتی درووستکردنەکەی لە هەر بەشێک. بۆ وێنە درووستکردنی ئاوێنەکەی کە چەندە بەهێز و حەساس و دەقیقە کە هەر دوو دیواودیوی ئەو ئاوێنەیە لە گەڵ سەرما و گەرمائێکی دژ بە یەکدا مقاومە. بۆ ئەوەی کە لە تەیفی مادوونی سووردا جەیمز ویب بتووانێ کار بکات و تێکنەشکێت، ئەبێت خودی تەلیسکۆپەکە لە سەرمائێکی زۆردا کە دەگات بە ٢٢٠ - دەرەجەی سانتیگراد، موقاوم بێت و خەلەلێکی تێنەکەوێت و هەروەها بەرگری بکرێت لە تیشکی خۆرەتاو و مانگ و زەوی، بۆیە ڕووئێکی سپەری جەیمزویب لە خۆرەتاو و مانگ و زەوییە کە جێگربووە لە نوقتەئێکی زۆر تایبەتدا کە بە نوقتەی لاگرانژی خورەتاو دەناسرێت. هەڵبەت لە پێناسەی جەیمز ویب زۆر بابەتی وردتر و حەساستر هەن وەکوو ئەو ٥ ڕەسمەی کە ناردیە خوارەوە بۆ زەوی و پیشان ئەدات کە زنجیرە کێوەکانی ئەوپەڕی گەردوون خۆیان چەندین هەزارساڵی تیشکی بەرزن! و بە دەوریاندا گەلەکسییەکان دەسووڕێنەوە، کە لێرەدا پێویست بە نووسینی ئەوانەمان نیە و بەس بۆ نموونەئیک لە چۆنییەتی تەکنۆلۆژیای سەردەم یان مودیڕن و کاریگەری ئینترنیت، بەو دیاردەیە ئاماژە درا.
جیلی Y
بەو جیلەی دەوترێت کە لە نێوان ساڵەکانی ١٩٨١ تاکوو ١٩٩٦ لە دایک بوون. (١٣٦٠ تاکوو ١٣٧٢ خۆرەتاوی _ شەمسی) کە لە ئێراندا بە دەیە شەستییەکان بە ناوبانگن. ئەم جیلە یان نەسڵە ئەوەڵین گروپەکانن کە لە گەڵ دیاردە ئەوەڵینەکانی کامپیوتردا ئاشنا بوون. تەلیفۆنە موبایلەکانی ئەو سەردەمە هەر زۆر زل و کامپیوترەکان بە خاتری تیشکی ایکسێک کە هەیان بوو، چاوی بینەریان زوو ماندوو دەکرد، لە حاڵێکدا کەمپیوترەکانی نوێتر و ئەمڕۆیە لە سلیکۆن و ماتریاڵی زۆر باشتر پێکهاتن کە زیانی بۆ چاوی مرۆڤ زۆر زۆر کەمترە و دەکرێت دەیان سەعات لە سەر بەرنامە و پڕۆژەکان یان خوێندنی دیجیتاڵی کار بکرێت. هەروا کە نوسخەکانی ویندەوزەکان یەک بە دووای یەکدا دەهاتە ناو کۆمەڵگە، سافتوێرەکانیش گۆڕانکارییەکی هەرە سەیریان بە سەردا هات و هەزاران ئەپی جۆراوجۆر بڵاو بووەوە. هەروا کە دەزانین لە جیهانی ستاتیکا بە گشتی و کلتوور و مووسیقا، کاریگەرییەکی زۆر قورسیان کرد. بۆ وێنە بۆ پەیدا کردنی نۆتی «لاێ کۆرۆن، یان نۆتی سی بیمۆل»، لە دەزگای مووسیقای کلاسیکی شووردا، بە ساڵەها گوێگرتن لە نۆتەکان و بە تەجرووبەی خودی گوێ مرۆڤ یان سازلێدەر، ئەو نۆتە ئەدۆزرایەوە. بەڵام ئاپی مووسیقایی جۆراوجۆر بە هاسانی و لە کۆتاترین کاتدا، نۆتی مەسەلەن لای کۆرۆنت بۆ ڵێدەدات و خۆت ئامێرەکەت لە سەر ئەو دەرەجە و خواستە تایبەتمەندە، کۆک دەکەیت _ دەی ئەمە لە گەڵ کارو شێوازی پێشووتردا یەک دنیا جێاوازی هەیە!چ لە باری کەیفییەتی کارەکەوە چ لە باری کات و زەمانەوە و ماندوو نەبوونت بۆ کۆککردنی ئامێرەکە!
تەنیا ئەوە نییە و لە هەزارانلاوە ئینترنێت لە سەر ئیدارەکان و کۆمپانییەکان و سیستەمی درووست کردن(بەدیهێنان ) ئاپەکان و سافتوێرەکان و کامپیوترەکان کاریگەری ڕاستەوخۆیان کرد بۆ وێنە ئەنجامدانی کاروباری بانکی لە ڕێگای ئاپێکی زۆر ساکارەوە، بێ ئەوەی پێویست بکات خۆت وەکوو فیزیکاڵ بڕۆی بۆ بانک. ئەو شتەی کە جیلی X و Y, تووشی بوون. کە دەبینین لە جیلی ئەلفادا حەتمەن گۆڕانکاری قورستر بە سەر دیاردەکاندا دێت!
جیلی ئالفا IGENE
پیتەی «ئای» لە پێش وشەکەدا، ئاماژەیە بە ئینترنێت بۆ ئەم جیلە.
هەروا کە دیارە پیتەی Z ئاخرین پیتە لە ٢٦ پیتەکەی زمانی ئینگلیسیە بەڵام بە دوای ئەم جیلەشدا دەتوانین بە جیل یان نەسڵی ئالفا ئاماژە بدەین کە لە زمانی یۆنانیدا یەکەمین پیتەیە، کە بەمپێیە بازنەی جیلەکان درێژەی پێدەدرێت. نەسڵی ئالفا تازەترین مرۆڤەکانن لە ناو کۆمەڵگەدا کە لە ساڵەکانی ٢٠١٠ بە دوواوە لە دایک بوون_ گەرچی ئەم جیلە زۆر گەنجن و تەمەنیان زۆر کەمە و خەریکی خوێندنن بەڵام هەر لە کاتی بە دوونیا هاتنیان، ڕاستەوخۆ لە گەڵ جیهانی دیجیتاڵدا تێکەڵاوێییەکی هەرە زۆریان هەیە و تەنانەت لە خوێندنگەکانیان بەشێکی زۆری دەرس و وانەکان لە ڕێگای نیتەوە دەڕواتە پێشەوە! بۆیە وەکوو جیلی پێشوی خۆیان یانێ جیلی Z نین کە لە کاتی میرمینداڵی خۆیاندا دەرگیری تەقینەوەی جیهانی دیجیتاڵ بوون. بەڵکوو هەر لە سەردەمی لە دایکبوونیاندا بەو جیهانە ئاشنا و دەرگیرن کە ئەمە خۆی وێناێک درووست دەکات لە مێشکی لێکۆڵەر کە ئەو جیهانە و جیلی بە دوای ئەواندا دەبێت خاوەنی چ تایبەتمەندییەک بێت؟! کە واتە ئاڵ و گۆڕییەکانی دیاردەکان و کۆمەڵگە و چەمک و بابەتەکان، لە هەموو بوارێکەوە دەبینین چەندە خێرا و سەریعن کە ئەگەر لێدابڕابیت، ژیانت چەندە گران دەبێت!_ هەر لە ئەوەڵەوە ئەمگۆڕانکارییەی گەردوونیمان بە گرینگترین و هۆە سەرەکییەکەی جەوهەری سرووشت و گەردوون پێناسە کرد تاکوو ئەمبابەتە ڕوون بێت کە بە ڕاستی لە نێوان جیلەکانی پێشووتر و جیلی زید، وەها جێاوازییەکی حاشاهەڵنەگر بوونی هەیە، هەر بۆیە هەڵسووکەوتی ئەم جیلانە بەرانبەر بە یەکتری وهیزرەکانیان لە دیاردەکانی ناو کۆمەڵگە وەکوو حکوومەت و دەوڵەت و هەر ئۆرگانێکیتر زۆر فەرقیان هەیە!
ئەگەر جیلی پێشووتر لەگەڵ دەسەڵاتەکاندا بە شێوازێکی سازشکارانە و کۆنسەرواتیڤ، هەڵسووکەوت دەکات، جیلی نوێ بەو قەناعەتە گەشتووە کە ئەمجۆرە هەڵسووکەوتە، تەنیا گیانبەخشە بە سیستەمە دژ بە تاک و مرۆڤ و کۆمەڵگەکان، بۆیە هیچ بۆی تابۆ نییە کە ساختاری بەرهەمەکان و بۆچوونەکان و هیزرەکان و کردەوەکان، بە تەواوی بخاتە ژێر، خانەی گومان و لە خۆیشیدا ئەو گۆمانەی لا نەماوە و بە شێوازی دیکۆنستراکشێنی دەریدایی دەڕواتە پێشەوە وئەو فینۆمنانەی کە هان لە هەر قاڵبێکدا و بە زیانی تاک و کۆمەڵگە پێناسەی دەکات، ئەوانە دەڕۆخێنت و لە ڕۆخاندنیاندا بە جیدی خەریکی خۆ ڕێکخستن و کاری هەمە لایەنەیە لە گەڵ هاو جیلەکانی خۆیاندا. لە شێوازی هیزر یان تیزی دیکۆنستراکشندا، پێویست ناکات تەواو دیاردەکان لە بناخەوە تووشی ڕۆخان بکەیت، بەڵام هەر دیاردەئێک کە داکۆکی ناکات لە واقیع و ڕاستی، دەبێت بە شێوازی دیکۆنستراکشێن بیڕۆخێنیت و سەر لەنوێ درووستی بکەیتەوە_ ئیتر ئەو پێکهاتەیە یان دیاردەیە، لە چ بەرەئێکە یان پەیوەستە بە چ چەمکێکەوە، دەکرێت بخرێتە ژێر دیکۆنستراکشنەوە بە مەبەستی دوبارە و سەر لە نوێ دروست کردنی زانستییانەی ئەو فینۆمنە_ ئیتر ئەتوانێت لە ستاتیکا خۆی ببینێتەوە( هەر وا کە جیلی زید لەم بوارەدا ساختارەکانی شکاندووە) یان بۆ وێنە لە بواری میعماری یان ئەدەب و زمان یان فەلسەفە و هیزرەکان... بە هەر کات ئەو شێوازە دەتوانێت خۆی لە تەواو کەرت و بابەتەکان ببینێتەوە و کارا بێت. بەڵام جەخت دەکەمەوە سەر ئەوەی کە ئەگەر پێکهاتەئێک درووست بێت، ناکرێت ئەو پێکهاتەیە بخرێتە ژێر دیکۆنستراکشن. بەڵام ئەگەر پێت سەلمێندراوە یان بەو قەناعەتە گەشتویت کە بۆ وێنە دەسەڵاتی باشووری کوردستان، دەسەڵاتێکی گەندەڵە و دژ بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیە، تەنیا چارە بەکار هێنانی هیزری دیکۆنستراکشێنی دریداییە. هەڵبەت بە تێگەیشتنی من! _ بۆیە لەمجۆرە بیرکردنەوەدا، چیتر ڕیفۆرم چارەسەری حەلکردنی کێشەکان نییە و خواست، خواستێکی مرۆڤانەیە. نەک بە دەستخستنی دەسەڵات و پلەو وپارە و شوهرەت و ...هتد، کە دەبێتە درێژەپێدانی هەر ئەو سیستەمە فیکرییەی کە لە ڕاستیدا خەسێندراوە و هانای جووڵەی نییە! و ئیرادەشی بۆ جووڵە و ڕێکخستن و ئاراستەکردن لێسەندراوە! جیلی زید بەرانبەر بە تەواو ئەم چەمکانە وشیار و ژیرە و لە وردەی کار و بابەتەکان بە جووانی تێدەگات بۆیە لە کرداردا و مەیدانی عەمەلدا، زۆر کارایە و لە کارەکان وپڕۆژە و بەرنامەکانیدا زۆر جیدیە.
هیچ جێگای گۆمانێک لەوەدا نییە کە جیلی زید، لە تەجروبەو کارکردی جیلەکانی پێشوتریش کەڵک وەر ئەگرێت، بەڵام هەر هیزرێک و هەر شێوازە کارێک یان هەر دیاردەئێک دەخاتە ژێر لێکۆڵینەوەی ورد و جیدی و کوێرکوێرانە قبووڵیان ناکات! بۆیە پێشتریش بە هیزری دیکۆنستراکشن ئاماژە درا کە چۆنیەتی شێوازی کارکردنی ئەوان، بە ڕوونی دیار بێت.
کەسانێکیش بە هەر هۆئێکەوە جیلی زید بە جیلێک پێناسە دەکەن کە گوایە ئانارشیستن!
هەرچەند بڕێک لە کردەوەکان ئەوان بە تایبەت لە خۆپیشاندانەکاندا، دەڕواتە خانەی ئانارشیسمەوە، لە چەند ڕەهەندەوە لە ئانارشیسمی زانستیانە و شێوازی میخائیل باکۆنین زۆر نزیکن، بەڵام هێشتا ناکرێت ئەو جیلە بە جیلێکی ئانارشیستی پێناسە بکرێت. هەر ئەوەی کە کار و کردەوە و هیزرەکانی ئەم جیلە لەگەڵ کەسانیتر و جیلەکانی پێشووتردا ڕێک نییە، نابێتە هۆی ئەوەی کە بە ئانارشیسم پێناسە بکرێن. بەڵام هەر لێرەدا ئەتوانم بڵێم کە هیزرەکان و چۆنییەتی ڕێکخستن و ئاراستەکردن بە کۆمەڵگە و بە گشتی بڕێک لە شێوازی کارەکانیان وەکوو کردەوە ساختارشکێنەکانیان لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا، زۆر بە ئانارشیسمەوە نزیکایەتی هەیە. گەرچی ئەوەش دەزانم کە جیلی ئەلفا تەنانەت بەم قسەش گاڵتە دەکات و پێدەکەنێت و لە ڕاستیشدا مافی ڕەوای ئەوانە کە تەواو هیزر و تێگەیشتنەکان بخەنە خانەی گۆمان و تەنانەت گاڵتەوە. لە بەر ئەوەی کە لە گەردووندا هیچ دیاردەئێک بوونی نییە کە تووشی قەیران و گۆڕان نەبێت و بەدیهاتنی فینۆمنە تازەکان، شتێکە کە پەیوەستە بە جەوهەری خودی گەردوونەوە. هەر بۆیە ئێمەش کە ڕەخنە لە کاربەدەستە پیرەکانی حکومەتەکان و دەسەڵاتەکان دەگرین، هیزرەکانی ئێمە و ئەوانیش ناکرێت لە یەکخاڵدا کۆ بکرێنەوە و بە یەک دیاردە و هیزر پێناسە بکرێن. چونکی لە نێوان ئێمە و ئەواندا جێاوازی لە پۆلۆتۆنەوە تاکوو زەوییە! دەی هەر بەم پێیە جێاوازی ئەم جیلە لەگەڵ کەسانیتردا، لە باری زانستی و فەلسەفییەوە شتێکی ڕوون و حاشاهەڵنەگرە! بۆیە ئەگەر برتراند راسل دەڵێت: لە ١٠٠٠ ساڵی داهاتووشدا ڕوانگەی واقیع، ئەو شتەیە کە کۆن نابێت! لاێ ئێمەش داکۆکیکردن لە واقیع ئەو شتەیە کە دەرگیرمان ئەکات لەگەڵ دەیان دیاردەی سەیر و سەمەر کە جاروایە دەبێتە هۆی خەمی ئێمە و جاریش وایە دەبێتە هۆی پێکەنینمان. بۆ وێنە ئێمە پێکەنینمان دێت بەوەی کە خەڵکانێک بەس فیکر لەوە دەکەنەوە کە فڵان کاربەدەستی دەسەڵاتی باشوور، ئایا لەگەڵ خانمێکدا ڕەسم یان فیلمی سیکسی هەبووە یان نا؟! _ بۆ ئێمەمانان تەحلیلی لیبەرالیسمی ئیقتسادی لە باشوور و عیراقدا و چۆنییەتی خوڵقاندنی بناخەیی کارەساتەکان و ئەرتەشی بێکارەکان و سیستەمی پریڤاتکردنی کەرتی خزمەتگۆزارییەکان وەکوو سیستەمی پیزشکی و سیستەمی پەروەدە و خوێندگە گرنگترە تاکوو ئەو ئاگاهییە بدەینە تاک و کۆمەڵگە کە ئاشنا بن بە هۆی سەرەکی و بناخەیی ڕووداوو کارەساتەکان!
تابۆی سیکس ئەگەر بۆ جیلی کلاسیک زۆر تۆخ و دەگمەنە! بۆ جیلی زید و ئەلفا، بەس مایەی پێکەنین و گاڵتەیە! دیاردەکانی لیزبییەن و کوڕ خوازەکان( پەلکە زێڕینە) کە بۆ ئیسلامییەکان و بە تەواوی ئۆرودوگای میتافیزیا(باوەڕمەندبوون بە هیزری ئەفلاتوونی-ئایدیالیزم-ڕەشنالیسم یان عەقڵانییەت) و جیلە پێشووەکان، گرنگە و دژ بەوان هەڵسووکەوت دەکەن، بۆ جیلی زید شتێکی زۆر ئاساییە کە لە ڕوانگەی زانستییەوە، لە تەواو کۆمەڵگەکاندا بوونیان هەیە، بە کوردیشەوە لە هەر چووارپارچەکەی_ لەبەر ئەوەی کە کوردیش وەکوو کۆمەڵگەی کوردستانی، لە کۆمەڵگەی جیهانی دانەبڕاوە و لەباری سرووشتییەوە، ئەو شتانە لەناو کوردیشدا بوونی هەیە و حاشاهەڵنەگرە_ لەمبارەوە و بۆ سەلماندنی ڕاستی بابەتەکە دەتوانین ئاماژە بدەین بە «تیۆریای باڵی پەپوولە» کە دەڵێت: ئەگەر پەپوولەئێک لە شاری پیکەن، پێتەختی چین( ساینا) هەستێتەوەو باڵ لێبدات، بەعید نییە ئەگەر ئەوباڵ لێدانە ببێتە هۆی گۆڕینی کەش وهەوا و لە شاری نیۆیۆرکدا تۆفانێک درووست بکات _ کە پیشاندەری ئەوەیە کە تەواو دیاردەکانی سرووشت و گەردوون پێکەوە گرێدراون یان هاوپەیوەستن و لێک جێا نین. بۆیە لە سەر یەکتریش کاریگەرییان هەیە. کە بەمپێیە ناتوانین کۆمەڵگەی کوردستانی لە گەڵ کۆمەڵگەکانیتردا بە بێ پەیوەندی و جێا پێناسە بکەین. کە هەر لەمخاڵەدا دەتووانین ئاماژە بدەین بەوەی کە ئەو کاتەی باس لە کۆمەڵگەی جیهانی دەکرێت، لە ڕاستیدا لە کۆمەڵگەی جیهانی مرۆڤەکان باس دەکرێت کە هاو کێشەن و هاو چارەن و لە پەیوەندیدان و لە بوارە جۆراوجۆرەکاندا لە سەر یەکتری کاریگەرن بە تایبەت ئەمڕۆکە کۆمەڵگەی جیهانی بە گۆندێکی چکۆلە پێناسە دەکرێت!_ بەدیهاتنی وایرۆسی کۆرۆنا خۆی وێنائێکە بۆ سەلماندنی ئەوەی کە چۆن تەواو جیهانی گرتەوە! ئەگەر ئەو پەوەندییەی نێو مرۆڤەکانی جیهان نەبێت، کاریگەرییەکانیشیان لە سەر یەکتری لا ئەچێت بەڵام لە ڕاستیدا کۆمەڵگەکانی جیهان پێکەوە گرێدراون. هەرچەند ئەوە دەوڵەت و حوکومەتەکان(بە تایبەت سیستەمی سەرمایە) کە لە باری جۆگرافییەوە سنووربەندییان کردووە وهەر ئەوەش لە بەشێکی جیهان یانێ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەروپی لاچووە و سنوورەکان مانای خۆیان لە دەستداوە هەر بۆیە بە تێگەیشتنی من لە داهاتووی نە زۆر دووردا، سنوورەکانی نێوان کوردستانی گشتیش لەو چووار پارچەیەدا لا ئەچێت!
چۆنیەتی کارکردنی نەسڵی زید
خاڵێکیتری زۆر سەرەنجڕاکێش ئەوەیە کە نەسڵی زید، بەردەوام تاکتیکەکانی خۆیان ئەگۆڕن!
تاکتیکەکانی نەسڵی ئێمە بۆ دۆژمن، زۆر ڕوون و ئاشکرا بوو. بۆیە هەر پێشتریش دوژمن دەیزانی کە ئێمە خەریکی چ بەرنامەئێکین بە وێنە بۆ ڕۆژانی داهاتوو! بەڵام شێوازی ئەم جیلە نوێیە بە جۆرێکە کە کاربەدەستانی کۆماری ئیسلامی تووشی سەرلێشێواوی و نەزانم کاری کردووە. هەر بۆیە لە سەرکوتکردنی خەڵکیش بە شێوازی کۆنتر، سەرکەوتوو نەبوو. بەڵام بە شێوازی شەلم کوێرم ناپارێزم، تەقەی لە خۆپیشاندەران کردووە و جار وایە کەسانێکی کووشتووە کە لە خۆپیشانداندا نەبوون! وەکوو تەقە کردن لە ماشینی بنەماڵەی کیان پیر فەڵەک، ئە منداڵەی کە بە خودای ڕەنگین کەمان، بە ناوبانگ بوو. هەر وەها دەیان کەسیتر. گەرچی دەستبەجێ ئەبێت ئاماژە بدەین بەوەی کە هێزە نیزامییەکانی کۆماری ئیسلامی چەندینجاریش لە ڕووی پلان و بەرنامەوە، کەسانێکیان لە نەسڵی زید لە شەقامەکاندا کوشت کە ئەوانە وەکوو لیدەر و ڕێکخەر بوون لە خۆپیشاندانەکاندا وەکوو سارینا ئیسماعیلزادە و حەدیس نەجەفی و...هتد.
هەروا کە پێشتر ئاماژەی پێدرا، نەسڵی زید لە زۆربەی هەرە زۆری بوارەکاندا، کەرت و چەمک و دیاردەکانی گۆڕیوە. یەکێک لەو چەمکانەی کە دەستی بردووە بۆ گۆڕینی، چۆنیەتی سیستەمی فەرهەنگی مووسیقایە. کە نەسڵی پێشووتر تاکوو هەر ئەم ساتە وەختەش سەرقاڵە بە گوێگرتن لە مووسیقای سوننەتی یان کلاسیک وەکوو شەجەریان و شارام نازری و کامکارەکان و ...هتد. نەسڵی زید تەواو ئەو فەرهەنگەی ئاوەژوو کردووە و نەک هەر گوێگری وەها مووسیقائێک نییە، بەڵکوو هەستاوە بە ڕەخنەگرتنێکی زۆر تووند و زانستیانە لەو بابەتەوە. بۆ وێنە ئەوان گوێ ئەدەن بە گرووپی ( ولشدگان) کە مووسیقای ئەم گرووپە، هەر نۆتەکانی پێشووترە و مەسەلەن لە دەزگای ماهووردا یان سێ گادا، ئیجرا ئەبن، بەڵام جۆری ڕیتمەکە گۆڕانی بە سەردا هاتووە و لە لائێکیترەوە بە تەواوی تیکستەکان و شیعری گۆرانییەکان، گاڵتەکردنە بە فیکری کلاسیکی و ڕەخنەگرتنی تووندە لە ناوەڕۆکی شیعرە کلاسیکەکان، بە شێوازی شاد و شاناز و شۆخی و گاڵتە وگەپەوە! کە بەمجۆرە کارەکانیان بە گۆێ بیسەر زۆر بە باشی دەنیشێت. من لە ماڵپەڕی فەلسەفە و ئەندیشە ٢ بەش لە کارەکانی ئەم گرووپەم دابەزاندووە و ئەتووانن لەوێ خۆتان بیبینن و گۆێبگرن. جێا لەمانە نەسڵی زید گوێگری مووسیقای جیهانی ئینگلیسییە و بەردەوام گوێگری گرنگترین گۆرانیبێژانی ئەو جیهانەن. دیاریشە کە لەم مووسیقایە، هیچ شتێک نامۆ یان تابۆ نییە! گۆرانیبێژەکانی ئەم بوارە لەم زمانەدا، باس لە چەندین دیاردە و ڕووداوی سرووشتی لە نێوان مرۆڤەکان و خۆشەویستەکان و دڵدارەکان دەکەن و بۆ وێنە بۆ ئەوان بە هیچشێوەئێک باسکردن لە سیکس لە گۆرانییەکەدا تابۆ نییە. ئەمە لە حاڵێکدایە کە لە مووسیقای کلاسیکی ئێرانیدا، ڕۆیشتنە ناو ئەو بابەتانەوە بە تەواوی بڤەیە و نەک هەر سانسۆر و ڕێگری دەکرێت کە لە باری یاسای وڵاتەکەوە، ئەکەوێتە خانەی دژ بە ئەخلاق و ئیسلامەوە، بۆیە بە تەواوی قەدەخەیە! بەڵام نەسڵی زید دەست ئەبات بۆ هەر ئەو بوارانەی کە لەلایەن دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە قەدەغە کراوە و بەمشێوەیە و هەر وا کە خۆشیان دەڵێن: ئەمجۆرە کارانە و شکاندنی ساختار وپێکهاتەکان، ئەبێتە هۆی ئەوەی کە ئادرنالینی ئەوان ئازاد بێت کە هەر ئەمە خۆی چێژێکی سەرەنجڕاکێشیان پێ ئەدات!
تەنیا ئەوە نییە و بۆ ئازادکردنی ئادرناڵین لە لەشدا، ئەوان هەڵدەستن بە ئەنجامدانی گەلێک کاری خەتەرناک و ترسیشیان لەوەی نییە کە گیانیان لەو حەرەکەتەدا لە دەست بدەن! هەر وا کە زیندوویاد سارینا ئیسماعیلزادە(١٦ ساڵ تەمەنی بوو)، دەقیقەن باس لەم خاڵەدەکات لە کاناڵە یوتیووبەکەی خۆیدا. ئەمەش خۆی بووەتە هۆی سەرلێشێواوی زیاتری فەرماندەکانی هێزی سەربازی و نیزامی و سەرکوتکەرانی ڕژیم. لە بەر ئەوەی کە چەندین گرتەی ویدۆیی هەیە لە خۆپیشاندانەکاندا، کە کەسانێک بە بێ هیچ چەک یان تەنانەت هیچ شتێک، بەس بە دەستی خاڵییەوە، دەڕۆنە بەرانبەر هێزە سەرکوتکەرەکان و پێیان دەڵێین: فەرموو تەقە بکە! لە گرتەئێکدا کەسێک لە خۆپیشاندەران هەر بە دەستی خاڵی لەبەرانبەر چەکدارەکەی ڕژیمەوە دەوەستێت و بەردەوام ئەم دێرە دووپات ئەکاتەوە کە: تەقە بکە! ئەگەر ئەتووانی تەقە بکە! _ ئەو پاسدارە دەڕواتە دوواوە.... ئەم هەر دەڕواتە پێشەوە و پێ دەڵێت: تەقە بکە، بزانم چەندە مرۆڤی؟! ئەویش تەقەی لێدەکات و ئەو خۆپیشاندەرە دەکوژرێت!
نەسڵی ئێمە وەها نەبووین. لە جووڵەو دەرگیرییەکاندا تێماندەکۆشا کە گیانی خۆمان و دۆستەکانیترمان بپارێزین و هاوکات شەڕیشمان دەکرد... بەڵام ناچارم بە شتێک دوبارە ئاماژە بدەم کە ڕەنگە زۆر کەس پێیان باش نەبێت، بەڵام بە قەوڵ برتراند ڕاسل: بەردەوام تێبکۆشە لە واقیع داکۆکی بکەیت و هەرگیز مەهێڵە کە هیچ ئایدیالۆژێکێک بەرگریت لێبکات لە نووسین یان بەیانی واقیعەکان. سەبارەت بە کۆماری ئیسلامی و جیلەکەی ئێمە، بە ڕاستی نەمانتووانی ئەم کۆمارە سەخیفە لە ناو بەرین... ئەم جیلە تەنانەت کەوتە ناو داوەکانی سەرمایەی ئیسلامی و نەخشەکانی کۆماری ئیسلامی! کە خۆی بوو بە هۆی بەهێزبوونی ئەو کۆمارە دژ بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیە. مەسەلەن لە ڕێگای بڕوا بە ئەوەی کە دەکرێت کۆماری ئیسلامی ئیسڵاحات یان ڕیفۆرمی تێدا بکرێت. هەر ئەم تێگەیشتنە کاڵفامییەی بڕوا بە ڕیفۆرم لەم کۆمارەدا، بوو بە هۆی درێژە پێدانی ئەم سیستەمە خەتەرناکە کە ئەمڕۆ ئیتر سیما و ڕوومەتەکەی بۆ هەمووان ئاشکرایە کە چەندە دژ بە مرۆڤ و مرۆڤایەتی و خواستەکانی تاک وکۆمەڵگەیە.
ئەبێت قبووڵ بکرێت کە هەر ئەم نەسڵەیە کە لە کاتی لە سێدارەدانی چەندین کەسەی ناو شارەکان ( جێا لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان) خەڵک دەڕۆیشتن و لە شوێنی ئەو سێدارە کردنەدا، کۆ دەبوونەوە و توویان دەشکاند و بۆیان وەکوو بینینی فیلمێک بوو! _ یان لە ساڵانی پێشووتردا کە کەسانێکیان بەردباران دەکرد و هەر خودی ئەو خەڵکە و ئەو جیلە بوون کە بەردەکانیان دەهاویشت بە سەر ئەو مرۆڤە بەدبەختەی کە لە چاڵ کرابوو! _ پێشتر چەندین لۆری بەردیان لەو گەڕەکەدا دەڕژاند و بەردیان بۆ خەڵک ئامادە دەکرد تاکوو دەستووری قورعانەکەیان یانێ «ئەمر بە مەعرووف و نەهی لە مونکر»، ئەنجام بدرێت! کە ئەو مەلایە، حوکمی بەردبارانەکەی دەوتەوە، لە هەزارلاوە هاونەسڵەکانی ئێمە بوون کە بەردیان دەهاویشت وەکوو باران بە سەر ئەو مرۆڤەوە! گەرچی هەرگیز وەها ڕووداو یان کارەساتێک لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەڕێوە نەچوو. من لە خاترمە تەنیا یەکجار لە ساڵی ١٣٦٠دا بە دووای شەڕی ٢٤ ڕۆژەی سنەی سوور، دوو کەس کە عارەقیان خواربووەوە، هێنا ناو وەسەتی شار بۆ ئەوەی کە حوکمی ئیسلامی حەد کە ٧٥ زەربەی شەلاخ بوو لە بەرچاو خەڵکەوە ئیجرا بکرێت. دەقیقەن لەو کاتەدا شار خرۆشا و هەر لەوێ دەستمان کرد بە خۆپیشاندان و هێرشبردنە سەری پاسدارەکان. کە لە ئاکامدا بە تەقەی پاسدارەکان، ژنێک بریندار بوو_ ئەوە یەکمجار وە ئاخرینجار بوو کە کۆماری ئیسلامی ویستی لە ڕۆژهەڵاتدا لە بەر چاوی خەڵکەوە، تاکەکانی ناو کۆمەڵگە شەلاخ لێبدات و «حوکمی حەد» ئیجرا بکات. بۆیە نەسڵی پێشووتری زید لە ڕۆژهەڵاتدا بە نیسبەتی تەواو شارەکانیتری ئێراندا، خاوەنی هەڵویست و جێگە و پێگەی خۆی بوو. هەر بۆیە کە نەسڵی زیدی ڕۆژهەڵات، هەر ئیستەش تاقانە سەنگەرێکە کە درێژە ئەدات بە خەباتی خۆی. لە بەر ئەوەی کە جیلی زیدی مودیڕنی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵات، ڕۆڵەکانی ئێمەن. کچ و کوڕانی ئێمەن و لە فەرهەنگی ئێمەدا گەورە بوون_ هەر چەند تەنانەت ئەم بابەتەش ڕەها و موتڵەق نییە و هەر لە ڕۆژهەڵاتیش هێشتا لە هاونەسڵەکانی ئێمە کەسانێک هەن کە نان بە بایەخی ڕۆژ دەخۆن و لە هێزی سەرکوتکەری کۆماری ئیسلامی ترسیان هەیە. بەڵام ڕێک لەمکاتەدا نەسڵی زیدی ڕۆژهەڵات نەک هەر ترسی نییە کە تەنانەت لە گیانی خۆیشی لایداوە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و بایەخە ڕەسەنەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگە و تێڕوانینی بە ژیان وژینایەتی، بە شێوازێک کە زۆر سەخت لە گەڵ جیلە پێشووەکاندا دێتەوە. کە هەر ئەمەش ئەبێتە هۆی جێا بوونەوەی جیلەکان لە یەکتر کە هەر لە پاراگرافی یەکەمدا و سەبارەت بە هیراکلیتۆس گوتمان: گۆڕان و گۆڕانکاری لە دیاردەکانی ناو گەردووندا شتێکی حاشا هەڵنەگرە.
نەسڵی پێشتری زید، ئارام و کۆنسەرواتیڤ بار هاتووە _ زۆر لە گەڵ سیستەمی دژ بە تاک و کۆمەڵگە، سازیش دەکات_ زوو دەکەوێتە نێو داوەکانی لیبەرالیسمی نوێ_ زۆر ترسنۆکە و بە ڕاستی لە ئیرادە وخواستی ئازادی بەتاڵە _ خشتە ئەوەڵینەکانی ئەرتەشی بێکارەکانە و بەردەوام ترسی لە دەستدانی کاری خۆیە، هەر بۆیە لە تێکشکاندنی مانگرتنەکاندا هاریکاری دەسەڵات دەکات _ بەشداری کردنی لە خۆپیشاندانەکان زۆر لاواز و کاڵە و دوودڵیشە لە سەر بابەتەکان _ زۆر بە سەریعی دەکەوێتە جیهانی وەهم و خەیاڵی ئایدیالیزمیەوە_ بەرانبەر بە دەسەڵات خۆشباوەڕە و هۆمیدی چاکسازی هەیە بە دەستی خودی دەسەڵات ( ڕیفۆرم ) کە بە تەواوی میتافیزیاییە و ئاکامەکەی دژ بە تاک و کۆمەڵگەیە. کۆماری ئیسلامی لە بەر ئەوەی کە بە باشی ئەم جیلە دەناسێت و خواستە کانی دەزانێت و بە جیهانە فەرهەنگییە لاوازەکەی ئاشنایە کە زۆرجار بە ناردنی قشقەڕە جووانەکان( پرستوهای ڕژیم) لە باری سیکسیەوە، دەیانخاتە ناو داو. وە نەخشەکانی خۆی دەباتە پێشەوە. ئەو ژنانەش کە بەو شێوازە بۆ کۆماری ئیسلامی کار دەکەن، پێشتر بە دەستی کاربەدەستانی وەزارەتی ئیتڵاعات لە سەریان کار کراوە و فیریان کردوون کە چۆن بەرنامەکانیان ببەنە پێشەوە! _ ئەم دیاردەیەش دەگەڕێتەوە بۆ خواستی دەسەڵات و بە گشتی چۆنییەتی فامی سەرمایەی جیهانی کە بە بورژوازی بە ناوبانگە. ئەگینا مرۆڤ لە باری سرووشتییەوە بە پێ سروشتەوە، ئەبێت خاوێن و پاک بێت و بۆ پارە و کورسی و دەسەڵات دەست بە هەر کارێک نەبات (فەلسەفەی موراڵ). لێرەدا من دەکەومە بیر ئەفلاتوون کە لە تیزی تەزەکاردا دەڵێت: «زانیارییەکان و هیزرەکان پێشتر لە مرۆڤدا بوونیان هەبووە، کە بە دونیا دێت و وردە وردە فێری شتان ئەبێت، ئەو شتانە وە بیری دێتەوەو ئەوانە پێشترلە جیهانی موسۆڵیدا بوونیان هەبووە»!
کە بەمپێیە ئەکرێت بڵین کە لە ڕوانگەی ئەفلاتوونەوە، ئەگەر کەسێک هەڵدەستێت بە ئەنجامدانی خراپەئێکەوە، ئەوە لە ڕوی زانیاری و ئاگاهییەوە نەبووە _ ئەو لە کاتی ئەنجامدانی ئەو خراپەیە، ئاگای( زانیاری- شناخت- ناسین)ی نەبووە و لە ڕوی نەزانییەوە ئەو کارەی کردووە!! دەی ئەگەر ئەمە دروست بێت واتە ئەو حاکمەی کە حوکمی دەسبەسەر کردنی ئەو دوو میرمنداڵەی کە تەمەنیان لە خوارەوەی هەژدەساڵدایە یانێ عەبدوڵا هیوا فاتیح و سابیر ئەحمەد، کە تەنیا لە خۆپیشانداندا بەشدارییان کردووە و لە ٨-١١-٢٠٢٢دا لە گەرمیانی باشووری کوردستان و بە دووای دوو ساڵدا، سزای چوارساڵ زیندانی بە سەر هەر یەکەیان داسەپاندووە، لە ڕوی نەزانی و نەبونی زانیاریدا، وەهای کردووە! ئەو حاکمە و ئەو دەسەڵاتە بە پێ هیزری ئەفلاتوونی، خەتای نەکردووە و کارەکەی درووستە! _ دەی نەسڵی زید، وەها تێگەیشتنێکی کاڵفامانە و وەها کردەوەئێکی قیزەونی لا قبووڵ نییە و بە تەواو بوونیەوە، لە بەرانبەریدا دەوەستێتەوە.
بابەتێکیتر ئەوەیە کە بڕێک لە ڕووناکبیرانی چەمکی فەلسەفەی سیاسی ئەفەرموون: دابەش کردنی جیلەکان و دەرخستنی جێاوازییەکانی نێوان ئەو جیلانە کارێکی نازانستیانەیە! ئەمە لە حاڵێکدایە کە ئەو ڕووناکبیرانە هەر لە خاڵی یەکەمدا گرفتی میتافیزییان هەیە لە بەر ئەوەی کە چاوی خۆیان و گۆێ خۆیان سەبارەت بە گۆڕانی بەردەوامی فینۆمنەکانی گەردوونی کەڕ و کوێر کردووە! خۆشیان ئەزانن کە جیلی پێشووتر بۆ وێنە هەر نەیزانیوە کە ئینترنیت میوە یان بەرەی چ دارێکە! لە حاڵێکدا نەسڵی زید لە گەڵ جیهانی پێشکەوتووخوازی تەکنۆلۆجیای سەردەمدا تێکەڵاوە و هەر لە کاتی بە دونیا هاتنیدا لە گەڵ ئەو جیهانە زۆر سەریعە دەرگیر بووە و لە گەڵ دیاردە جۆراوجۆرەکان و ڕووداوەکانی کۆمەڵگەی جیهانی و تەنانەت جیهانی گەردوونی و یۆنیورساڵی نەک نامۆ نییە کە زۆریش ئاشنایە. دەی هەر لەمخاڵەدا چۆن دەکرێت ئەم دوو جیلە وەکوو یەک پێناسە بکرێت؟ ئایا جێاوازییەکان وەکوو ڕۆژی ڕوون لە برچاو نین؟! ئایا چۆنییەتی هەڵسوکەوتی ئەم دووانە لە گەڵ یەکتریدا خاوەنی دەیان و بگرە سەدان جێاوازی نییە! ئەساسەن کام بۆچوون و هیزری جیلی زید لە گەڵ جیلی پێشووتردا یەکئەگرنەوە؟! ئەگەر وا بێت بۆچی زۆربەی ئەو جیلە دەڵێن کە لەو کاتەی بە ئامانجەکانیان بگەن و شۆڕشەکە سەر ئەخەن، هەر حەتمەن ناوی فامیلی خۆیان دەگۆڕن؟! بەو خواستەی کە بە تەواوی لە یادگارەکانی جیلی پێشووتر دابڕابێتن!! یانێ ئەم ڕادەی تووڕەیی و ئەستەمەی کە لەم جیلەی زید کراوە، بۆچی نابیندرێت و بە ڕوونی ناکەوێتە بەرچاو؟ بۆچی بەرگرییان لێدەکرێت لە کارەکانیان و پڕۆژەکانیان؟
کێ بەرگرییان لێدەکات؟؟
ئایا جێا لە دەسەڵاتی میتافیزیایی کۆماری ئیسلامی و جیلی پێشووتر یانێ دایک و باوک و براو خۆشکانی سەر بە جیلی پێشووتر، کەسێکیتر هەیە کە حوکمی وەستان و بێ دەسەڵاتی و لاوازی و سازشیان بە سەردا دەسەپێنێت؟ و داوایان لێئەکات کە هێندە ڕادیکاڵ مەبن و تەنانەت بە شێوازی خۆیان بەندیان دەکەن و ڕێگرییان لێدەکەن؟! ئەمانە جێاوازی نین، واتە چین؟ تکایە بۆمانی ڕوون بکەنەوە. ئێوە کە لە بناخەوە لە گەڵ سیستەم و دەسەڵاتی دژ بە مرۆڤ و مرۆڤایەتی ڕاهاتوون و تەنانەت بە ئاشکرا و بە نهێنی حاشا لە گۆڕانکاری گەردیلە و گەردوون ئەکەن. ڕوونی بکەنەوە کە خاڵی هاوبەشی ئەم دوو دیاردە کۆمەڵاتییە چیە؟ ئەوەی کە نەسڵی ئێمە مرۆڤین و ئەوانیش مرۆڤن؟ _ بڕواتان هەبێت کە جیلی زید گۆمانیان هەیە لە مرۆڤ بوونی ئێمە! لە بەر ئەوەی کە ئەوان ئەتووانن بڵێین کە: ئێوە چۆن ئەم دونیا و کۆمەڵگە و سیستەمەتان بۆ ئێمە ڕەخساندووە؟ چۆن بە خۆتان ئیزنتان داوە کە وەها دۆخێک بۆ ئێمە بڕەخسنێنن؟! بۆچی دەگەڕان بە دووای تاڵی مووی ئیمام خومەینی لە نێو قورعاندا؟ چۆن و لە بەر چی ئەو هەموو ئیمامزادەتان درووست کرد و دەیان پەرەستن و لە ڕۆژانی تاسووعاو عاشوورا گریاون و دەگرین و هەر ئیستەش لە شارەکانەوە هەموو سالێک بە ڕێ دەکەون و بە پێ دەڕۆن بۆ کەربەلا و زیارەتی ئیمام حسێن؟ یان خود چۆن ئێوە ئەتووانن قبووڵ بفەرمون کە هەزاران مرۆڤی ئازادیخواز لە زیندانەکاندا ئیعدام بکرێن و هیچ هەڵویستێکتان نەبێت؟! ئێمە ئەم هەموو پارادۆکسە چۆن لە مێشکی خۆمان حەل بکەین؟ چاوەکەم ئێمە لە ئێوە دابڕاوین و لە ڕاستیشدا لە ڕووی جەوهەری گەردوونییەوە دابڕاوین و هەر بۆیە دەڵین لە دوواڕۆژی سەرکەوتن بە سەر ئەم دەسەڵاتە دژ بە مرۆڤە، تەنانەت ناوی فامیلی خۆمان دەگۆڕین کە بۆ ڕۆڵەکانی داهاتوو بڵین و ئاشکرابکەین کە چیمان لە دەستی ئێوە کێشا و چۆن بە دیل گیراین و بۆچی لە ئێوە بێزارین؟_ ئێوەی کە دەتانبینی لە ناو شارەکاندا گرووپ گرووپ خەڵکیان بە جەرسەقیل لە سێدارە دەدا و ئێوە تەواشاتان ئەکرد!! بەڵێ ئاشکرایە و حاشاهەڵنەگرە کە لە جیلی ئێوەش کەسانێکتان تێکۆشەر بوون و سەدان ئازارتان بینی و کەسانێکتان تێکۆشان کە ئەم دەسەڵاتە پیس و پۆخڵە دابڕۆخێنن، بەڵام نەک هەمووتان... چەند لە سەدێکی زۆر کەمتان لە ڕاستی و درووستی و ئازادی داکۆکیتان کرد، قسەکەی ئێمە لە سەر ئەو کەسانە نیە کە دەیان و سەدانیان لەو تێکۆشانەدا گیانی خۆیان فیدا کرد، بەڵکوو قسەی ئێمە ڕوو بە زۆربەی هەرە زۆری جیلەکەی ئێوەیە کە ڕاستییەکان و واقیعتان، چەواشە دەبینی و هەر ئێستەش بە چەواشەوە دەیبینن و ددان بە هەبوون و روودانی واقیعەکان دا نانێن! بۆیە لە نێوان ئێمە و ئێوەدا جێاوازییەکی زۆر قووڵ هەیە. وە ناشتوانن حاشای ئەوە بکەن کە بەس جیلی ئێوە بوو کە دەنگی دا بە کۆماری ئیسلامی و ئەم بارو دۆخەتان بۆ ئێمە ڕەخساند. نا. ناتووانن حاشای لێبکەن. ئێستەش ئێمە ئیزن بە خۆمان نادەین کە ئێوە دادگاهی بکەین، بەڵام داواکارین کە لە پرخە پرخی خەونە ڕاسپوتینییەکانتان هەستن و لانیکەم ڕێگری لە ئێمە بۆ بەرەو پێشخستنی خۆپیشاندان و خەبات و شۆڕشەکەمان مەکەن. ڕاستە ڕوبەڕو بوونەوە لە گەڵ واقیعدا هاسان نییە! بەڵام ئیرادەتان هەبێت و واقیع قبووڵ بکەن!
جیلی زید لە باشووری کوردستان
لە باشووری کوردستانیش، بە داخەوە نەسڵی زید بە شێوازێکی سەردەمیانە و مودیڕن فام نەکراوە. لەوێش هەر ئەم کێشەگەلە بوونی هەیە و دەسەڵاتی دوو بنەماڵە بووەتە هۆی خەساندنی بەشی هەرە زۆری کۆمەڵگە. لەم بەشەی کوردستانێک کە زنجیر کراوە، دەیان دیاردە و ڕووداوی سەیر و سەمەرە ڕوویانداوە و جیلی کلاسیک نەک هەر ئیرادەی لێ سەندێندراوە، بەڵکوو لە هەموو خراپتر خەسێندراویشە! خواستی دەسەڵاتی ئەو حوکمڕانییە وەکوو وایرۆسێک لە ناو خەڵکانێکی زۆردا ژیان بە سەر ئەبات. خۆ جیلی زید ئەو دەسەڵاتە گەندەڵەی درووست نەکرد! جیلی زید هەر بوونی نەبوو کە خەڵکانی ئەو سەردەمە خۆیان دەنگیان دا بە ئەو حیزبانە و دوو دەستی دەسەڵاتیان لە ناو سینی زێڕیندا پێشکەشکردن! _ کەسانێکی دڵسۆز و ژیر و هۆشیار دەستیان کرد بە جووڵەو تێکۆشان گۆڕانێک لە بەرژەوەندی کۆمەڵگەدا بە دی بکەن، بەڵام ئەوانە کەوتنە بەر هەڕەشەو و گۆڕەشەی دەسەڵات و حیزبەکان و بەشێکیان هەڵاتن بۆ هەندەران و بەشێکیان خانەنشین بوون و بێ دەرەتان داکەوتن و بەشێکیان بە تەواوی لەو تێکۆشانەدا لە ناو چوون. کە ئەمانە چەند لە سەدی خەڵک بوون؟بە ڕاستی زۆر کەم بوون. بۆ وێنە ئەو قەڵەمبەدەستانە کە بە ڕەهەندییەکان بەناوبانگن و تێکۆشان کە لە ڕێگای قەڵەمەکانیانەوە و لە چاپدانی کتێب و مەقالەو گۆڤار، کۆمەڵگە وشیار بکەنەوە، بەڵام هەر ئەوانیش پەرتەوازە بوون و نەیانتوانی بە شێوازێکی جیدی و کارا، دەسەڵاتی دژ بە خەڵک بگۆڕن. کە دەبینین لە باشووری کوردستان، ئەو دەسەڵاتە هەر ماوەتەوە و نەک هەر گۆڕانکاری نەکراوە کە بارودۆخەکە لە ساڵانی پێشووتر زۆر خراپتر بووە! بۆ وێنەی بەرچاو، باشووری کوردستان بە دوو زۆنی سەوز و زەرد دابەشکراوە و لە هەرکامیان بە شێوازی جۆراوجۆر نەک هەر سەروەت و سامانی ئەو وڵاتە ئەبەن کە تەنانەت دژ بە مانا ڕەسەنەکانی مرۆڤ وەستاون_ هەر هێندە دیار و ئاشکرایە کە سایرۆنەکانی کوردستانی باشوور، لە ڕۆژی ڕووناکدا لە خەڵک دزی دەکەن. وە تەواو کارەکانیشیان لە فیلتەری یاساکانی خۆیاندا دەڕواتە پێشەوە! بە ڕاستیش سایرۆن ئەو دزە زۆر زیرەکەیە کە لە ئۆستوورەکانی یۆنانی کۆندا بە دزێکی زۆر زیرەک بە ناوبانگ بووە، بە جۆرێک کە کەس نەیزانیوە بە چۆنیەتی دزی کردنی سایرۆن_ ئێستە سایرۆنەکانی کوردستان لەوانەیە دەرس بە سایرۆنی یۆنانی بدەن! لە بەر ئەوەی کە بۆ وێنە هەر پڕۆگرامی لاپەڕەی سپی و پریڤاتکردنەوەی زۆربەی هەرە زۆری ئۆرگانە کۆمەڵاتییەکان و خزمەتگۆزارییەکان کە پریڤاتکراون. وەکوو زانکۆەکان و خوێندگە_ سیستەمی پیزشکی _یان سیستەمی پەروەردە و لەو لاوە سیستەمی دادپەروەری! _ دەی پرسیار ئەوەیە کە ئەو گەنجەی کە پارەی نیە و ژیانی زۆر بە سەختی دەڕواتە پێشەوە، چۆن ئەتوانێت پارەی دەرسەکان و زانکۆەکە بدات، ڕێک لەوەش ئاگادارە کە بە دووای تەواوکردنی زانکۆەکەی، کاریشی دەست ناکەوێت و دەکەوێتە ناو ئەرتەشی بێکارەکان؟! یان ئەو کەسەی کە نەخۆشە و لە بەر پریڤاتبوونی سیستەمی پیزشکی توانای ئەوەی نیە کە پارەی دوکتۆر و دەرمانەکان بدات! خۆ ئەمە حوکمی ڕاستەوخۆی کوشتنی تاکەکان و مرۆڤەکانە! جیلی زید، ئاگاداری تەواو ئەم بارودۆخ و کارەساتەیە بۆیە وەکوو مارێکی بریندار لە باشووردا خەریکە هەر لوول دەخوات و تووڕەبوونی لەوەدایە کە چۆن دەکرێت وەها ژیانێک بۆ ئەو کۆمەڵگەیە دەستەبەر بکرێت کە لە ناویدا مرۆڤ خاوەنی هیچ پێگە و بایەخێک نیە!
زۆربەی هەرە زۆری کۆمەڵگە و جیلی پێشووتر لە دامەزراندنی ئەو دەسەڵاتە هاریکار بوون! کە سیمای واقیع و خواستی دەسەڵاتی سەرمایە و دەسەڵاتی گەندەڵی لۆکاڵی دەرکەوت و مانگ لە پشت هەورەکان هاتە دەرەوە، کەسانێکیان وەکوو ڕۆشنبیری لایەنگری بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگە قەڵەمەکانیان خستە گەڕ. وەکوو ڕەهەندییەکان کە پێشتر ئاماژەیان پێدرا_ بەڵام ئەوانیش پەرتەوازە بوون! و نەیانتووانی کارێک ببەنە پێشەوە. بۆچی؟ وڵام بەو پرسیارە نادرێتەوە مەگەر ئەوەی کە بەدواداچوونێکی زانستیانە لە سەری بکرێت. بە هەر چۆنێک بێت خۆ دەسەڵات بە بێ چالاکی و تێکۆشان بۆ بەقای خۆی دانانیشێت. ئەویش تێئەکۆشێت کە دانەدانە ئەو مرۆڤانەی کە ژیر و ئازادیخوازن لە ناو بەرێت. بۆیە دەبینین بەشێک لە قەڵەمەکان بە هێزی سەرمایە و پارە دەسێنێت یان خود قەڵەمەکانیان دەخاتە گیرفانی نووسەرەکانەوە بێ ئەوەی کە یەک دێر لە سەر ئازادی و واقیعی بارودۆخی ژیانی خەڵک لەو قەڵەمەوە بێتە دەرەوە!_بەمپێیە کۆنترۆڵی دەزگای چاپەمەنی دەگرێتە دەستەوە. تەنانەت پارەی تایبەت تەرخان ئەکات کە لێژنەئێک بچن بۆ هەندەران و لەوێ، لە گەڵ نووسەراندا دانیشتن دەکەن تاکوو قەڵەمەکانیان لە خزمەتی دەسەڵاتدا بکەوێتە گەڕ کە لەمڕێگاوە خەڵک بگەمژێنن و بە واتای دەقیقی فەلسەفی زۆرتربیان خەسێنن _ بەڵێ دەسەڵات بە تەواو هێزی خۆیەوە خەریکی خەساندنی تاک و کۆمەڵگەیە. ئەساسەن وشەی تاک لە باشووری کوردستاندا خاوەنی هیچ پێگەئێک نییە! هیچ مانائێکی نییە! هیچ جێگەئێکی نییە! کە تاک لە ماناکانی بەتاڵ بووەوە، خودی کۆمەڵگەش لە ماناکانی و لە بایەخەکانی بەتاڵ ئەبێتەوە.
دەسەڵات لە باشووردا وەها دۆخێکت بۆ ساز دەکات کە لە پانتۆمیمیش سەیرترە! وەک وێنا، پارلیمانێکت بۆ درووست ئەکات کە سیمای یاسا و ومودیڕنیتەی پیشان بدات! بەڵام هەر ئەو پارلمانە دەکرێت بە تلەفۆنێک بۆ ماوەئێکی دوور و درێژ دابخرێت! ئەمە سیما مودیڕنەکەیە!! ئێنجا ئەندامەکانی ئەو پارلمانە، کەسیان لە نوێنەری ڕاستەقینەی خەڵک نەبێت!! بۆچی؟ چونکی لە سیستەمی دەنگداندا تەنانەت دەکرێت دەنگەکان بکڕدرێن و بفرۆشرێن!! وەکوو بازاڕی قەسابەکان یان وەکوو سفرەکەی پیرەمێردی خینزر پینزری لە بەبووی کوێردا_ جیلی زید لە وەها بارودۆخێکدا دێتە دی. کە تەواشای دەوروبەری خۆی دەکات دەبینێت بە ڕاستی و تەنانەت لەم دەورەی مودیڕن و پەسا مودیڕنەدا، هیچ شتێک لە سەر جێ خۆی نییە و هەموو گاڵتە جاڕییەکی زۆر خەمگینە بە سەر ئەو خەڵکەوە. بۆیە دڵسارد ئەبێت و تووشی ڕۆژمەرگی دەبێت_ هەزارانی ئەو جیلە زانکۆی تەواوکردووە بەڵام کاری دەست نەکەوتووە! چۆن دڵسارد نەبێت؟ هەرچی بەراوەردی خۆی دەکات لەم خاکە و دەڕوانێتە هاو نەسڵەکەی خۆی لە وڵاتانیتر، دۆڵێک دەبینێت کە بە هەزاران هەزار لۆری زەبەلەح پڕ نابێتەوە! بۆیە ڕوو دەکات لە هەندەران و بەشێکیان دەبێتە خۆراکی ماسییەکانی دەریای ئیژە و بەشێکیان کە دەگەنە ئۆروپا دەبنە سەرباز و هێزی سەرمایە_ زۆر سەیرە ئەوەی کە بەشێکیان کە زانکۆیان تەواو کردووە بە هۆمیدی ئەوەی کە لە کۆمپانیائیکدا کارێکیان وە دەست کەوێت دەست دەکەن بە کارکردنی بێ پارە و لە باری زەمانەوە نادیار، بەو هیوایە کە لە داهاتوودا لەوێ کاریان پێ بدرێت! بەشێکی هەرە زۆریشیان دەکەونە ناو ئەرتەشی بێکارەکانی سەرمایە کە زریانێکی زۆر خەترناکە و مارکس بە شێوازێکی زۆر جوان ئەو دیاردەیە پیشان ئەدات. هەر بۆیە نیزامی سەرمایە پێویستی بە بەدیهێنانی ئەو ئەرتەشە بێکارەیە و بۆ دوا ڕۆژ کاری تایبەتی پێیە! و وەکوو گورزێکی گرانە دژ بە سرووشتی مرۆڤ و جێگەو پێگەی تاک و کۆمەڵگە_ هەر لەم ڕێگەو چەندین شێوازیترەوە وەکوو پریڤاتیزە کردنی دەزگا خزمەتگۆزارییەکان و ئۆرگانەکایتر، دەبێتە هۆی لەناوچوونی شیرازەی فەرهەنگ وبەمجۆرە خودی کۆمەڵگە تێک ئەدات و ئەبێتە هۆی سەرهەڵدانی سەدان ڕووداوی هیزری و کلتووری کاڵ و کوشتن و بڕین و ئیهانەکردن بە ژنان و تێکدانی زیاتری پێکهاتەی تاک و تەواو کۆمەڵگەکە.
جیلی زید لە باشووری کوردستان لە خۆی ئەپرسێت کە هۆی سەرەکی ئەم هەموو کارەساتە چیە؟ چۆن دەبێت ئەم هەموو بێکاری و بێ پارەیی و شێواندنی پێکهاتەی خاو وخێزان و بنەماڵە و ڕوودانی دەیان و سەدان شتی ناو کۆمەڵگەکە بەمشێوەیە بێت و کەسیش ئیرادەی جووڵەی نەبێت؟ و دەسەڵات بە سەریدا بەمشێوەیە حوکمڕانی بکات؟! بە دووای وڵامەکاندا دەگەڕێت، لە حاڵێکدا هێزی کەمە و دەبینێت کە هەر جووڵەئێکی ئەویش ها لە ژێر کۆنترۆڵی دەسەڵاتدا_ بە ڕوونی پارادۆکسەکانی کۆمەڵگەی خۆی لە گەڵ کۆمەڵگەکانیتردا دەبینێت بەڵام چارەسەرکردنەکەی لا هاسان نیە! بۆیە لە ناو خۆیا دەشکێتەوە_ کات کە دەڕوات دەقیقتر دەبێت و بە خۆی ئەڵێت: قبووڵکردنی ئەم باروودۆخە بەم شێوەیە کارێکی زۆر زۆر سەختە و بۆ من ناکرێت چونکی دەبینم دژ بە واقیعە. بۆیە دەبێت هەستمە سەر پێ و هەبوونی خۆم بسەلمێنم و ڕووڕەشی دەسەڵات بخەمە بەرچاو. ئەمە ئەرکی مێژوویی سەر شانی منە_ من ناتووانم وەکوو جیلی پێشووتر پشت بکەم لە واقیعەکان! من ئەبێت شەو و ڕۆژی خۆم و ژیانی خۆم درووست بکەم_ بۆیە زانیومە چیتر شتێکم نییە کە لە دەستی بەم، کە واتە هیچ ڕێگائیک نییە جێا لەوەی کە دەبێت بە تەواو بوونمەوە بەرانبەر بەم دەسەڵاتە دژ بە مرۆڤ و کۆمەڵگەیە بوەستم. ئیتر ئەگەر گیانیشم لە دەستدا، زۆر گرنگ نیە لە بەر ئەوەی کە لانیکەم بەرانبەر بە واقیع و مرۆڤەکانی داهاتوو شەرمەزار نابم. بەمپێیە ناچارم خۆم ڕێک بخەم بۆ بەدیهێنانی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی ڕاستەقینە.
نەسڵی Z بە زمانێکی زۆر ڕووناک بە خۆی و بە ئێمە ئەڵێت: کە دادەنیشم و خۆم لە گەڵ هاونەسڵەکانیتری خۆمدا لە وڵاتەکانی ئۆرووپا هەڵئەسەنگێنم دەبینم ئەو مێشکی بەوە سەرقاڵ نیە کە خواردنم نیە یان کارم نیە و ئاخۆ داهاتووم چی ئەبێت؟! خواردن و کار و خوێندن و داهاتووی ڕوونە، بۆیە یەکسەر دەست دەکات بە پلان داڕشتن بۆ داهاتووی دوور و زۆر باشتر لەوەی ئیستە هەیەتی_ ئەو ها لە ڕادەئێکی بەرزترەوە_ من بە پێچەوانەوە مێشکم سەرقاڵە بە بەرهەمهێنانی خواردنی ڕۆژانەوە و هیچ وێنائێکی ڕووناکم لە بەر دیدی خۆم نییە بۆ داهاتوو، بۆیە لەم سیستەمی هیرەمیەدا لە قاتی خواری خوار دەرگیری شتە ئاسایی و بەیسیکەکانم، کە بەمپێیە ناتووانم داهاتووی باش بە دی بکەم بۆ خۆم، بۆیە خەمسارد و بێ هۆمیدم! هەر بۆیە پەنا ئەبمە سەر بڕێک یاری ئینترنتی و دەیان سەعات خۆم بەوجۆرە سەرقاڵ ئەکەم تاکوو خۆم لە واقیعە تاڵەکان دوور بخەمەوە! ئەمە خۆشییەکانی منە کە هەر زوو لە ناو ئەچن و جیهانێکی خەیاڵی دوور لە واقیعە! بۆیە ناتووانم داهێنەر بم. جووڵەیان لێم بڕیوە! لە دەیانلاوە بە دەستی باوک و دایک و کەس وکارەوە بە دیلی گیراوم و دەرگیری فەرهەنگێکی زۆر دوواکەوتووانەم کە دەسەڵاتێکی بێ رۆحمی لە پشتە و خۆشم ئەزانم کە دەبێ ئەو دەسەڵاتە بڕۆخێنم و فەرهەنگەکەش بگۆڕم...! بۆیە بەردەوام بەرۆکی خۆم دەگرم و لە گەڵ خۆمدا شەڕ دەکەم کە ڕێگاچارەی ڕاستەقینە و چارەسەری کێشەکان بدۆزمەوە.
ئیتر بۆیە ئازادکردنی ئادرناڵین بۆم باشترینی خۆشییەکانە و لە ڕێگای خەتەرکردنەوە، هەڵدەستم بە ئەنجامدانی ئەو کارانەی کە ئادرناڵینم ئازاد بکەم و تەنانەت لە گیانی خۆیشم لا ئەدەم!!هەر شتێک خەتەرێکی تێدا بێت بۆ من بەدیکردنی شادی و شانازیە!بۆیە شەپۆلە ساردەکانی دەریای ئیژەش بۆم ئاساییە و دەشزانم کە ڕیسکی مردنی تێدایە. ئەگەر هەڵدەستم بە ڕێکخستن و خۆپیشاندان، تەنیا بەم هۆانەیە کە پێشتر قسەم بۆ کردی. بەڵام بە هەرکات ئەرکی سەرشانی منە کە ژیان و داهاتووی خۆم دەستنیشان بکەم، ئەویش بە هەر شێوازێک بێت.
دیاردەی ڕێبەری و نەسڵی Z
تاکوو ئەم نوقتەیە بە ڕوونی دیارە کە نەسڵی زید، بارودۆخ و هیزرەکانی خۆی سەبارەت بە دیاردەی ڕێبەری، بە دەقیقی ڕوون کردووتەوە و بە هیچشێوەئێک ڕێبەری تاکەکەسی کۆمەڵگەی لا قبووڵ نییە- کە هەر ئەمخاڵە زۆر بە هیزری ئانارشیستی نزیکە. هەرواش کە بۆ خەڵکان ڕوون بوەتەوە لە خۆپیشاندانەکانی ڕۆژهەڵات و بە گشتی ئێران لەم ماوەیەدا، نەسڵی زید خاوەنی هیچ فینۆمنێکی ڕێبەری نەبووە ونییە! بۆیە کۆماری ئیسلامی و هێزی سەرکوتکەر، لەم بابەتەوە سەری لێشێواوە و هەر چی بە دوای لیدەرەکاندا دەگەڕێت، شتێک نادۆزێتەوە! _ لە ڕاستیدا شتێک کە بوونی نییە، دۆزینەوەشی کارێکی بە تەواوی بێدەرەتانە!
شێوازی کارکردنیان بەو جۆرەی کە بەرچاوە، زۆر ڕەمزی و ئاڵۆزە. ڕەنگە زۆرێک لە مرۆڤەکانی ناو کۆمەڵگەی زید، خۆشیان ئاگاداری ئەوە نین کە لە چ کاتێک یان لە کام نوقتەی جوگرافیدا کۆبوونەوە و خۆپیشاندان یان هەر کردەوەئێکیتر دەڕواتە پێشەوە. بەڵام زۆر سەریع ئاگادار ئەبنەوە کە بەرنامەکان چین و کردارەکان و ئاکسیۆنەکان دەبێت چۆن بڕواتە خانەی کردارەوە! لەمبوارەدا بەوجۆرەی من تێگەیشتووم لە شێوازی کارەکانیان لە پێوەندییەکاندا، ئەوان خاوەنی جۆرێک زمانی نهێنی و ڕەمزین کە سەردەرهاوردن لەو زمانە کارێکی هاسان نییە. بۆ وێنە لە پەیامەکانیاندا بە یەکتری لە بڕێک وشە و پیتە کەڵک وەردەگرن کە بارهەڵگری تایبەتمەندییەکی دیاریکراوە و ئەگەر بە گوێ من و کەسانیتردا بێت، ڕەنگە هەر نەزانین باس لە چی دەکرێت! بۆیە دەتووانین بڵێین کە ئەم جیلە خۆی بۆ خۆی زمانێکی تایبەت بە خۆی درووستکردووە کە پێویست بووە. بۆ ئەوەی کە هێزی سەرکوتگەر و وەزارەتی ئیتڵاعاتی ڕژیم لەو زمان و پەیامە تێنەگات وە هەم لە لائێکیترەوە ببێتە هۆی سەرلێشێواوی زۆرتری کاربەدەستان و پەرتەوازەکردنیان لە شوێنە جێا جێاکانی ناو شارەکاندا. بەو مەبەستەی کە بتوانن زۆرترین و کاراترین خەڵک لەو نوقتە تایبەتمەندەوە کۆ بکەنەوە. لە سەردەمی ئێمە وکاری نهێنی لەمبابەتە، لە خاترمە من خۆم لە گەڵ هاوڕێیەکانمدا بە شێوازی نووسین بە ئاوی پێواز لە سەر لاپەڕەئێکی چکۆلە کە دوواتر ئەو کەسەی پەیامەکەی بە دست دەگەیشت، دەیخستە سەر شەمعێک یان گەرمای چرائێک و بەمجۆرە، وشەکان و دێرەکان دەردەکەوتن! وە هەر هێندە پەیام و ناوەڕۆکی بابەتەکە دەگەشتە دەستمان دەمانسووتاند و ئەو لاپەڕەیە لەناو دەچوو! تاکوو نەگاتە دەستی هێزەکانی نهێنی ڕژیم! ئیستە جیلی زید کە وەها شتێک ئەخوێنێتەوە، بزەئێک دەکەوێتە سەر لێوی و ناحەقی نییە! لە بەر ئەوەی کە ئێمە هەر هێندەمان لێدەزانی! تەکنۆلۆجیای ئێمە هەر هێندە هێزی بوو. شەونامەکان و بانگهێشت کردنەکان ونووسینەکان بە ڕاستی دەیان خەتەری بۆمان دەڕەخساند بۆیە ئەو هەموو یارانەمان لێ کوژران و ئیعدام کران. بەراوەرد کردنی هەر ئەم وێنایە لەگەڵ شێوازی ڕەمزی تیکستەکانی جیلی زید، خۆی دەرخستنی جیهانێکە کە لە دەیانلاوە جێاوازییان هەیە.
هەر بەمپێیە و لەم بەراوەردکردنەدا، چۆنییەتی و کەیفییەتی چالاکییەکانی ئێمە و ئەم جیلە نوێیە، هەر حەتمەن خاوەنی جێگەو پێگەی خۆیە کە تایبەتمەندە بەو دەورەو ئەم دەورەوە. هەروا کە پێشتر وتمان، ئێستە زەمانێکە کە جیهانی دیجیتاڵی بە خێرایی و تووندییەکی هەرە زۆرەوە دەڕواتە پێشەوە و چەمک و کردەوەکان، ئێستە زۆرتر دیجیتاڵین و هاسانتر و سەریعترن و زۆریش کاران. لە سەر دەمی ئێمەدا ناچار بووین بۆ بڕێک بابەت وەکوو بەڕێ کردنی کتێبێک لە شارێک بۆ شارێکیتر، نەک هەر ناچار بووین ڕیسک و خەتەرەکان قبووڵ بکەین کە بەڕاستی هەر بەمبۆنەوە کەسانێکی زۆرمان لێگیران و کەوتنە زیندانەوە و لە بزووتنەوەکە دابڕان یان کوژران و لەناو چوون_ کەچی ئێستە بە پێچەوانەوە تۆ ئەتوانیت بیست کتێب و زۆر زیاتریش بە یارمەتی تەنیا یەک ئاپ یان سافتوێر بنێریت بۆ دۆستەکەت، بێ ئەوەی کە خەتەری گرتن و کوشتنی تێدا بێت. ئەگەر دیققەت بکەن، لەو کاتانەی کە پاسدارەکان دەڕۆن بۆ گرتنی کەسێک لە ماڵ و شوێنێکدا، ئەوەڵین کارێک کە دەکەن دەسبە سەردا گرتنی کامپیوتری ئەو ماڵەیە. خۆ دیارە بۆچی وە بە چ مەبەستێک وەها کارێک دەکرێت!
زامەکان و خواستەکانی ئێمە وجیلی زید لە خاڵێکدا هاوبەشە.
پێش ئەوەی کە ئەم بابەتە بوروژێنم ناچارم جەختبکەمەوە لە سەر ئەمخاڵەی کە ئەگەر بە جیلی ئێمە ئیشارەدەکەم، مەبەست تەواوی ئەو جیلە یان نەسڵە نییە، بەڵکوو بەشێکە لەو نەسڵە کە بەشێوازی کارا و جیدی ژیانی خۆی تەرخانکرد بۆ بەدیهێنانی ئازادی و ژیانێکی باش بۆ تاک و کۆمەڵگە_ بەشێکیترمان بە ڕاستی بە هۆی جۆراوجۆرەوە نەهاتە ناو ڕیزی چالاکی و بەرخۆدان بۆ خەڵک. کە بەمپێیە ئەشێ مەبەستەکە ڕوون بێت.
ئێمەش زانیاریمان بوو لە سەر ڕووداوەکان وە بەپێ جەوهەری وجوودی خۆمانەوە، لەگەڵ حیزب یان ڕێکخراوەجۆراوجۆرەکاندا دابەشبووین کە لەوانە و زۆر پێشتر لە شۆڕشی ١٣٥٧ هەتاوی و دژ بە شای ئێران، بۆ وێنە من و چەند دۆست و مامۆستای خوێندگەمان لەگەڵ ئیتحادییەی کۆمۆنیستەکان کە بە سەربدارەکان بەناوبانگن هاوکاریمان دەکرد. و دواتر چووینە ناو ڕیزەکانی پێشمەرگە لە کۆمەڵەدا( هەڵبەت ئێستە ساڵەهای ساڵە کە من سەربەخۆم و ئەندامی هیچ حیزبێک نیم) لەیادم ناچێت کە لە ساڵی ١٣٦٠ هەتاوی، یانێ ڕێک سێ ساڵ بە دووای ڕۆخانی ڕژیمی شاهی، دوو کچیان لە شاری سنە ئیعدام کرد و پەیکەرەکانیان ناردەوە بۆ بنەماڵەکانیان.( بە داخەوە ناوەکانیانم لە خاتر نەماوە) لە کاتی شۆردنی ئەو کچانە لە ژووری تایبەتی مردوشۆرخانەکەدا لە مزگەوتی پیرمحەمەدی شاری سنە، لە پڕا ئەو خانمە تەمەندارەی کە ئەرکی شۆردنی پەیکەرەکانی بوو، بە پەلە هات بۆ لاێ من کە لە ناو خەڵکەکەدا بووم و وتی: کاکە گیان من سەوادم نییە، جل و بەرگی هەردووکیانم دەرهێناوە بەڵام دیارە لە سەر پێستیان شتهائێک نووسراوە کە نازانم چییە! تکایە تۆ وەرە و تەواشایان بکە و بزانە چی نووسراوە؟!
ئیستە کە ئەم خاترە تاڵە دەنووسمەوە، ناتووانم بەرگری بکەم لە ڕژانی فرمیسکی هەر دو چاوەکانم._ بەهەرکات من ڕۆیشتمە ناو ژوورەکەوە و دوو سێ خانمیتریش هاتن و گلەئییان کرد کە ئەو کوڕە چۆن دەبێ و بۆچی چووەتە ژوورەکەوە؟! کە ئەو خانمە پێشوەکە بۆیانی باسکرد کە شتێکی وایە و من پێویستم بە نادرە. ئەوانیش وتیان دەی باشە. داوامکردلێیان کە تکایە ئاگاتان بێت و کۆنترۆڵی بەردرگاکەبکەن تاکوو کەس نەزانێت چی ڕوویداوە. بە پەلە قەڵەم و کاغەزێکم حازر کرد و تەواو دێر و ئەو ناوانەی کە لە سەر پێستی یەکتری نووسیبوویان، نووسیمەوە و لە ژوورەکە هاتمە دەرەوە_ ئەو دوو کچە ئازادیخوازە دڵسۆزە لە سەر پێستی یەکتری چیان نووسیبوو؟
دیارە بە دووای ئەوەی کە لە کاربەدەستانی بەندیخانەکەوە حوکمی ئیعدامەکانیان پێدرابوو، بە جێا جێا تەجاوزیان بە هەر دووکیان کردبوو. ئێنجا شەوی پێش ئەوەی ئیعدام بکرێن، هەردووکیان خستبووە یەک سلوولەوە_ هەر لەوێش ئەمان بە نۆرە ڕووت ببوون و هەر کامیان بەسەرهاتەکەیان لە سەر پێستی ئەویتر نووسیبوو. ناوی چەند کەسیان نووسیبوو لە بەرپرسان وپاسدارەکان کە لە ئەشکەنجەکردنی زیندانییەکانی نێو زیندانەکە وتەجاوزکردنیان بە کچانێک کە بڕیار درابوو بە ئیعدامکردنیان. هەمووانیش ئەزانن کە بە پێ دەستوورەکانی ئیسلام گوایە ناکرێت کچێک ئیعدام بێت مەگەر ئەوەی کە گۆڕابێت یان کرابێت بە ژن( یانێ پەردەی بیکارەتیان نابێ هەبێت، ئەگینا دەڕۆنە بەهەشەتەوە!) لە بەراوەردی تیکستەکاندا هەر دوکیان وەکوو یەک ئەو گۆزارشتەیان نووسیبوو! من هەر هێندە زانیارییەکانی ئەوانم لە سەر کاغەز نووسی، دەستبەجێ بە ڕێکەوتم بۆ لاێ هەڤاڵانی خۆم کە لە گەڕەکێکیتردا بوون وبەرپرس بوون لە پێوەندییەکاندا. لەوان داوامکرد کە ئەو نووسراوەیە بە زووترینکات بگەێننە دەستی پێشمەرگە_ بە دووای ٢ ڕۆژدا ئەو نووسراوەیە و ڕاپۆرتەکە لە ڕادیۆی کۆمەڵە خوێندرایەوە و لە ماوەی دوو حەفتەدا هێزی پێشمەرگەی کۆمەڵە وەکوو چالاکییەکی تایبەت بەو بابەتەوە هاتنە ناو شار و چەند کەس لەو پاسدارانەیان لەو شەڕەدا کوشت و یەک دووانیشیان لێ بە دیلی و زیندوو گرت کە دوواجار ئیعدام کران و تەواو ئەو بابەتەیان بۆ خەڵک بەیان کرد لە ڕادیۆەکەدا. تا ئەو جێگەی لە خاترمە چەند کەسێک لە لیستی ناوەکانی سەر پێستی ئەو گیانبەختکردوانە کە لەو ئۆپراسیۆنەدا ڕزگار ببوون، دواتر لە چالاکییەکانی پێشمەرگەدا، کوژران...
لاموایە ئێستە بە ڕوونی دیارە کە ئێمەی جیلی پێشووتر و جیلی زید، لە زۆر چەمک وەکوو خواستی ئازادی و زامەکاندا، هەروەک وێنا تاڵەکەی سەرەوە هاو بەشین! ئەگەرچی بەشێک لە جیلی ئێمە لە ناو دەسەڵاتی دژ بە خەڵکدا، بە شێوازێکی خراپ توایەوە. یان خانەنشین بوون و سەبارەت بە ڕووداوەکانی ناو کۆمەڵگە نەک هەر کارا نین، بەڵکوو لەوە خراپتر بە جۆرێک لە جۆران یاریدەری دەسەڵاتن یان تێکەڵاوی دەسەڵاتن کە خۆی مایەی شەرمەزارییە، هەرچەند هۆەکانی دیار و ڕوونە. بۆ وێنە بەشێکی هەرە زۆریان بە ڕاستی کەوتنە ناو فیکری ژیانی ساکار و کارکردن، کە بەمشێوەیە هەر ئەوانیش بوونە سەربازەکانی سەرمایە و مانەوەی دەسەڵات. بەڵام بەشێکیشمان بە جیدی لەگەڵ خەڵکدا بووین و هەین وە بەرانبەر بە دۆخی تاک و کۆمەڵگە کەمتەرخەم نین و بە ئێستەشیەوە هەر تێدەکۆشین کە لەگەڵ جیلی نوێدا هاریکار و یاریدەر بین. درووستە لە چەندین ڕەهەندەوە گرفتی ئایدیۆلۆژیا بوو بە تەنگەنە و ڕێگر لەوەی کە بە شێوازی زانستی و درووست کاریگەر بین لە خواستەکانی تاک و خەڵک بۆ ئازادی و ژیانێکی باش، بەڵام بێ هیواش نین و بە پێ توواناکانمان هەر تێدەکۆشین... گەرچی ئەشزانین کە هێشتا هەڵەمان هەیە و بەشێکمان تووشی وەهمین و لەو ڕێگاوە ڕەهاگەر و موتڵەقگەراین و هەر لەو ڕێگاوە دبینە ڕێگر لە بەردەم جیلی نوێدا، بەڵام لە لائێکیترەوە دەزانین کە ئەگەر فەزای دیالۆگ بخوڵقێنین و بتووانین لە هیزرە ئایدیال و خورافەییەکان لابدەین و لەگەڵ ئەم جیلە نوێیەدا هاوکاربین، حەتمەن لێکەوتەو کاردانەوەی درووستی لێدەردێت بۆ ژیانی کۆمەڵگەی داهاتوو.
هەر لەمخاڵەی سەرەوە بە بێ ئەوەی کە هیچ ئاماژەئێک درابێت بە هیزری سیکولاری فەلسەفی و سیاسی، ڕوون دیارە کە لایەنگرانی ڕاستەقینەی مرۆڤەکان و کۆمەڵگە، لە ناخی دڵەوە داخوازی بەدیهێنانی سیستەمێکی سیکولارن لە ناو کۆمەڵگەکەیاندا_ جا ئێستە و هەر لەمخاڵەدا ئێمە دابەش دەبین بە سەر دوو هیزر لە یەک چەمکدا سەبارەت بە خودی سیکولاریسم! بەشێکمان کە زۆرتر هان لە ناو حیزبەکاندا، لە سیکولاریسمی سیاسی داکۆکی دەکەن و تەنیا باس لە جێا بوونەوەی دین و ئاین لە دەسەڵاتی سیاسی یان حکومەت دەکەن_ کەسانێک وەکوو من لە سکولاری فەلسەفی داکۆکی دەکەین کە شێوازی کارکردن و هیزر و کردەوەی ئەمجۆرە مرۆڤانە زۆر لە جیلی Zنزیکە. هەر ئەو رووداوەی ئیعدامکردنی ئەو دوو کچە ئازادیخوازە دەگەڕێتەوە بەس بۆ خواست و چەمکی سیکولاریسمی فەلسەفی نەک سیاسی_ من لە جێگایەکیترو لە مەقالەئێکی زۆر کۆندا بە ناوی «سکولاریسمی سیاسی یان فەلسەفی؟». بە وردی هەردوو دیوی ئەم چەمکەم وروژاندووە کە هەم بە زمانی فارسی نووسراوە و هەم کوردی و لە ماڵپەڕەکاندا هێشتا بوونی هەیە. وە هەر وەها لە کتێبی جێاوزییەکاندا بە وردی لە سەر ئەم چەمکە نووسیومە. لێرەدا تەنیا بە خاتر و فیکری خوێنەران دێنمەوە کە ئەو ڕووداوەی لە سەروترەوە سەبارەت بە ساڵی ١٣٦٠ لە شاری سنە و تەجاوز کردن بەو دووکچە چالاکوانە و هۆەکانی و چۆنیەتی ئیعدامکردنیان و دەیان ڕووداوی هاوشێوە چ لە ڕۆژهەڵات و چ لە باشووری کوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ فامی دەقیقترو چۆنییەتی خواستی سکولاریسمی فەلسەفی لە لایەن کەسانێک وەکوو ساحیبی ئەم قەڵەمەوە.لێرەدا هەر هێندە ئاماژە ئەدەم بەوەی کە سکولاریسمی سیاسی، منداڵ و پەروەردەی سکولاری فەلسەفییە و گەرچی خاڵی هاوبەشیان هەیە بەڵام ئەم دوانە زۆر لێک جێاوازن!
بەس هێشتا ئەم پرسیارە بە هێزێکی سەیرەوە قوتدەبێتەوە کە بۆ خواستی ئازادی و ئەو هاریکاریە زەروور و پێویستەی نێوان نەسڵی ئێمەو نەسڵی Z، چۆن دەکرێت لە ڕەهاگەری و میتافیزیا دوورەپەرێز بین تاکوو بگەینە خواستی ئازادی و ژیانی باش و ئاواتە جووانەکان بۆ مرۆڤی تاک و کۆمەڵگەی داهاتوو؟
سایت فلسفه و اندیشه همچون سالهای دیگر، به طور کلی انتسابات ریس جمهوری و شوراهای اسلامی را غلط و شرکت کردن در این انتسابات غیر دموکراتیک را به
زیان ملت ایران می شناسد. شرکت نکردن در این همایش نا- دموکراتیک، پیام بزرگی برای سیستم متافیزیکی ایران اسلامی و همچنین جامعه ی جهانی است که به طور . واقعی این حکومت ضد مردمی، نزد مردم ایران دارای هیج اعتباری نیست.چرایی این رهیافت به طور مختصر این است که: پدیداری دست ساخته به نام«شورای نگهبان» کسانی را دستچین (انتخاب) می کند و از مردم می خواهد که به انتخاب او رای بدهند!! و این توهین به شعور اجتماعی است
،کتێبی جیاوازییەکان (دەرگیربوونێکی فەلسەفی لەتەک دیاردە جۆراوجۆرەکاندا) نووسینی نادر خەلیلی، لە تەرێخی ٢١--٣-٢٠٢١ لە ژێر چاپ دەر هات. چاوەڕوانین
ئەم بەرهەمە لە باشووری کوردستانیش بێتە دەرەوە تاکوو بەمجۆرە بگاتە دەستی خۆێنەری کوردستانی
| کەژاڵ_ئادەمی.mp4 |
| مێژووی_ئەردەڵان-_هەژار.pdf ، وەرگێڕی لە فارسیەوە، هەژار موکریانی نووسراوەی مەستوری ئاردەڵانی |
| _ قورئان لە نێوان ئوستوورە و جادوودا.pdf |
هۆنڕاوەێ "سەدەێ بێدەنگ" نووسینی کەژاڵ ئادمی. کارێک بە بؤچوونی فەلسەفییەوە کە باس لە بێ نرخ بوونی ئینسان دەکات. ئەو شتەێ کە سەدان جار هەم لەم ماڵپەڕە و هەم لە دەیان نووسراوەێتردا منیش بە گؤێ خەڵک ڕامگەیاند. مرۆڤ ئەرزش و بایەخێکی گرانی هیە، کە چی بە هؤێ کاڵفامی و زۆر سیاسەتی خەڵەت و دژی ئینسانی لە تەواو کۆمەڵگەکان، بایەخ و ئەرزشەکانی ئینسان دابەزیوە! پێشتر فردریك نیچەیش لە چەندین نووسراوەێ خؤیدا گؤتی کە دەبێ بایەخەکانی ئینسان دووبارە بدۆزینەوە
**********
ویرای سلاو و ریزی تایبه ت بو هه مو ئه و ئازیزانه که سه ر دانی ماڵپەڕی فەلسەفەو ئەندێشەیان کردوه. زۆر شانازی پێ ده که م؛ ئه وی که ده بینم کۆ مه ڵگەی کوردی، به ته واوی ئه و هه مو ڕه ش ئێقباڵیه و بیره وه ریەکی زور سه خت، هێشتا له بواری فیکر و ڕوشنبیری دا ، ڕویشتو ه و هه ر وایش هیوادارانه به ره و پێشه وه ده ڕوا. بێ وتن، دیاره که ڕوشنبیرانی کورد له هه ر لا یەکه وه که ده ژین، له بواری فیکر و تێگه یشتن و بیره وه ری دا، تیان کٶ شاوه ، وڵاته که یان له گێژاوی دوا که وتوویی، دوور خه نه وه. به ڵام وه ها دیاره که هێشتاهێشتایه ده بێ ، کاری قورستر بکرێت. کارێک که جیا له واقیع و سیدا قه ت و ڕاستی و درووستی، نه بێت. ڕخنه ی ڕۆشنبیرانی کورد له ڕێبه ره کانی ئۆپوزیسیونی کوردستانی _وه هه ر وه ها، بیره وه ریه کانی سیاسی _کۆمه ڵایه تی_ فه لسه فی، ده بێت به هۆی ئه وه ی که لانیکه م، ئیتر له و خا که دا، له هه ر کێو و لاد ی و شاره کانی، کۆڵانه کانی، خوینی ئه و خه ڵکه ، نه ڕیژریت
واته کاریگەری نووسین و ڕۆ شنبیری له ناو خه ڵکه که دا، زۆر زۆر، له چه ک و شه ڕ، هه ڵکه وتووتر و زۆر پیشڕه وتره.
به زوویی هه ر له م ماڵپەرە دا ده خوێنن و ده بینن که پیشمه رگه کان و ڕۆڵه کانی ئه و وەڵاته، ته نیا شتێك که له سه ری سوورن، پیشڕه وی کۆمەڵگاکەیە_ لا بردنی بۆ چوونی دوا که وتوانه یە و زۆری ئه و هاوڕێانه، جێا له م بواره و دڵسوزییان بو کوردستان، هیچیتریان نه ویست و هەرگیز ناوی.
ئه وه یه که ، گرنگی با به ته کان له هه موو بواره کان دا، ده خرێته به ر چاو.
فەلسەفە و ئەندێشە، وه کو ماڵپەڕێکی ئازادیخۆاز، هه ر گیزای هه ر گیز، قه زاوه ت و داوه ری نا کات و تێده کوشی، له و کاره، به تەواوی هێزیەوه، دوورەپەرێز بێ. واته له م ماڵپەڕە، هیچ جۆره سان سورێک جێگای نیه، وه هه ر وه ها، ئه وه ش ییزافه بکه م که ، بو چونی
ئەمن، وه کو به ڕێوه به ری سایته که، کۆماڵگایەکی سیکو لاره لە بابەتی سیکولاری فەلسەفی_ ئەوەش دیار و ڕوونە کە سیکۆلاریسمی سیاسی، تەک سیکۆلاریسمی فەلسەفیدا جێاوازیەکی هەرە گرینگیان هەیە و لە شۆێنی خۆیدا باسی لێدەکەین.
به یاری هاوڕیان و نو سه رانی هه ڵکوتوی کورد، هیوادارم بتوانین،گه لێك بابه تی ڕازاوه له بۆاری فه لسه فه و ڕۆشنبیری و زمانی کوردی پێشکه شتان بکه ین
**************************************************************************
لە بەرانبەری میتافیزیا
بەشی یەکەم
لاێ ١۵ ڕۆژی پێش ئەم نووسراوەم نووسیبوو، بەڵام بۆ پێداچوونەوە کردن لە بابەتی زمانی کوردیەوە، ناردم بۆ کاک خەلیل غەزەڵی(ماڵپەڕی هەڵوێست) کە پێدا بچێتەوە. لێرەدا، دەسخۆشی لەو دۆستە ئازیزە دەکەم. چاوەڕوانی ئاخرین ئەدیت بووم کە بیستم ڕۆژنامە نووسێک بە ناووی” کاوە گەرمیانی” تیرۆر کراوە. بە بیستنی ئەو هەواڵە دڵتەزێنە، جارێکیتر خۆم چوومەوە بە نووسراوەکەدا وبە هۆی ئەو کارەسات و تیرۆرە لە سلیمانی و پێوەندی نێوان نووسراوەکەو وئەو خەوەرە، بڕیارم دا کە هەربەم جۆرە، بڵاو بێتەوە.
***
هەروا کە لە نووسراوەێ پێشوودا، بەڵێنم دابوو، ئەم جارە لە سەر سێ بابەتی تایبەت، یانێ: ١_ دیاردەی ئیعدام(کوشتن و تیرۆر). ٢_ فنۆمنی بەستراو ٣_ فنۆمنی ئازاد. دەنووسم.
هەر لەو نووسراوە پێشووەدا(یانێ فەرهەنگی ڕاشکاوی) ئیشارەم بەوە کردبوو کە بابەتەکانی ژمارەی یەک و دوو، ئەکەونە بەرەی میتافیزیاوە(Metaphysic) لێرەدا ئەم بابەتەش باسدەکەم و لێکی ئەدەمەوە، کە هۆی ئەم بۆچوونە چیە و چۆنە؟!
١_دیاردەی ئیعدام_ کۆشتن و تیرۆر.
جارێ ورد بوونەوە لە خۆدی وشەکە، یانێ ئیعدام وناسینی ڕیشەکەی، خۆی جێگای سەرەنجە. چونکوو ئەبینین “عەدەم” ڕیشەی وشەکەیە. کە وشەیەکی عەرەبیە و مانای بە کوردی دەبێتە “نەبوون” – “لەنێو بردن”. بەڵام ناتووانرێ بە کەسێک کە هەواسی یان بیر ۆ فیکری لاێ ئێمە نەبێ، بڵین: ها لە “عەدەم”دا! لە بەرئەوە ئەو کەسە، گەرچی فیکری لاێ ئێمە نەبێ، بەڵام بوونی گیان و لەشی لە شوێنێکدا هەیە و حاشاێ لێ ناکرێت. زۆر لە ئایدۆلۆژیاکان ئەڵێن کە ئەم جیهانەی کە هەیە(جیهانی بوون_ existence_ Universe) عەدەمەوە، واتا “نەبوون”ـەوە پێک هاتووە و درووست کراوە. کە خۆێ جێگای باس و لێکۆڵینەوەیە. بەڵام لێرەدا، ئێمە بە دوواێ ئەوەدا ناچین ، لەبەر ئەوە جارێ پێوەندیەکی ئەوتۆی بە بابەتەکەی ئێمەوە نیە.
کوشتنی ئینسانەکان بە شێوازی لە سێدارەدان، وەکوو کوشتنی خەڵک لە وڵاتی ئێرانی ئیسلامی ئێستا دا. یان کوشتن بە کارەبا لە سەر کورسی، وەک لە بڕێک لە ناوچەکانی وڵاتی ئەمریکا دا باوە. زییندوو چاڵ کردن کە لە سەردەمی پێش ئیسلام لە وەڵاتی عەرەبستان باو بووە و زۆرترکچانیان زیندووچاڵ ئەکرد؛ هەروەها بەردباران(بەرد تێ گرتن) کردن کە دیارە ئەویش لە کلتووری عەرەب وەرگیراوە کە “رەجم”کردنی پێ دەڵێن. دیارە ئەم دیارەدە دژی ئینسانییە لە وەڵاتی ئێرانی ئیسلامی هێشتا جارجارێک بەدی ئەکرێت. هەموو ئەوانەی کە باسکران، چەند جۆری کوشتن ولە ناو بردنی مرۆڤن.
جێگەی باسە ,کە لە نێوان دە ڕۆژدا(یانێ ٢٧/١٠/٢٠١٣ تاکوو ۵/١١/٢٠١٣)،چل کەس لە ناوچەکانی کرمان، کوردستان و کرماشان لە ژێر دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسیدا لە سێدارە دران. هۆی ئەوکارەساتە، واتا “ئیعدام کردن” بە ئاشکرایی بابەتی سیاسیە و زۆر نامیلکە لە سەری ئەو ڕووداوە بڵاو کراوەتەوە.
مێژووی وەها کوشتنێک، (ئیعدام)لە نێو کۆمەڵگای جیهانیدا درێژتر لەوەیە کە بتووانین لە نووسراوەئێکی کۆرتدا هەمووی ناخ و هۆەکانی لە ڕیشەوە دەر بخەین. بەڵام بە کۆرتی ئەتووانین بڵین کە هۆێ بناخەیی ئەو فینۆمن یا دیاردەیە ئەگەڕێتەوە بۆ یەک بابەت کە لە خۆارەوە لە سەری ئەدووین:
لە کاتێکدا کەسێک، بەتایبەت لەم سەردەمەدا کە فرم وشێوازی سیاسەت زۆر باوە، دژی سیستەمێک ئەوێستێ، ئەو کەسە ئەکەوێتە بەندیخانەو ودواتر ئیعدام ئەکرێت. ئەم کردارە، لە ناو خۆیا، دەری ئەخات کە جۆرێک ناکۆکی هەیە لە نێوان بیر و فیکری ئەو کەسە و سیستەمێک کە نەبوونی کەسەکەێ، لا گرینگە! هۆی ئەوەش تەنیا پاراستنی خۆدی هێز وسیستەمەکەیە. یان بە واتاێەکیتر، هۆێ ئەو کوشتنە، پارێزگاری لە بڕوای جەماوەرە! چوونکوو جەماوەر، یان خەڵک سیستەمەکەی هەڵبژاردووە و کردوویەتی بە دەوڵەت و حوکمڕان. لێرەدا بۆمان دەر ئەکەوێت کە شێوازی دەنگدان(یان هەڵبژاردن) لانی کەم بەم شێوەیە کە تاکوو ئیستا ئەیبینین، نادرووست و نا-چارەسەرە. بە واتائێکی دی، خۆدی خەڵک و کۆمەڵگایە کە بەرپرسی ئەو دیاردەیانەیە. چ دیاردەی باش وەکوو ڕەوتی پێشکەوتووخۆازانەی تەکنۆلۆژیا ولێکۆڵینەوەی زانستی لە ئەستێرەکان و چۆنیەتی ژیانی گیانلەبەرانی ئاوی و خاکی، هتد.. یان دیاردە گەلی دژی ئینسانی وەکوو کوشتن و بڕین و ئیعدام، یان تیرۆر.
هەر لەم باورەوە، ئەوە روونە کە ئەو کەسەی دەکوژرێت، مەترسیەکی بۆ سیستەمی دەسەڵاتدار درووست کردووە. بۆیە دەسەڵات هەوڵدەدات لەناوی ببات.. بەڵام ئەو مەترسی‌یە چیە؟ دەرک و ناسین و لێکدانەوەی ئەو مەترسی‌یە ئەبێت لە ناوەڕۆکدا فەلسەفەیەکی هەبێت. ئەگینا بۆچی ئەبێ لەم سەردەمەدا، یانێ بە دووای چەند هەزارساڵ بیر و فیکری ئینسانی، هێشتا دیاردەیەک بە ناووی” ئیعدام”، کوشتن و تیرۆر مابێت؟!!
کە ووشەی” تیرۆر” ئەنووسم، ڕیک ئەکەومە بیروخاتیرەی تیرۆری چەند کەسی بە ناوبانگ وەکوو، ڕووداوی میکۆنوس (کوشتنی سکرتێری حێزبی دءموکرات، یاد زیندوو شەرفکەندیی و هاوڕیانی)کە هێشتا، فایلەکەی لە دادەگاکانی چەند وەڵاتدا، کراوەیە!( هەر چەن من بۆ خۆم بڕوایەکی ئەوتۆم بەو کراوە بوونە روالەتیە نییە. چۆنکوو یەک لەو کەسانە کە تیرۆرەکەی ئەنجام دا ئازاد کرا. دیارە ئەوەش ڕوویەکیتری دیمۆکراسی ئەرووپاییە. یان تیرۆری ئینسانێکی بەرێز ودڵسۆزی وەک”مەهاتماگاندی” کە بە رێبازی خەباتی مەدەنی و هێمنانە وڵاتەکەی (هیندوستان) بەسەربەخۆیی گەیاند. بیرمەندی گەورە ئەنشتاین سەبارەت بە “گاندی” ئەڵێت: “پێم سەیرە وەها ئینسانێکی زۆرلاواز کە بەس تۆزێک ئسقان و پێستە، ئەوەندە تێگەیشتوو، دڵسۆز و گەورە بێت!”.
تیرۆر، دیاردەیەکی تا ڕادەیەک مۆدیڕنە! یانێ بە دەستی خۆدی ئینسانە کانی مۆدیڕنیتەوە پێکهاتووە. هەر چەند پێشتریش و لە دریژایی مێژوودا، دیاردەی لەم چەشنە، ڕوویداوە بەڵام هەرگیز بەم شێوە مۆدێڕنە نەبووە. تیرۆرکردنی ئینسانەکان، دەرخستنی ناوەڕۆکی دەرک و تێگەیشتنی کۆمەڵگاکانە لە کۆمەڵگای جیهانیدا. هەمووان ئەزانن کە ئەمڕۆ، لە هەر گۆشەی جیهاندا گەر تێرۆرێک ڕوو بدات، تەواوی جیهان لەوە ئاگادار ئەبنەوە. واتە جیهانی ئەمڕۆ بە هۆی گەشەی تەکنۆلۆژیاوە و پەیوەندی نێوان خەڵکان، بە زووترین کات ئەزانن کە شتێکی وەها لە شوێنێکدا ڕوویداوە. مانای باسەکە ئەوەیە کە، لەم هەلومەرجە فیکری_ زانستەیەدا هەمووی جیهانی ئینسانی مەسئوول و بەرپرسی ڕووداوەکانن. هۆی ئەو بەرپرسبوونە، تەنیا ئەگەڕێتەوە بو” ئاگاداری”_ زانست_ ئێش و زامی هاوبەش_ فیکر_ هٶشیاری، کە مانا راستەقینەکەی “فەلسەفە”یە.
بەڵام لێرەدا خاڵێکی سەرسووڕهێنەر بە نهێنی ماوەتەوە! دەی باشە، خەڵکی خۆیان ئەزانن کە بۆ نموونە: لە فڵان شۆێندا، چەند کەس بەرد باران کراون! بە واتایەکی دی هەمووان ئاگاداری ئەوە هەن کە شتێکی وەها ڕوویداوە! ئەی بۆ پێشی پێ ناگرن و بەردەوام ئەو ڕووداوانە دووپات ئەکرێنەوە، بێ ئەوەی کە کارێکی ئەوتۆ کرابێت بەرانبەری ئەو کارەساتە دژ بە مرۆڤانەییە؟! چۆنە کە هێشتا، وەها فینۆمنێک (دیاردەیەک) بەردەوامە؟!
پرسیارێکیتر ئەوەیە بۆ وێنە لە ئێرانی ئیسلامیدا، سەدان جارئەو کردەوانە، بە دیکراوە و کەسێک بە ناوی “ئحمەد شەهید” لە رێکخراوی وەڵاتە یەکگرتووەکان، زۆر جار هەر ئەم باسەێ ئێمەی کردووە و خەبەرەکانی بە گۆێ جیهاندا چرپاندووە، بە ڵام بۆچ کارێکی ئەوتۆ، لە وێستانی ئیعدام و تیرۆر وکوشتنی خەڵک، قەد جێ بە جێ نەکراوە؟! ئایا لێرەدا ڕووی ڕەشی درۆداری دیمۆکراسی، دەر ناکەوێت؟ کام مافی مرۆڤ؟ ئەوەی کە لە وەڵاتی “ڕوواندا”(وڵاتێکی ئافریقایی) روویدا و لە بەرچاو هەمووی جیهاندا لانیکەم دوو میلیۆن کەس کۆژران ، خۆدی رێکخراوی مافی مرۆڤ کە بەشێکە لە رێکخراوی ووڵاتە یەک گرتووەکان(UN)، ئەمری کرد بە سەربازەکانی، تاکووهەمووی ئۆردووگاکان دەس بە جێ خاڵی بکەن و بگەڕێنەوە بۆ شۆێنە دیاریکراوەکان کە خەتەری تێدا نەبوو!! و خەڵکی دەس خاڵی، لە بەرانبەر هێزێکی کۆیرو ئایدیالیست و فەناتیک، بە جێ بێڵن! وەک دیتمان ئەو “کۆمەڵ کوژی”یە کرا.
ئەو ڕووداوەی ووەڵاتی ڕوواندا، بە جووانی دەرخەری ئەوەیە کە شتێک بە ناووی” رێکخراوی مافی مرۆڤ” کە بەشێکە لە UN)، پارێزەری سیستەمەکانە نەک “مرۆڤەکان”. لێرەدا پرسیاری ئێمە ئەوەیە کە کۆمەڵگای ئینسانی جیهانی، چۆن لە بەرانبەری وەها ڕووداوێکدا، هیچ ناڵێت؟ ئەگەریش کەسێک تێبکۆشێت کە وورد بێتەوە لە ڕووداوەکان و ڕەخنەی لێ بگرێ، یان ئەکەوێتە بەندیخانە، یان تیرۆر ئەکرێت! سەیر ئەوەیە کە لە کاتی ڕووداوێک وەکوو ئیعدام و کوشتن و تیرۆری کەسێک یان کەسانێک، زۆربەی ڕێکخراوەکان لەسەر سیستەمەکان، ئەنووسن وزۆرلە وەڵاتە ئەرووپیەکاندا خۆپیشاندان بە ڕێوە ئەچێت. بە ڵام ئەوەی من بۆم دەرکەوتبێت، ڕێک وەکوو گارە گاری مریشکەکانە! دۆێنی کەسێکیان لە سێدارە داوە، ئەمڕۆ خۆپیشاندان بەڕێوە ئەچێت، بە دووای چەن ڕۆژدا، هەمووان لە بیر ئەکەن کە سەری کەسێک یان کەسانێک بە پەتەوە کراوە و لەشێک لە ئاسمانەوە هەڵواستراوە. هەر ئەو رووداو و کارەساتە لە کاتێکیتردا دووپات ئەبێتەوە و باز دووبارە، گارە گاری مریشکەکان، کە هەی ڕۆ، باز هەم لە ئێران، سیدارەکان بەردەوامن! سیستەم هەر خەریکی سەر بڕین و خۆێن ڕژاندنە و ئەوانەی کە سەریان ئەبڕێت، کەسەکان و هاوڕیەکانی هەر ئەو خەڵکەن، بەڵام بە داخەوە ئەمان لە بیر ئەکەن کە هێشتا ئەسڵی ئەو ڕووداوە یانی ” ئیعدام و لە ناو بردن و کوشتن” هەر بەردەوامە وزۆر لە کەسان، لە بیریان چووەتەوە و ڕێکخراوەکانیش، هان لە فیکری ئەوەی کە چۆن خۆیان لە پەراوێزەوە بمێننەوە!
بە وواتائێکی گشتی، کۆمەڵگای ئینسانی مودیڕن، لە مانای ڕەسەنی ووشەی” ئینسان” بەتاڵ بووە تەوە، بۆیە سیستەمەکان، هەروا بێ ترس بە کاری دژی ئینسانی و کۆمەڵایەتی درێژە ئەدەن. لەبیر نەکەین کە ئینسان، وەکوو فینۆمنێکی ئازاد بە دونیا دێت. ڕووت و قووت_ وێڵ و وبێ سنوور. ئەوەش دەزانین کە هەرگیزای هەرگیز، سیستەمەکان و هێزەکان، ناتوانن بەرگیری لە جیهانی ئەندێشە و فیکر بکەن. بەڵام هەر ئەو ئینسانە بە هۆی کەلتوور و فەرهەنگی شۆێنی لە دایک بوونی، وردە وردە، ئەسیر و دیل ئەکرێت. دانە دانە زنجیرەکان و پاوەنەکان، لە پێ ئەدرێت. بێ ئەوەی کە خۆی باش ئاگای لەو کەلەپچانە ببێت. کاتێک وریا دەبێتەوە و ڕائەچڵەکێتەوە، دەبینێ کە زۆر زۆر دێرە. ئێنجا ئەگەر زۆر ئازا بێت، دەس ئەکات بە ناکۆکی بەرانبەر بە ئەو فینۆمنانە، واتا دژی ساحیبی زەنجیرەکان رادەوەستێ. زۆر جار و زۆر جار، تووشی هەڵە ئەبێت. ئەکەوێتە داوی مادە هۆشبەرەکان، ئەلکۆهول، خەمۆکی و هتد… ئەبینین کە بڕێک لەو کەسانە، بە هۆی زۆر بابەتەوە، نە تەنیا پێشڕەو نامێنن، کە خۆیان ئەبن بە بارێک بەسەر کۆمەڵگەوە، لە سەر شانی بنە ماڵە و بناماڵەی گەورەتر بە ناوی کۆمەڵگا.
پێکهاتە (تەرکیب)ی ئەمڕۆی شارێک وەکوو سنەی سووری خۆێناوی لە کوردوستانی ئێراندا، ئەوەیە کە ئەیبینین، زۆربەی هۆنەرمەندەکانی تووشی تریاک وشیشە وکڕاک وهتد… بوون. دەی باشە، کێ ئەو مادە هۆشبەرانەی خستووتە نێوشارەکەوە؟ کێیە کە بە خەروار و هەزار، ئەو مادانە لە نێو خەڵکا بڵاو ئەکاتەوە؟ ۆ هۆی ڕیشەیی ئەو کارە چیە؟! شاری سنە، هەمووکات بە شۆێنی فەرهەنگ و زانست بانگەواز بووە. ئایا ئەو کارەساتە ئامانجی تایبەتی سیستەمی متافیزیکی ئیسلامی ئێران نییە؟! ئایا ئەم پێکهاتەی ئەمڕۆی سنە و شارە کوردنشینەکانی دیکە وەکوو کرماشان، بە دەستێکی خاێین وماڵ وێرانکەر، بە ناووی کۆماری ئیسلامی بە ڕێوە ناچێت. خۆ هەر لانیکەم، خەڵکی هەڵەبجە و سنە باش ئەزانن کە جەنابی ڕەفسەنجانی(سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئێران)چ دەستوورێکی دابوو، بۆ وێرانکردنی شارەکانی کوردنشین، و ئازاد هێشتنی ڕێگاکان، بۆ دزی و بردنی مادە هۆشبەرەکان و بڵاو کردنیان لە نێوشارەکاندا!
ئەوەیە کە ئەبینین، لە ئاکامدا، وردە وردە، ئەو تام و چێژەی، خەبات و شۆڕش بۆ ئازادی وسەربەستی، بەرەوکاڵ بوونەوە ئەڕوات. کە ئامانج و مەبەستی تایبەتی سیستەمی ئێرانی متافیزیکییە. داخی گرانم کە من لە دەرەوی کوردستان، یانێ ڕیک لە هەندەرانیش بە چاوی خۆم بینیومە کە پارەیان بۆ سەید و مەلای ئێرانی، بە ڕی کردووە، کە دۆعایان بۆ بنووسێت!!! تاکووگیرو گرفتی کارەکەیان چارەسەر بکرێت! بۆ دیتنی ئەو ڕاستی‌یە، تۆزێک لە سەر” جەم کەران” لێکۆڵینەوەتان بێت، تاکوو بۆتان دەر کەوێت کە ئینسانی ئاگاداری ئەمڕۆی مۆدیڕن، لە کچ و کۆڕ، چل شەو، ئەڕۆنە سەر چاڵی جەمکەران لە نزیکی شاری” قۆم”کە بتووانن لە تاقیکاری ئاخر ساڵی خوێندن و چوونە نێو زانکۆدا سەر کەون!!! چونکوو سیستەمی میتافیزیای ئێران، وای خشپاندووە بە گۆێ خەڵکیدا، کە ئیمامی زەمان، لە نێو ئەو چاڵەدایە و چارەسەری گشتی تاکە کەس و جەماوەرە!
ئەگەر تەنیا خەڵکی ساکارو تێنەگەیشتوو، بڕۆیشتباێە سەر ئەو چاڵە، ڕەنگە زۆر ئەوەنەدە پڕ ژان نەبوایە، بەڵام ئەوەی کە ئیدەعای زانست و زانکۆ بکات و لە سەر وەها چاڵێک چل شەو دابنیشێت، ئەبێ گەورەترین پڵتۆک بێت بۆمێشکی ڕووناکبیری پەسا_ مۆدیڕن!
لێرەدا ئەتووانم ڕاشکاوانە بڵێم کە، سیستەمێکی وەها کە بووەتە خاوەنی سەر و ماڵ و گیانی کۆمەڵگا، جیاواز لە تایبەتمەندی میتافیزیک بوونیەوە، فینۆمنێکی بەستراوە.
لام وایە کە بە پرسیارکردن، ئەو فینۆمنە بەستراوەیە، درزی تیدەکەوێت. قەڵەش ئەبات و ووردە ووردە، لە ڕیشەوە ووشک ئەبێت. بەڵام کام پرسیار؟ چۆنکوو هەرپرسیارێک، پرسیاری ئێمە نیە. ئێنجا پرسیارەکان لە لایەن کێ؟ و ئاراستەێ کێ بکرێ؟ ئەمانە گرینگن، ئەگەینا ئۆپۆزۆسیونەکان زۆر جار پرسیاریان کردووە. بەڵام وەڵامیان وەرنەگرتووە هیچ، تازە بوونەتە هۆی سووک بوونیش لە بڕێک بابەتەوە. بۆ وێنە، حیزبی وا هەیە ئیدیعای رووخانی حکوومەت و شۆڕشی جیهانی دەکات کەچی کاتێک بەکردەوە دێتە مەیدان ئەکسیۆنی یازدە کەسی لە هەندەراندا وەڕێ دەخات. کە دۆژمن بە ڕاشکاوانە، نەک هەر گاڵتەی پێدەکات، بەڵکوو پێ ئەکەنێ! دەر ئەنجامی وەها دیاردەیەک، کاریگەریەکی زۆر خراپ دادەنێ لە سەر هاووڵاتیان لە نێوخۆی وەڵات و هاوشارۆوەند لە هەر شۆێنێکی تردا.
من واێ بۆ ئەچم کە پرسیار ئەبێت لە خۆدی خەڵک و جەماوەر بکرێت. مەسەلەن ئەم پرسیارە کە ئایا ئێوە هێشتا هێشتا بڕۆاتان بە “دەنگدان” هەیە؟ ئایا تاکوو ئێستا ئاکامی ئەم دەنگدانەتان، بۆ دەر نەکەوتووە؟ مەگەر بەهۆی ئەم دەنگ دانەوە، نییە کە چەن کەس هەڵئەبژێردرێت؟ و هەر ئەو کەسانە بە وەدەست هێنانی هێزو دەسەڵاتەوە، دەس ئەکەن بە کوشتن و بڕین و تیرۆری جۆراوجۆر. وکو تیرۆری فیکری وزانستی کۆمەڵگا؟ ئایا کاتی ئەوە نەگەیشتووە کە وەها فیکرێک (سیستەمی دەنگدان)کە سەدان جار تەجرۆبە کراوە بگۆڕدرێن؟! بۆ وێنە گۆڕینی ئەو سیستەمە ناکۆکە، بۆ شێوازی “دیالۆگ”(اقناع_ قەناعەت کردن یان قەناعەت هێنان بەویترلە ڕێگای دیالۆگەوە). لە وەها شێوازێکدا، ناکرێت تەنانەت دەنگ و فیکر و بۆچوونی یەک تاکەکەسیش بخرێتە پەراوێزەوە. ڕاستە وەها پێشنیارێک لە ڕادەبەدەر سەختە، بەڵام ئەکرێت لە هەر ئێستەوە هەمووی کۆمەڵگا، هەوڵی بۆ بدات. ئێنجا لەو هەوڵ و تێکۆشانەدایە کە، سەخڵەتی‌یەکان بە جووانی دەر ئەکەون. بەس، لە ئاکامدا هەزاران سەخڵەتیتری نالەبار، بۆکۆمەڵگای ئینسانی چارەسەر ئەکرێن. ئایا کۆمەڵگای کوردەواری، ئامادەی گۆڕینێکی وەها، هەیە؟بۆ جێ بەجێ کردنی ئەم دوو فەهم ودەرکە، ئیش و ئەرکی ڕووناکبیرەکان وهۆنەرمەندانی ئەو کۆمەڵگایە چین؟
گۆڕان لە شێوازی فیکرو بۆچووندا و لە بۆاری کردەوەدا یەکێک لە چارەسەرییەکانی ئەو هەمووسەخڵەتی و توند و تیژیەن کە بەرانبەر بە تۆی” ئینسان” بە تۆی” کۆمەڵگا” دەکرێت. نووسیم “گۆڕان”، بەڵام مەبەستی من شتێک بە ناوی ڕیفۆرم نییە. چۆنکوو خۆدی فینۆمنی ڕیفۆرم (Reform )وەها بە زیانی کۆمەڵگای ئینسانی، هەنگاوی هەڵێناوە کە بە ڕاستی لە ڕادە بەدەرە. لە ڕیفۆرمدا، تەنیا ڕواڵەتی هێزەکان و کەسەکان دەگۆڕدرێن. سیستەمەکان بە دووای ڕۆخاندنیانا، تەنیا ڕواڵەتیان ئەگۆڕدرێت وڕەنگە هەر ئەو کەسانە یان هەر ئەو تێگەیشتن و بۆچوونانە هەم دیسان سەرهەڵێننەوە و دەسەڵات بگرنەوە دەستەوە و درێژە بە رێباز و روانگەی سیستەمی پێشوو بدەن! ئەوە ڕیفۆرمە، ئەوە شۆڕشی ڕاستەقینە نەبووە و نیە. واتە گۆڕان لە گەڵ ڕیفۆرمدا، لای من زۆر جیاوازن. مەبەستی من لە گۆڕان، ڕێک پێجەوانەی فینۆمن و واقیعی ڕیفۆرمە کە لە کاتێکیتردا بەڕووناکی لە سەری ئەدووین.
ئێمە وای تیگەیشتووین کە، هەر کات فینۆمنی” هێز” خۆی ئەنوینێ، دەس بە جێ فینۆمنیکیتر بە ناووی “بەرگیری” خۆی ئاشکرا ئەکات. ئەمەش بە دەستی من و تۆ نییە. بنە ماو و ناوەڕۆکی سرۆشتی و ڕەسەنی خۆدی سروشتە لەهەموو جێگائێکدا کە خۆێ نیشان ئەدات. بۆ نموونە: کشتوکاڵ.Agriculture) (کاتێک کە جوتیار، یان وەرزێر، زەوینەکە ئەکێڵێت، مەگەر زەووینەکە سفت و سەخت نییە؟ ئەو هێڵە کە تێدەکۆشێت زەوینەکە لێک باتەوە، خۆی دیاردەیەکە، کە ئێمە ناووی ئەنیین “هێز” یان “دەسەڵات”. ئایا بە ڕوونی و ئاشکرایی، دیار نییە کە زەوینەکە تێدەکۆشێت بەرگیری بکات لە “گێڵان”ی؟ لەم ڕووداوە دا، ڕێک و ڕاست، بەرگیری لە بەرانبەر هێزەوە وێستاوە، یانێ بوونی هەیە و ئەو بوونە(ئیگزیستانسیالە) حاشا هەڵنەگرە.
لە نێو هەر چەم و ڕووبارێکدا، یان تەنانەت لە ناو تەشتێکی ئاو دا ئەگەر ماسی یەک خەریکی مەلەیە، ئایا بە هێز و جووڵاندنەوەی باڵ وئەندامی ماسی یەکە، ئاو وەکوو فینۆمنی” بەرگیری” نەوێستاوە؟ و لە بەرانبەری هەر جووڵەئێکدا(دەسەڵات_هێز_Power (دیاردەی” بەرگیری”(Resistance)، خۆی نانوێنێ؟
بە وورد بوونەوە لە هەموو ئیگزیستانسیالەکان، دوو فینۆمنی ” هێز” و ” بەرگیری” بە جوانی و ئاشکرایی دیارن و حاشاکردنیان، زانستی نییە.
سەرجەمی باسەکە لەم نوقتەدا ئەوەیە کە، دەکرێت بە زانین و تێگەیشتنی درووستەوە، چاو لە سیستەمەکان، دەزگا فیکرییەکان و فەلسەفەکان بکەین. واتە ئێمەی ئینسانی ئەمڕۆ و هەروەها کۆمەڵگای جیهانی، کە بەر پرسی ئەو ڕووداوانەین کە بە روونی دەیانبینین، چۆنیەتی هەڵسوکەوتی ئەوەی کە بەرانبەری ئێمەیە و تێدەکۆشێت، تاکوو درێژە بە دەسەڵاتی دژی ئینسانی خۆی بدات. ئێمە بەرپرسین و ئێمە خەتابارین. خۆمان بووینەتە سەبەب و هۆی، پێکهاتەکان و ڕووداوەکانی دەورو بەرمان. خاوەنی هەموو شتێکین و بی هیچ شتێک ماوینەتەوە. تەنانەت جار جاریش، ڕۆڵەکانمان ئەکوژن و لە سێ دارەیان ئەدەن. مەگەر بەندیخانەکان پڕ نەبوون لە رۆڵەکانمان کە زۆربەی هەرە زۆریان کەسایەتیە سیاسیەکانن؟ ئێمەێ کۆمەڵگا، ئێوەێ ڕووناکبیر و خەڵکی زانست و زانکۆ و کۆڵان و بازاڕ، ئایاخۆمان بەرپرسی هەمووی ڕووداوە تاڵ و خۆشەکان نیین؟! مەگەر کۆمەڵگا نییە کە خۆی هەڵئەبژێرێت؟ ئایا ئەمە ئامانج ومەبەست و خۆاستی کۆمەڵگایە؟ ئایا بەس بە ” بەرگیری” کردنی کاتی دەتووانرێت، هەمووی چەرمەسەری یەکان و سەخڵەتی یەکان چارە سەربکرێن؟
دەسا، ڕۆڵەکانی داهاتوو، یان وەچە وجیلی داهاتوو، ئەبێ چی بڵێن و چۆن لە ئینسان و کۆمەڵگای ئەمڕۆەکە گلەیی نەکەن؟! مەگەر ئەوەی ئەمڕۆ ئەبێتە پێکهاتە، بەیانی نابێت بە ڕێکەوت و دەسکەوت بۆ ئەوانەی کە بە ڕێوەن بۆ هاتنە نێو جیهانەوە؟ دیاری ئەم کۆمەڵگایە چیە بۆ ئەوان؟
نووسینەکە (وەکوو ئێوارەیەکی لێڵ) خەریکە درێژ ئەبێت. بۆ بەرگیری کردن لەوە، بە پەلە چاو دەگێڕم بەچەند خاڵی گرینگ لە سەر، فینۆمنی بەستراو و کراوە.(Close _open)
من بە ڕوونی ئەزانم، کە فینۆمنی بەستراو(close)، یەکێک لە ئیگزیستانسیالە میتافیزیاکانە. فینۆمنی بەستراو، بە هۆی دەیان شتەوە، تێدەکۆشێت کە هەرووا، “بەستراوە” بمێنێت. وەها شتێک، هەرگیزای هەرگیز، پێخۆش نیە کە هەر فینۆمنێکیتر، ئەو حاڵەتەی لێ بستێنی و بیکاتە کراوە. واتە ئەو دوو فێنۆمنانە بە ناچار، لە بەرانبەری یەکدا ئەوەستن. واتا “ناتەبایی”یەکی قووڵ و قۆرس لە نێوان ئەو دووانە هەیە.
ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە کە لە ئاکامدا، کام لایەن سەرکەوتوو ئەبێت؟ لاموایە کە وەڵام بەم پرسیارە هاسان نیە. چۆنکوو درێژەی فینۆمنە بەستراو و کراوەکان ئەوەندەن کە بە ڕاستی سەر سووڕ هێنەرن. بۆ وێنە خۆدی سیستەمەکان لە نێو کۆمەڵگاکاندا. یان هەر دیاردەیەکیترلە هەر شۆێنی سرووشتدا. یان زۆر ئاشکراتر، فینۆمنێک بە ناوی” ڕێبەر”. کە لە فەرهەنگی کۆمەڵگای جیهانیدا، هێشتا بە سەختی و زەختێکی سەیرەوە خۆی ئەنوێنێت. هەر کەسێکیش بیهەوێت فینۆمنی ڕێبەر، بکاتەوە وبیکات بە فینۆمنێکی کراوە، تووشی خەتەر و ئامرازی جۆراوجۆر ئەبێت. شتی “بەستراو” بەڵام هەرگیز ناتووانێت “ڕەها”(موتڵەق) بمێنێتەوە. لە هیچ شۆێنێکدا، یەک ڕێبەر، وەکوو ڕێبەرێکی ڕەها و مۆتڵەق، نەماوەتەوە، بەڵام خۆدی ئیگزیستانسیالی” ڕێبەر” بە هۆێ چەند دیاردەوە، هێشتا بوونی هەیە. یەک لەوانە قبووڵ کردنی کەسایەتی یەکان و ڕێکخراوە و سیستەمەکانن، کە زۆربەی هەرەزۆریان بە دەستی یەک ڕێبەر و بە شێوازی جۆراوجۆر، کۆنترۆڵ ئەکرێن، یان ئەبن بە دیاردە.
یەکێک لە بنەما گرینکەکانی ئەم فینۆمنە یانێ ڕێبەر، بۆچوون و پێویست بوونی” ڕەهایەتیە “. فینۆمنی بەستراو، هەموو کات تێدەکۆشێت کە بە دەوری خۆیا، دیووارێک سەخت وسفت، بکێشێت. تاکوو هیچ دیاردەیەکیتر نەتووانێت، ئەو حاڵەتەی لێ بسێنێ. وواتە شتێ بەستراوە، لە فینۆمنی” کراوە” زۆر ئەترسێ. ئەو ترسە، نەک گۆمانە و نەک دوورە. بەڵکوو ڕێک لە گەڵ خۆیا، ژیانی هەیە و بوونی هەیە.
بە مانایەکی دروست‌تر، فینۆمنی بەستراو، لە فینۆمنی کراوە، دوورنیە. ئەوەیە کە شەڕی نێوان ئەو دوو فینۆمنە، ئیگزیستانسیالی هەیە و حاشاهەڵنەگرە. هەر دولاش هەوڵی ئەوە دەدەن کە ئەویتریان بکەنە وەکوو خۆیان. بۆێە مەسەلەن، دیاردەی ڕێبەر پێویستی بە بەستراوە بوونی خەڵک و جەماوەری دەوروو بەری خۆیە. دیارە کە ئەو بەستراوە بوونە، ئەبێتە هۆێ ئەوە کە دیاردەکانیتر، لە نێو تارماییدا، بمێننەوە و قەد ڕێگە بە فێنۆمنە کراوەکان نەدەن. چوونکوو بە کراوە بوونی ئەوان، کاریگەری وبەرگیری و توانایی وهێزی فیکری وکردەوەییان، زۆرتر ئەبێت و لە ئاکامدا، دیاردەی” ڕیبەر” ئەکەوێتە جێگای شک و گۆمانەوە.
ئەگەر ئەم شەڕە، بەو ڕادە گەیشتبێت، ئیترگومان دەکەوێتە سەر فینۆمنی بەستراو، بۆیە ڕێبەرەکان، لە پرسیاری خەڵک بێزارن. تەنانەت لە پرسیاری زۆر ساکاری ئەوانەی کە خۆی پەروەردەیانی کردووە و لە دەوروبەری خۆیدا ئەژین. باشە، هۆی ئەوە ئەبێ چی بێت؟ جێا لە وەی کە فینۆمنی بەستراوە، لە پرسیاری کراوە، ترسێکی زۆر قۆرسی هەیە؟!
شتی کراوە، لە پرسیار و لێکۆڵینەوە و گۆڕین ترسی نیە و زۆریش پێشوازی لێ ئەکات، چۆنکوو ئەزانێت بە کراوەتر بوون، ئەبێتە هۆی گەورەتر بوونی خۆی. ئەم خاڵە زۆرتر بۆ ڕووناکبیرەکان، ئەبێ گرینگ بێت. یانێ ڕووناکبیری ڕەسەن و ڕاستەقینە، نەک هەر لە پرسیارو ڕەخنە ناترسێت، کە ئەزانێت، هیچ دیاردەیەکی “ڕەها”، بوونی نییە. ئێنجا ئاگاداری ئەوەیشە کە فیکرەکان و بۆچوونەکان و دیاردە تازەکان و ناسینیان( شارەزایی و لێزانینی فەلسەفی) زۆر یاریدەرە بۆ دەربازبوونی لە هەر شک و گۆمانی دیل بوون بە دەستی بەستراوەکان! بە واتایەکیتر، هەر چی کراوەتر بێت، بە کەمی ئەزانێت. ئێنجا ئاگاداری ئەویشە کە ڕادەی ئەو کراوە بوونە، درێژخایەن_ بایەخدار وڕەسەنە.
بۆیە، فینۆمنی بەستراو، ترسێکی سەیری لە فینۆمنی کراوەیە. شتی کراوە، بە پێچەوانەوە، ئامادەیە کە هەر ڕووداوێکی بە سەرا بێت، بەڵام سرووشت و ڕەسەن بوونی خۆێ لە دەسنەدات. لەو لاوە، خۆاستی فینۆمنی بەستراو، ئەوەیە کە حاڵەتی ڕەسەن بوونی “کراوە” بدزێت، یان ئیدەعاێ بکات، یان خۆێ وەها نیشان بدات (demonstration_ show off) بەڵام فینۆمنە کراوەکان، باش ئەزانن کە ناوەڕۆکی ئەو مەبەستە و ئەوخۆاستە چیە؟
رەهەندێکیتری زۆر گرینگ لە نێوان فینۆمنە بەستراوەکان و کراوەکان بەم جۆرەیە…
لە پێوەندی نێوان فینۆمنی کراوە و بەستراوە، دوپاتی ئەکەمەوە کە، هەر دولا، لێک دانەبڕاون و قەد لێک جێا نابنەوە. بەڵام ئەم چیڕۆکە هەر لێرەدا بە ئاخر ناگەێت. چونکە کەسێک رەنگە بڵێت: “من کراوەم، بۆ هەر چەشنە ڕووداوێک. بەڵام ناتوانم لە سەر بەستراوەکان، کاریگەریەکی ئەوتۆم هەبێ. بۆ نمونە، پێم خۆشە فینۆمنی ڕیبەر، لە حاڵەتی بەستراوە بونی، دەربێت و لە گەڵ خەڵکا، بە کراوەیی، هەڵسوکەوت بکات، بەڵام ڕێبەر، ڕێگای ئەو کارەی لە من بەستووە! ئەبێ چی بکەم؟ چارەی ئەم گرێیە کۆێرە، لەکۆێدایە؟”. بۆ لێکدان و فامی باشتری باسەکە، ئەڕۆمە سەرچەند نموونە. ئێنجا دێمەوە سەرهەڵوێستی ئەم کەسە.
دیاردەی تلەفیزیۆن، شتێکی بەستراوە. بۆ کردنەوەێ، دیاردەیەکیترمەسەلەن منداڵێک، بە کۆنترۆڵەکە، ئەیکاتەوە و تەواشاێ بەرنامەکان دەکا. مێشکی منداڵیک کە تازە ڕٶیشتووە بۆ مەکتەبی دەرس(فێرگە)، فینۆمنێکی بە نیسبەت بەستراوە، بە بیستنی هەوەڵ وشەکانی زانست و فێرگە لە سەر زمان، وردە وردە، ئەو فینۆمنە بەستراوە، ئەکرێتەوە. ئێمە هەرگیز لە فینۆمنە بەستراوەکان نەک دوور بوین، نەک شەڕەکە بە ئاکامێکی گشتی و وێستاو، گەیشتووە. بۆیە ئەڵێم درێژەی ئەو کێشە و سەلمێنەروبەدیکراوانە، ناکۆتاییە.
تەنانەت یەک شامپانزە کە ئەێهەوێت، ئاناناسێک بخۆات. باش ئەزانێت کە ئەو مێوەیە بەستراوە. بە ناچار ئەیباتە سەر دارێک و فڕی ئەداتە خۆارەوە، یان زۆر جار بینراوە کە بەردێک ئەگرێت بە دەستیەوە و لێدەدا، تاکوو بشکێت. ئێنجا دەس ئەکات بە خۆاردنی. گٶڵێک کە ئەیەوێت سەر هەڵبدا، هیچ چارەیەکی نیە کە لە گەڵ زەویەکەدا، بە شێوازی خۆی، هەڵسوکەوت بکات، بەس وردە وردە، ئەو سەختی و سفتییەێ زەویەکە، ئەگۆڕێت بە جۆرێکی کراوە و لە کاتێکدا، گۆڵەکە هەر لەو شۆێنە، سەر هەڵدێنێ.
بۆ ورد بونەوە و تێگەیشتنێکی قووڵتر، ئەڕۆمە سەر چەند میسالی دیکە. فینۆمنی “نامە”. نامەی بەستراوە، ئاخرەکەی بە دەستی کەسێک ئەکرێتەوە. واتا هەتاهەتایی ئەو بەستراوەبوونە درێژەی نابێ و کاتێک ئەگات کە نامەی بەستراوە، ئەبێت بە نامەیەکی کراوە. هەر لەم نمونەدا، ئەتوانین ئیشارە بکەین بە دیاردەیەکیتر بە ناوی” نامەێ کراوە” کە زۆر کەمن. بەڵام بینراوە کەسێک نامەیەکی کراوەی نوسیوە بۆ کەسێکی تایبەت وەکوڕێبەرێک یان ڕێخراوەیەک، بەڵام ڕێک وڕاست نامەکەی بۆ ئەو کەسە بەڕێ نەکردوە وبە پێچەوانەوە ناردوویەتی بۆ دەزگا ڕاگەیاندنەکان، ماڵپەڕ ومێدیاکان. لەم ڕێگاوە، ڕێبەرەکەی تێگەیاندوە لە ناوەڕۆکی نامەکە ومەبەستی لە نووسین. هەر لێرەشدا نامەکە، دیاردەیەکی کراوەیە کە دژی فینۆمنی بەستراو(Receiver) بە کار هاتووە.
پێچەوانەی ئەوەێ باسمان کرد، شتێکە بە ناوبانگی” نامەی کۆدەتا” Letter coup ) (کە زۆر زۆر سڕی ونهێنی وگرینگە. ئەوانەی کە ئەیانەوێت کودەتابکەن، لەم چەشنە نامەگەلە بۆ یەکتر ئەنووسن. من خۆم لە کاتی تێکۆشان وچالاکی سیاسیدا لە ساڵانی زۆر پێشوو، گەلێک نامەم ئەنووسی بە ئاوی پێواز، کە پێشمەرگەێتر، لەکاتی وەرگرتنی نامەکە (ڕێنوسەکە) ئەیخستە سەر شەمێک یان گەرمایی یەکی زۆر کەم، تازە وشەکان ئاشکرا ئەبوون. ئەو کەسە بە دواێ تێگەیشتن لە ناوەڕۆکی نامەکە، دەس بە جێ ئەیسووتاند.
واتا هەر نهینی یەک، لەکاتێکی تایبەتدا ئاشکرا ئەبێت وئەکرێتەوە. درێژەی ئەم کراوە و بەستراوە، سەر سووڕهێنەرە ئەمانەی باسمان کردی، جیهانی ووشەکانن. کەسێکی زۆرزان هەبووە کە لە هەوەڵین دێری کتێبی بایبڵ نووسیویەتی: ئەوەڵ وشە بو، و وشە لە گەڵ خۆاوەندا بو و وشە خۆا بوو.
“In the beginning was the Word and the Word was with God and the Word was God.” John 1: 1-14
لەنێوان یاری” بەستراوەکان و کراوەکاندا”، دیاردەێ وشە لە درێژایی میژویاندا، شتێکی زۆر ئاڵۆز بەڵام جووانە. چۆنیەتی وشەکان و بارێکی گران کە بە سەر شانیاندا بوونی هەێە. وەکو ژنێکی دووگیان، کە بارێکی گران لە ناو سکیەوە پەروەردە دەکات. کە پەروەردە بو، ئەبێت بە فینۆمنێک بە ناوی مرۆڤ. مرۆڤێک کە لە شۆینێکی تاریک و سنوردار وخلیسکەوانەوە، تا ڕادەیەکی بەرز بەستراوە، بە دواێ نۆ مانگدا ئازاد ئەبێت و ئەگۆڕدرێت بە فینۆمنێکی ڕووت، ئازاد، کراوە، بەرەڵاو و نەترس. ( ترس لێرەدا بە مانای فیکر) بەڵام بە دونیا هاتنی لە گەڵ چەند ڕیفلێکسە، وەکو رێفلێکسی گریان.
ئەوە فەرهەنگی دایک وباوک وبنەماڵەی گەورەیە(کۆمەڵگا _ Society) کە وردە وردە ئەو کراوە ئازادە، ئەکات بە بونەوەرێکی بەستراو…!
پێشتر وتمان کە ئەمە شەڕێکە لە نێوان هەر دو فینۆمنی بەستراو و کراوە دا. کام لا، لە سەرتێکۆشان، بەردەوام بێ، ئەوە کە یاریەکە، بە ئەنجام ئەگەێنێت وقسەێ ئاخر ئەکات. چونکە بەستراوەش، تێدەکۆشێت کە فینۆمنی کراوە بکاتە ڕەنگ و ڕووی خۆی. واتا فینۆمنی”ڕێبەر” کە پێشترناسراوە بە دیاردەیەکی بەستراو، تێدەکۆشێت ڕێگا نەدات بە کراوەکان، تاکوتووشی لە دەس دانی کورسی وهێزی خۆی نەبێت. بەلام یەک پرسیار. کورسیەکە لە ڕاستیدا هێ کییە؟ کێ خاوەن و پێکهێنەری ئەو کورسیەیە؟ ئایا هاتووینەتە سەر ئەوەی کە بڵین، هەمووی ئەمانە شەڕی”هێزە”؟! بەڵی. واێە.
وشەێ هێز، شتێکە کە زۆر گرینگەو ناتووانین بە خێرایی بەسەریدا، تێپەڕ بین. بۆیە ئەم بابەتە گرینگەش، دیاری ئەکەین بۆ کاتێکیتر، تاکولێدوانێکی زانستیانەێ قووڵمان لە سەری هەبێت. بەس لەم خاڵەدا بۆمان دەرکەوتوە کە شەڕێکی قووڵ و قۆرس هالە نێوان دو فینۆمنداو شەڕەکە لە سەرهێزە.
لیرەدا، بە ڕاشکاوی ئەبێ بڵین کە فینۆمنی کراوە، لاێ ئێمە بە فینۆمنی “دژی میتافیزیا” ناسراوە. ڕێک بەرانبەری ئەم بابەتە، یان ئەم دیاردە یە، ئەزانین کە فینۆمنی بەستراوە، ها لە خزمەتی میتافیزیکدا.
پێشتر ئیشارەمان کردبوو کە میتافیزیک و ئەفلاتوون باوەڕی و ئایدیالیزم، هەر سێ لە ناخدا یەکێکن. ئەم تیکرارو دووپات کردنە، لاێ من پێویست و زەرووریە. چۆنکوو دەیان ڕووناکبیر ئەناسم، کە تێنەفکراون و ئەم بابەتە تێکەڵ ئەکەن. یانێ لە نێوان ئەفلاتوون باوەڕی و ئایدیالیزم و میتافیزیک، جێاوازی دادەنێن. کە پێچەوانەکەی درووستە.( لە زۆر شۆێنیتردا و نووسراوەکانیتردا، ئەم بابەتەم لێکداوەتەوە). قسەکەیش هێندە تازە نیە و فەیلەسوفی ناودار، “ژاک دریدا” و هەر وەها “نیچە”، ئەوەیان پێشتر بەیان کردووە. بەڵام هۆگرانی بەرەی میتافیزیا، لە سەدان دیاردەێتردا، خۆیان نوواندووە. بۆ وێنە باسی” عەقڵانییەت”، یان عەقڵ گەرایی! بە وتەو بۆ چوونی ” ڕینە دێکارتی” فەرەنسی، کە بەتەواوی ها لە خزمەتی ڕاشنالیسمدا. بەو وتارە کە هەمووی فەلسەفەکەیەتی، ئەڵێت:Cogito Ergo Sum واتە: “من فیکر ئەکەمەوە، بۆیە هەم”. کۆگیتۆێ دێکارت لێرا، کۆگیتۆێ بەستراوە.
بەڵام بۆچی بەستراوە؟
یەکەم ئەوەی کە پێش فیکر کردنەوە، ئێگزیستانسیالێک، هەیە کە بوونی خۆی پێشتر سەلماندووە. یانێ ئەگەر کەسێک نەبێت، ناتووانێت عەقڵانییەتی هەبێت. واتە، ئیگزیستانسی ئەو کەسە کۆنترە. ئێنجا دیاردەێ” فێکر” دێتە ئاراوە. دێکارت لە ئەنجامدا ئەڵێت: کەسێکی زاناتر لە هەمووان، شتێکی بە ناوی” ڕۆح”ی لە منا چاندوە و بە یادگاری بە جێ هێشتووە، تاکوو بوونی خۆێ بە من نیشان بدات. واتە، خۆا دروستکەری هەموو جیهان و دیاردەیەکە، بەڵام گەورەترین ڕۆح، خۆدی خۆایە! و من ناتوانم لە چۆنیەتی ئەو تێبگەم!
لێرەدا بە ئاشکرا دەردەکەوێ کە عەقڵانییەت(Rationalism) ئەدات لە دهۆڵی میتافیزیا ولە ئایدیالیستی بوونی کەمترین گۆمانمان نیە. دێکارت خۆی( وەکوو نوێنەری هەموو ئینسانەکان) بە ناتەواو و نەزان دادەنێت و ئیزافە ئەکات کە لێکداوەکانی ئینسانەکان نادرووست و نا تەواون و فیمۆمنەکان بە لێڵی ئەبینن. بۆیە ئەبێت “خودا”یەک هەبێت کە پێشتر هەموو شتێکی زانیوە. پاش دێکارت، ئەوەڵین فەیلەسۆفی ئاڵمانیا بە ناووی” لایپ نیتس” تەواوی وتراوەکانی دێکارتی قبووڵ کرد و ووتی: هەموو دیاردەکان لە شتێک بە ناوی “مۆناد” پێک هاتوون و مۆناد شتێکە ئیتر ناتووانرێت دابەش بکرێت و مۆنادەکان هیچ ڕەهەندێکیان نیە!چۆن ڕەهەندیان نیە، وەها شتێک بە ناچاری، ڕۆحە و جیهانی گەورە، هەمووی پێک هاتووە لە مۆنادەکان( ڕۆحەکان) کە بە گشتی ، جیهانی پێکهاتە یانێ خۆداوەند!
جوان دیارە کە ئەم عەقڵانیەتی دێکارتی و “لایپ نیتسی”یە، تەنانەت ئیگزیستانسیال یان بوونی” مادە” ش، ئینکار ئەکەن. چوونکو ولایپ نیتس ئەڵێت: تەواوی جیهان بەس مۆنادە و مۆناد یانێ ڕۆح! و گەورەترین ڕۆح خۆدایە.
پێشتر ئیشارەم کردبوو بەوەی کە میتافیزیا لە زۆر شۆێندا سەر هەڵ‌ئەهێنێت وبەرەیەکی تایبەتمەندە. لێرەدا ڕێڕەوی دێکارت و باسی عەقڵانیەتێک کە زۆربەی کۆمەڵگاکان لە سەری سوورن، ڕێک بەستراونەتەوە بە میتافیزیاوە. ئەمە لە کاتێکداێە کە باش ئەزانین عەقڵانیەت لێرەدا و لە درێژایی مێژوودا، بوتە هۆێ چ کارەساتگەلێکی نالەبار. ئەگەر پرسیار بکەین، ئەو کەسەێ کە ئیش وکاری ئەشکەنجە و ئازاری دەسبەسەر کراوەکانی نێو بەندیخانەکانە، بۆچی بە عەقڵانییەتێکی تایبەتی خۆیەوە و بە ئاوەڵایی دڵ و دەروونیەوە، ئەشکەنجە و ئازار ئەدات؟ وە ڵام چیە؟ یان ئەو کەسەێ کە بە دڵاوایی تایبەتەوە دەست ئەدات بە تیرۆر! وە ڵام چی ئەبێت؟ ئاێا عەقڵی ئەو کەسە ئیش ناکات؟ مێشکی لە کار کەوتووە؟! ئاخۆ نازانێت ئاکامی کارەکەێ چیە؟
بەڵام ئێمە باش ئەزانین کە چۆن ئەو کەسانە کە بە نموونە هێنامانەوە ئەسیر و دیلی سازمان و دەزگایەکی میتافیزیانەن. ڕاست و رەوان ئەزانین کە ئەوانە، دیاردە بەستراوەکانن و زۆر لە کراوە بوون و بەرانبەر بوونیان لە گەڵ فینۆمنی ئازاد دەترسن! بەستراوە بوونی ئەوان و کۆمەڵگا بە تەواوی، بە قازانجی چ دیاردەئێک تەواو ئەبێت؟ ئێنجا بۆچی سیستەمەکان و فینۆمنە بەستراوەکان، زۆربەی تێکۆشانی خۆیان، تەرخان کردووە بۆ بەستراوەتر کردنی ئینسان و جەماوەر؟
لام وایە کە لەم کاتەدا، ئەبێت بۆمان ئەوە، دەر کەوتبێت کە دیاردەکانی “هێز و بەرگیری”، چۆن لە گەڵ یەکدا هەڵسوکەوت ئەکەن.تێگەیشتن و دەرکی ئەو دیاردانە لە ناخ و چۆنیەتی بوون و ئیگزیستانسیالیان، زۆر شت و بابەتی ترمان بۆ ئاشکرا ئەکەن. بەڵام بێ وورد بوونەوە و بینینی رەسەن لە ناوەڕۆکی دیاردەکان، بە شێوازی فەلسەفی و فیکری قووڵ و کراوە بوون و فەرهەنگی ڕاشکاوی، دیاردەکان و فینۆمنەکان لە ناو دیوارەکانی خۆیاندا ئەمێننەوە. ئەوە کام ڕووناکبیری ڕەسەنە کە زەنگوڵەێ ( جەڕەسی) هۆشیاری وفیکری کراوە وڕەسەنی ئینسانی، بخاتە مل پشیلەیەکەوە، کە لە نێو کۆڵانەکاندا لەم ماڵ ئەڕوات بۆ ئەو ماڵ؟! من وەکوو تاکە کەسێک لە هەندەران ، ڕاشکاوانە چاوی وەها ڕووناکبیر و ئینسانێک ماچ ئەکەم و لە دوورەوە پێ ئەڵێم: ئەگەرچی بە چاو نەتبینم، بەڵام بە دڵ، لاێ من ڕێزێکی زۆر تایبەتت هەیە و ئەوە بزانە کە مێژوو قەد تۆ لە بیر ناکات.
لە ئاخرەوە، بابەتێکیتر بە ناوی” شێتی” و” عەقڵانیەت” کە سووکە ئاماژەیەکیان پێکرا، دیاری ئەکەم بۆ نووسراوەیەکیتر.
ئەو لینکە لە خۆارەوە، نیشاندەری بڕێک ئیعدام لە ئێرانداێە… ئەوەێ کە لەم ماوەێەدا، سێدارەدان لە ئێران، گەیشتووتە بانترین ڕادەێ . تکایە منداڵان، لە تەواشاکردنی ئەم لینکە دوورەپەرێز بمێنن.
http://www.youtube.com/watch?v=xogyknRr99M&feature=share
لە بەرانبەری متافیزیا_ بەشی دووهەم
شێتی و عەقڵانییەت
پێش هەر چەشنە باسێک، خۆم بە ناچار ئەزانم کە، ئیشارە بەکەم بە بابەتێک یان دیاردەیەک بە ناووی” فیکر”. کە لاێ من لە گەڵ”عەقڵ” دا، جێاوازیەکی تایبەتی هەیە. بەڵام تێدەکۆشم پێکهاتەێ هەر دو لا، بەێان کەم، تاکو بە ڕوناکی دەرکەوێت کە مانای رەسەنی پێکهاتەی ئەو دو فینۆمنە چین؟! ئێنجا باس لە جیهانی شێتی دەکەین کە بە ڕۆاڵەت، لە بەرانبەری جیهانی فیکر و بۆچووندایە!
گەورەترین بیرمەندو فەیلەسوفێ کە لاێەنگری” عەقڵ”ی کردوە، کەسێکە بە ناوی” ڕێنێ دێکارت”. ئەوەڵین فەیلەسوفێ کەکاریگەریەکی زۆری لە سەرفەیلەسوفەکانی دواێ خۆێ کرد، وەکو لایپ نیتس و سپینۆزا و چەند بیرەوەریتر. کاتێ لە عەقڵ باس ئەکرێت، بە ناچارناوی دێکارتی فەرەنسی دێتە یادی خەڵک. لە بەشی یەکەمی” لە بەرانبەری میتافیزیا” ئیشارە تێکمان کرد بە چۆنیەتی بیر کردنەوەی دێکارت. لێرەدا تۆزێک زۆرتر ئەڕۆینە نێو قوڵایەکانی ئەو بۆچونە وشێوازێک کە لە ئەنجامدا، بە ئیسباتی هەبونی خۆاوەند ئەگات.
دیارە دێکارت لە ئەوەڵ هەنگاودا، دەری ناخات کە پێش هەر کارێک بڕیار ئەدات وڕاشکاوانە ناڵێت کە ئەم داکۆکیەی لە سەر بونی خۆاوەند، پێشترلە مێشکی هەبوە وجێگیرە
دێکارت ئەیەوێت پێش هەر شتێک، بە ئیسباتی خۆدی ” بوون” یان ئیگزیستانسیال، بگات. یانێ “بوون”ی لا ئیسبات بوبێت. بۆیە دەس ئەکات بە شک و گۆمان کردن لە هەمو ئیگزیستانسیالەکان. بە دوای عەقڵانییەتێکی زۆرەوە ئەڵێت: من فیکر ئەکەمەوە، بۆیە هەم وخۆم بونم هەیە و ناتوانم ئینکاری ئەوە بکەم کە خۆم خەریکم فیکر ئەکەمەوە! و ناتوانم لە مە زۆرتر لە خۆم شک بکەم. واتا” من هەم”. تاکو ئەم نۆقتە دێکارت بە جۆرێک، ئیگزیستانسیالیستە و بە زمانی خۆی ئەڵێت:Cogito Ergo Sum. یانێ: من فیکر ئەکەمەوە، بۆێە هەم!
دیارە کە دێکارت بە دو فینۆمن گەیشتووە. ١_ فیکر(عەقڵانییەت). ٢_ ئیگزیستانسیال( بوون).
بیرمان نەچێت کە دێکارت ڕێک لەم خاڵەدا، فیکر وعەقڵانییەت، تێکەڵ ئەکات. هەر چەند لە ڕەهەندی” فیکر” دا بەو بۆچونە گەیشت. بەڵام دێکارت بەتەواوی ئاڵای عەقڵانییەت یان” ڕاشنالیزم” ی هەڵگرتوە و هەرگیزباس لە ناوەڕۆکی” فیکر”( think) یان کاریگەریەکانی فیکر وچۆنیەتی ئەو فینۆمنە ناکات.
ئیگزیستانسیالیستەکان پێکهێنەری دو لایەنن کە دواتر لە سەریان ئەنووسین. سورن کیرگەگاردی دەنێمارکی ، کە خۆی قەدیس بوە، جۆرێک ئیگزیستانسیالیزمی پێک هێنا کە ئیگزیستانسیالیزمێکی مەزهەبی و دینیە. بەڵام ئەبێ ئاماژە بەوەش بکەین کە شێوازێکی ئیگزیستانسیالی ڕەسەن هەیە کە لە هەموان گەورەترە، واتا دەزگاێ فیکری” ژان پۆل سارتەر”. کە دواتر بو بە هۆی، پێکهاتنی مەکتەبی ئیگزیستانسیالی” ڕەسەنایەتی کردار” و Pragmatism بە تایبەت ڕێچکەی پڕاگماتیسمی ئەمریکی کە زۆر بە ناوبانگە.
لەم بۆچونەدا، ئازادی مرۆڤەکان، هان لە یەکەم هەنگاودا و گرینگیەکی تایبەت بە” ” ئازادی ” ئەدرێت. هەر چەند مۆریس مرلۆپۆنتێ، کە هاوڕێ سارتەرە، ئەڵێت ئینسان ئازاد نیە! بەڵام لەوەی کە ئینسان ئازاد بە دۆنیا دێت، گۆمانێکمان نیە، وەلێ بە هۆی فەرهەەنگی میتافیزاوە، لە کۆمەڵگاکاندا، ئەو ئازادیە لە مرۆڤ وەر دەگرن. تەنانەت ئەڵێن کە خۆاوەوند، پێشتر هەموشتێکی زانیوە و خۆی لە قەڵەمی داوە کە چی بە سەر ئینساندا بێت! ئەوەیە کە لەم شێوازی بیرکردنەوەدا، ئیتر” ئازادی مرۆڤ ” هیچ مانایەکی نامێنێت. چونکە پێشتر کەسێک، هەمو شتێکی زانیوە وئینسان ناچارە لە سەر ئەو ڕێگایەدا بڕوات کە پێشتربەدی کراوە بۆی. ئەمە لە ناخدا دژی ئازادی ومانای ڕەسەنی کردارو مرۆڤ و مرۆڤایەتیە.
لەم فەلسەفەیەدا یانێ، ئیگزیستانسیالیزمی ژان پۆل سارتەر وفەلسەفەی ڕەسەنی کردار. ” کردار ” لە تەک ڕادەی ” ڕاستی و ڕەسەنی” ئەو کردارە، هەڵئەسەنگێندرێت وبەتواوی تواناوە لە ” ئازادی ” لایەنگیری دەکرێت.لەم تێڕوانینە فەلسەفیەدا، ڕەسەنییەت ها لە تەک ” ئیگزیستانسیال”دا( یان بوندا) پێش هەر چەشنە داکۆکیەک لە مەڕجیهانی ئەندێشەوە. واتا ڕەسەنییەتی ” بون ” بایەخدارتروکۆنترە لە هەرچەشنە فینۆمنێکیتر. بۆیە” ئازادی ” گرینگترین خاڵی ئەم دەزگا فیکریەیە.
ئەمانە تەنها ئاماژەیەک زۆر کۆرت بو بە چۆنیەتی مێژوی ئیگزیستانسیالیزم کە لە نوسراوەیەکی تایبەتدا، باس لە هەمو بۆارەکانی دەکەین و تەواوی شێوازەکانی ئیگزیستانسیالیزم شیدەکەێنەوە.
عەقڵی دێکارتی موریدی ڕێگایەکە، کە بە ناچار ئەگات بە میتافیزیا وهیچ ڕێگەیەکی نیە بۆدەربازبون لەو ڕێگەێە. چونکە دێکارت دوای ئەوەی کە دەڵێت: من بیر دەکەمەوە، بۆیە هەم! پاشان دەڵێت: عەقڵی من ناتەواوە و شتەکان بە لێڵی دەبینێت وناتوانم لە پێکهاتەی گشتی جیهان تێبگەم، بۆیە دەبێت، کەسێک هەبوبێت زۆر گەورەتروعاقڵتر کە دروستکەری جیهانەونیشانەکانی خۆی لە مندا چاندووە. ئەو کەسە خۆاوەندە.
ئەم عەقڵانییەتەی دێکارت نیشاندەری بۆچونەکانی فەیلەسۆفێکی کۆنە بە ناوی “قەدیس ئاگۆستینۆس”. کە لە سەردەمی شەڕی سەدەکانی ناوە ڕاستدا دەژیا کە ئەویش زۆربەی بۆچونەکانی لە ئەرەستو، وەرگرتبوو. بەدوای ئاگۆستینۆس، فەیلەسوفێکیترهەر لەو سەردەمەدا، ئاشکرا بو، بە ناوی تۆماس ئاکۆیناس. بەڵگە پێنج لاێەنیەکانی ئیسباتی هەبونی خۆاوەند لە لایەن تۆماس ئاکۆیناس بە ناوبانگە. کە من لە کتێبێکی جێاواز بە ناووی” ئەنتی میتافیزیا” هەموی ئەو باسانەم لێک داوەتەوە وبەیانم کردوە.( ئەو کتێبە هەم بە کوردی و زمانی فارسی نووسراوە و بەم زوانە لەچاپ دەدرێت).
بێینەوە سەر ڕێنێ دێکارت و ئەم بابەتە گرینگە کە دێکارت یان هەر کەسێکیتر، پێش ئەوەی کە عەقڵانییەت یان فیکری هەبێت، بونی هەیە. واتا ئەگەر کەسێک بونی جەستەیی و سروشتی نەبێت ئەوا ناتوانێت بیر بکاتەوە. ئەمە یەکەمین هەڵەی دێکارتە. بە واتایەکیتر ئێگزیستانس یاخود بون، کۆنترە لە بیر کردنەوە. هەر لەم خاڵەدا ئاشکرایە کە ” مادە” ڕەسەنتر وسروشتیترە لە هەرچەشنە ئێگزیستانسێکی دی. بۆیە من ئەو بۆچونە و فەلسەفەی دێکارتیە، ئاواژو ئەکەم و ئەڵێم: من هەم، بۆیە فیکر ئەکەمەوە. کاتێک نەبم یان ئیگزیستانسی فیزیکیم نەبێ، ناتوانم بیر بکەمەوە. بۆیە فیکر، دوابە دوای ئیگزیستانسەوە، دێتە ئاراوە.
ئێنجا پرسیاری سەرەکی من ئەوەیە کە ئەو کۆگیتۆی دێکارتە یان” من”، کییە؟! منداڵێکە؟ ژنێکە؟ کۆمەڵگایەکە؟! کۆگیتۆ چیە و کییە؟! ئەوە نەک هەر ئاشکرا نەکراوە بگرە دێکارت دەبێتە دەمڕاستی تەواوی مرۆڤەکانی جیهان و هەموان بە ” نەزان” لە قەلەم دەدات! لێرەدا ئاشکرا نییە کە بۆچی لە لایەن گشت جەماوەری جیهانەوە، تۆوی ئەم کاڵفامیە دەچێنێت! مەگەر ئەوەی کە مەبەستێکی تایبەتی هەبوبێت بۆ سەپاندنی خواوەندێکی گەردونی. کە هەڵچندراوە لەسەر ئەوەیکە عەقڵی مرۆیی، شتەکان لێل و ناتەواو دەبینێت و تەنیا یەک کەماڵ هەیە بە ناوی خۆاوەند کە ئەویش کۆگیتۆ شەپڵە لێدراوەکەی دێکارت ناتووانێ لەو ” کەماڵە” تێبگات، چونکە ناقیس و ناتەواوە!
کەماڵ !Perfect
ئەمەش هەڵەیەکیتری ڕێنێ دێکارتە کە خۆی بەجێگری تەواوی کۆمەڵگای جیهانی داناوە و ئاشکراشی نەکردوە کە ئەو کۆگیتۆیە، چ بونەوەرێکە؟! لەم خاڵەدا دێکارت باسی ” کەماڵ” و” نوقسان” ئەکات. کەماڵ لاێ دێکارت شتێکی زۆر گرینگە. بەڵام ئێمە وای تێگەیشتوین کە هیچ فینۆمنێک بەدەرلە ” سرووشت ” کەماڵی نییە. کامڵ بونی سروشت، راستیەکی زانستیە کە حاشا هەڵنەگرە. فەیلەسوفێکیتر بە ناوی” بندیکت سپینۆزا” بە دوای دێکارتدا ڕایگەیاند: هاوکات ناتوانرێ دو ” کەماڵ” بونیان هەبێ. چونکە ئەزانین کە سروشت خۆی کامیلە. ئەگەر خۆاوەندیش کامڵ بێت، بە هۆێ دو کەماڵەوە، یەکێکیان ناقس دەردەچێت. ئەمە لە حاڵێکدایە کە ئێمە سور ئەزانین کە” سروشت” کامڵە. واتا خۆاوەند لە سروشت، جیا نییە!
بەمجۆرە سپینۆزا، خۆاوەند و سرووشتی پێکەوە گرێدا وخۆی لە باسی ” کەماڵ” ڕزگار کرد. لێرەدا بۆمان دەر دەکەوێت کە بەڵگە وزانینی سپینۆزا و دێکارت، یەک ناگرنەوە. هەر چەند سپینۆزا خۆی بە شاگردی دێکارت بزانێ.
ئێمە وای تێگەیشتووین کە جێا لە سروشت، هیچ کەماڵێکیتر ئیگزیستانسی نییە. ئەوەشمان فام کردوە کە خۆدی سروشت، لە هەر چکۆلە چرکەیەکدا، توشی قەیران و گۆڕانە. یانێ هەر جۆرە ئیگزیستانسێکی جیهانی گەردون، وا لە ژێر کاریگەری سێ شتدایە. ١_کێشە٢_ سەلمێنە٣_ بەدیهاتوو.( تێز _ ئەنتی تێز _ سەنتێز). کە هێگەڵ دواتر لە سەری نوسی، هەرچەند بناخەی ئەم بابەتە، ئەگەڕێتەوە بۆ لای٣٠٠٠ ساڵ لەمەوپێش، چونکە فەیلەسۆفێک بە ناوی” هراکلیتوس ” تەواوی فەلسەفەکەی تەرخان کرد بۆئەو گۆڕانکاریە لە گەردون دا و سەلماندی کە گەردون، نا_ وێستاوە وهەموکات هالە حاڵی گۆڕاندا.
بۆتێگەیشتنێکی قوڵترلەم بابەتە، ئەڕۆمە سەر تەنیا یەک نمونە وپێشترئاماژە بەوە بکەین کە هیچ ئیگزیستانسێک ناتوانێ لە ژێر کاریگەری ئەم سێ خاڵە دەربچێت، واتە هەموی گەردوون.
باشترین نمونە پێکهاتەی ئەتۆمە. ئەتۆم لە چەن فینۆمنی دی بە ناوەکانی، ئەلەکترۆن_ نیۆترۆن_ پۆزیترۆن_ پرۆتۆن_ئەپسیلۆن_ نیۆتراڵ، پێک هاتووە. زانستی فیزیایی نیشانی داوە کە هەموی ئەو فینۆنانە لە نێو ئەتۆمدا ( کێشە)، خەریکی گەڕانن بە دەوری نیۆتراڵدا. لەو گەڕانە دایە فینۆمنەکانی نێو ئەتۆم بە هۆی بارگەلێکی ئەلەکتریکیەوە کە هەیانە و لە گەڵ یەکدا جۆر نیین، ئەتەقنەوە(سەلمێنە) وئەتۆمێکی تازەتر پێک دێنن کە پێ ئەڵین بەدیهاتوو. ئەم گۆڕانە لەوەتەی گەردون هەیە، دوپات بوەتەوە و دروست بونی ئەتۆمی تازەترهەرگیز نەوەستاوە ودرێژەی هەیە. بۆیە ئەنشتەین ئەڵێت: گەردون بەردەوام خەریکی گەشەو پەرەسەندن و پەلهاویشتنە.
بیرمان نەچێت کە ئەم پەلهاویشتنە لە هەنگاوی یەکەمدا دەبێتە هۆی دور کەوتنەوەی زۆربەی فینۆمنە کان لە یەکتر، لە تەواوی گەردووندا. کەوابوهەسارە وکۆمەڵە ئەستێرەکان بەردەوام خەریکی دور بونەوە لە یەکترن. کە نیشانەی کاریگەری ئەو سێ دیاردەیە، واتا کێشە و سەلمێنە و بەدیهاتووە.
کاتێک بە ئاشکرا بۆمان ڕون دەبێتەوە کە ئەم سوڕو گەڕان و گۆڕانکاریە لە نێوان فینۆمنەکاندا، هەرگیزناگاتە چەق بەستن و وەستان وبەردەوام لە ئارادایە، ئەوا تێدەگەین کە شتێک بە ناوی ” کەماڵ ” قسەیەکی تەواو میتافیزیایانەیە. واتا جێا لە سروشت کە خۆیشی توشی گۆڕانکاریە،هەرگیز کەمالێکیتر نەبوە و نییە. چونکە زانست سەلماندویەتی کە فینۆمنەکان هیچ کات بە یەک شێواز ویەک جۆر نەماونەتەوە وگۆڕانکاریەکی زۆر قۆرس وقوڵ، هەموکات بە سەریاندا زاڵە وئەگۆڕدرێن بە فینۆمنێکیتر. ئەبێ ئەوە دەسنیشان بکەم کە” بەدیهاتو” دەر ئەنجامی پڕۆسەی گۆڕانکاری تۆخمێکە کە هێشتا هەر لە ئارادایە و کۆتایی نەهاتووە. چونکە هەر لەو کاتەدا، ئەتۆمێکیترچێدەبێت کە سەربەڕەچەڵەکی هەمان ئەتۆمە و لە نێوان ئەو بەدیهاتوەدا، سەرلە نوێ، فینۆمینگەلی پۆزیترۆن و ئەلکترۆن و نۆترۆن وئەپسیلۆن وپڕۆتۆن و نیۆتراڵ دروست ئەبن و ئەم هەل و مەرجە هەر وا درێژەی هەیە. واتا جیهان بەردەوام لەحاڵی گەورەتر بون و لێککشانەوەدایە.
لیرەدا بەو دەرئەنجامە دەگەین کە وشەی ” کەماڵ ” لەو کاتەدا دەگاتە ئەوپەڕی بێمانایی خۆی کە سروشت دەخاتە لاوە و دەکەوێتە خزمەت میتافیزیاوە.
نۆقسان!Imperfect
بەپێی زانستی فەلسەفی ڕێک پێچەوانەی” کەماڵ”، واتا نوقسان، دروستە. من وایتێدەگەم کە مرۆڤیش، کاماڵی نییە و بە کەماڵیش ناگات و نۆقسان بونی زۆر لە کەماڵ، بەهادار و ڕەسەنتره. ئەو کەسەی لە هەر بۆارێکدا کە کار ئەکات، هەر چەندە لەو کار و پیشەیەدا شارەزا بێت، وەلێ ئەوڕۆژەی کە بڵێت: من کامیلم وکارەکەم تەواوە و کەماڵە. ئەو کەسە هەر لەو کاتەدا، ئەکەوێتە نێو دۆڵێکی زۆر قووڵ. چونکە مێژو پیشانی داوە کە، لەویش باشتر هەڵکەوتوە و لەو باشترینەش، دیسان باشتر سەر هەڵدێنێ. واتا پێداگری لە سەر کەماڵ، شتێکی نازانستیە. ئەمە یەکێک لە هەڵە گەورەکانی ڕێنێ دێکارتە.
کاتێک ڕۆاڵەتی چەمکێک دروست بەیان نەکرێت، ئەوا بێگۆمان وە ڵامەکەشی، بەناچاری ئەبێتە هەڵە. هەرچەندە دێکارت بە شک و گۆمانەوە لە هەمو فینۆمنەکان، دەسی پێ کرد، بەڵام ڕۆاڵەتی فەلسەفەکەی وبەیانی مەسەلەکەی بە هەڵە بو، بۆیە لە بۆاری فەلسەفەدا توشی هەڵەیەک بو کە دەربازبونی مەحاڵە. ئێنجا ئەو بە شێوازێکی زۆر ساکار و منداڵانە، فینۆمنی” فیکر” و” عەقڵانییەت”ی تێکەڵ کردووە. و بەدیهاتووەکانی جیهانی فیکر، پێشکەش ئەکات بە” عەقڵانییەت”. بەڵگەکەی لە بواری عەقڵەوە ئەبێ دروست بێ. چونکە لە درێژایی مێژودا،” عەقڵ” و ” عەقڵانییەت” گەورەترین کارەساتگەلیان بۆ مرۆڤ بە دیاری هێنا. بۆ وێنە شەڕەکانی مەسیحییەت و مۆسوڵمانەکان لە سەدەکانی ناوەڕاست. یان کوشتن و داکۆکی عەقڵانییەتی پاشا و دەسەڵاتدارەکان. بۆ وێنە درێژترین شەڕی نێو دەوڵەتی سەدە ، یانێ شەڕی ئێران و عێراق کە هەشت ساڵ درێژەی هەبوو هەزاران خەڵکی بێ تاوان، گیانیان لە دەس دا و بە ئێستاشەوە، کاریگەری زۆر خراپی ئەو شەڕە لە سەر جەماوەر و خەڵکی هەر دو لا، دیارە و کۆتایی نەهاتووە. ئەمانەی باسمان کرد وەک نمونە، ناخەکانی ئەگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی عەقڵانییەت و کاریگەری” عەقڵ” لە فەرهەنگی ئینسانە کان و کۆمەڵگاکاندا. ئەمەو هەزاران نمونەیتری شەڕی ناشیرینی عەقڵانییەت بەردەوامن کە لێرەدا جێگای باس کردنیان نابێتەوە.
عەقڵانییەت و داکۆکی Rationalism & Judgment
یەکێک لە تایبەتمەندیەکانی” عەقڵ و عەقڵانییەت”، پەیوەندی زۆر قوڵی لە تەک ” داکۆکی” دایە. ئەو تایبەتمەندیە هەمو کات بوەتە هۆی چەرمەسەری و سەغڵەتی یەکی زۆر بۆ تاکە کەس و کۆمەڵگا. ئەو شەرەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێکرد، عەقڵانییەت وداکۆکی چەن لایەن بە تایبەت دو ڕێبەر بە ناوەکانی” سەدام حسین وخومەینی” بوو.
هەروا کە پێشترباسمان کرد، دێکارت لە شێوازی عەقڵانییەتدا، ئەگات بە ئەو قەناعەتە کە ڕۆحێکی گەورەتر بە ناوی خۆاوەند، بونی هەیە وئەوە کە تەواوی جیهان وئینسان و گیانلەبەرەکانی دروست کردووە. دێکارت لێرەدا ” ڕۆح ” ئەخاتە پێش ” مادە “وە. واتا لای ئەو شتێک بە ناوی ڕۆح هەیە کە کۆنترە لە مادە (ئەمەش پێشتر لە لایەن ئاکۆیناسەوە، باس کرابو). ئەمە ڕوی ئاشکرای فەلسەفەی دێکارتە کە پاڵ ئەداتەوە بە ئایدیالیسمەوە. ئەوەشمان لا ڕونە کە ئایدیالیسم وئەفلاتوون باوەڕی و میتافیزیا، یەکێکن. من هەرکات وشە ی میتافیزیا بە کار دێنم، مەبەستم ئەم سێ فینۆمنەیە. بەڵام تاکو ئێستا لە سەر ئەفلاتون و پێوەندی تەک دێکارتدا، ئیشارەیەکی ئەوتۆمان نەکردووە. هەموان ئەزانن کە ئەفلاتون، بیرەوەریەکانی مامۆستای خۆی واتا” سۆقرات”ی، لە قۆناخی یەکەمی نوسینەکانی، بەیان کردووە. هەر چەن هەر ئەو بۆچونانە لە قۆناخی دوهەمیشدا بۆ نمونە لە کتێبی ئاخریشی بە ناوی” کۆمار” رەنگدانەوەی هەیە. مانای باسەکە ئەوەیە کە سۆقرات و ئەفلاتوون هان لە بەرەێ ڕەشنالیسمدا( عەقڵانییەت). لە نوسراوەکانی دۆستی _ بوێری _ فایدۆن و میوانی… بە ئاشکرا پارێزگاری لە عەقڵانییەت دەکرێت و وەک پاڵپشتێکی زانستی بۆ عەقڵانییەت بە کار دەهێندرێت. سوقرات بە عەقڵانییەتێکی بەرزەوە، درێژەی باسەکان ئەگەێنێ بە جێگایەک کە، ئیترعەقڵ ناتوانێت بڕ بکات وبەڵگە بێنێتەوە. بۆیە لە ئاکامی دیالۆگەکاندا، پێشنیارێکی ئەوتۆ بە بیسەران نادات و ناڵێت کە مەبەستی ڕاستەقینە چی بووە؟! بەڵام لە نێوان دیالۆگەکاندا، زۆر بابەتی فەلسەفی بەیان دەکات کە زانینیان، لە باری فیکریەوە باشن. بەڵام ئەوەی ئاشکرایە، عەقڵی سۆقراتی وئەفلاتونی و دێکارتی، زۆر جار بە هەڵەدا ڕۆێشتووە. بۆیە لە کتێبەکانی ئەفلاتوون و لە ئاکامی دیالۆگەکاندا سۆقرات، بە ڕاشکاوی ئەڵێت: ئێمە ڕێگایەکی دورمان پێواوە و چەندین جاریش بە هەڵەدا ڕۆێشتوین و ئیستە کە باسەکە بە ئاکام گەیشتوە، شتێکی ئەوتۆمان بە دەس نەهێناوە!
دروستە مەنزوری سۆقرات ئەوەیە کە ئەبێت زۆرتر لە سەر” زانست ” و فەلسەفە، کار بکرێت، بەڵام ئەوەش دیارە کە ددانی بەوا ناوە کە وەڵامی ئەو باسە بۆ نمونە”دیالۆگی دۆستی یان بۆێری ” بە دەس نەهاتووە. واتا” عەقڵ ” نەیتوانیوە شتێکی ئەوتۆ بدات بە دەستەوە. دێکارتیش وا ئەڵێت. ئەویش بە نۆقسانی و ناتەواوی عەقڵی خۆی ئیعتراف ئەکات، بۆیە لە ئەنجامدا ئەڵێت: “چۆن عەقڵی من و بونی من ناقیس و ناتەاوە، ئەبێت تەواو وکامڵێک بە ناوی خۆاوەند هەبێت. نەقس و ناتەواو، ناتووانێت کەماڵ دروست بکات، چۆن خۆی ناتەواوە، بەڵام کەماڵ و تەواو ئەتوانێت، شتێکی ناتەواوبە دی بێنێت! بەڵام چۆن تێگەیشتنی من ناقیس و ناتەواوە، ناتوانم لەو کەماڵە تێبگەم، خۆاوەند نیشانەکانی خۆی لە مندا چاندوە تاکو بیدۆزمەوە. واتا بونی هەیە”.
هەروا کە پێشترئیشارەم کرد، دێکارت لە سەر زۆر بیرمەندیتر، کاریگەری هەبوو. یەکێک لە ئاڵا هەڵگرانی دێکارت، فەیلەسۆفێکیترە بە ناوی” ئەلەکساندرکۆیرە” کە لە وەڵاتی سۆفییەتدا بە دۆنیا هات، بەڵام هەر بە منداڵی لە گەڵ بنەماڵەکەیدا چو بۆ فەرە نسە، وەڵاتەکەی دێکارت. ئەلکساندر کۆیرە لە کتێبێکی تایبەتدا بە ناوی” وتارێک لە مەڕ شێواز” لە لاپەڕە ٩ ی کتیبەکەدا و دوای پێشەکیەک بۆ شۆڕشی فیکری دێکارت (بە بۆچونی خۆی) دەڵێت:” دەرەنجامی شۆڕشی فیکری دێکارت، زاڵبونی هزری مرۆڤە بەسەر خۆیدا، سەرکەوتنی یەکجارەکی مرۆڤە لە بڕینی ئەو ڕێگا سەخت و دژوارەی بەرەو ئازادی مەعنەوی، ئازادی عەقڵ و بەرەو تێگەیشتن لە حەقیقەت دەیبات”.
واقیع و حەقیقەت Reality & Truth. ڕێبەر، ڕێگا و ڕێبۆارLeader, The way ,Follower
ئەم ڕەستەیە لاێ من پرە لە نادرووستی. بۆ وێنە فینۆمنی ” ڕێگا” کە لە ڕەستەکەدا هاتوە وبێ هێج وتنێک فینۆمنیتر بە ناوی” ڕێبەر” لە تەکیاێە. کە دەستی ڕێبوارە ئەگرێت وبە ڕێگایەکدا ئەیبات کە تەنیا خۆێ ئەزانێ ئەو ڕێگەێە بریتی لە چییە؟ واتا: زۆربەی ڕێگاکان تاقی کراونەتەوە وبۆمان ئاشکراێە کە ڕێبوارەکان لە ڕێگاکاندا، بە هەڵە ڕۆیشتوون. مەسەلەن سەرداری کورد” سەلاح الدین ئەیۆبی” لە ڕێگاێ ئیسلام و شەڕی سەدەکانی ناوەڕاست.
هەڵەیەکیتری دێکارت ئەگەڕێتەوە بۆ وشەی” حەقیقەت “. جارێ پێش هەر شتێک، دیارە کە مەبەستی ئەلەکساندر کۆێرە لە وشەی حەقیقەت، خۆدایە. بەڵام جێاواز لەوە، وشەی ” حەقیقەت ” لە درێژایی مێژودا، زۆر بە کار هاتوە و زۆر لە دەسەڵاتداران لە وەڵاتەکاندا، حەقیقەتیان کردوە بە ئامرازوبیانوی دەست و زڵم و زۆری هەزاران ساڵەیان کردووە. ئەمە لە کاتێکدایە کە ئێمە باش ئەزانین هیچ حەقیقەتێک، ئیگزیستانسی نەبوە و نییە. هێشتا هێشتاێە، لە کارە فەرهەنگی ونامیلکە وکتێب وبیرەوەری وهۆنەرەکاندا، شاهیدی ئەوەین کە لە” حەقیقەت ” باس ئەکرێت زۆر جاریش وشەی “حەقیقەت و واقیع” تێکەڵ دەکەن. واقیع لاێ ئێمە، بە ڕوداوەکان، ناسراون. ڕوداوەکان هان لە بەر چاودا. ئەگەر بڕێک لە ڕوداوەکان بە چاوی فیزیکی نەبیندرێن، بەڵام بە زانست، ئیگزیستانسی ئەوان بۆ ئێمە ئاشکرایە، وەکوئەتۆمەکانی کارەبا لە نێوکابلێکدا. بە زانستی ماتماتیک ئەتووانین ئەوفینۆمنە بپێوین. یان هەر ئەتۆمەکانی هەوا، لە دەورو بەرماندا. ڕوداوەکان یان واقیعەکان دیارن. بە ڵام ئەوەی لە ” حەقیقەت ” تاکو ئێستا بەیان کراوە، لاێ من یەکێک لە گەورەترین درۆەکانە. چونکە حەقیقەت بونی نەبوە و نییە. ئەوانەش کە بە ناوی حەقیقەت، شتەکان ئەڵێن، خەریکی درۆ کردنن لە تەک خەڵکا و خۆێشیان باش ئەزانن کە هیچ حەقیقەتێک ئیگزیستانسی نییە. جارێ هەر لەم خاڵە دا و باسی حەقیقەت، لاموایە، هیچکەس وەکو نیچە و ژاک دریدا، ناوەڕۆکی ئەو باسەیان، نەکردووتەوە. هەر لەم بۆارەدایە کە نیچە لە پێوەندی نێوان عەقڵانییەت و حەقیقەت، هێڕش ئەباتە سەر ئەفلاتوون و ئەڵێت: ” قەت نایبەخشم، چونکە لە سۆقرات پاڵەوانێکی ساز کرد کە ڕاست نەبوو”!
” حەقیقەت ” یەکێک لەو وشە هەڵانەێ عەقڵانییەتە، کە لە درێژەی زەمەندا و بە تایبەتی بە دەستی ئایدیالیستەکان وئایینەکان، زۆر یاری پێکراوە و هەر بەو سەفسەتە درۆیینە و نا زانستیە، جەماوەرێکی زۆریان بێچارە کردووە. ئەگەر لێیان بپرسی کە ئێوە بۆچی حەقیقەت و واقیع، یان ڕوداو، تێکەڵ ئەکەن، هەر لەو نۆقتەدا وشک ئەبن! بەس پرسیار بکرێت: ئەو حەقیقەتانە کە باسی ئەکەن، لە باری واقیعەوە، بە ئێمەی نیشان بدەن، هەرحەقیقەتێک کە تائیستا وتوتانە یان نووسیوتانە.
ڕوداوەکان بەڵام دیارن و کاریگەری سروشت و ئەو سێ خاڵەی پێشتر باسمان کردی، لە سەریان دیارن. یانێ کێشە و سەلمێنە و بەدیهاتوو. هیگڵ ئەڵێت: ئەو سێانە لە سەرڕۆح Geist کاریگەریان هەیە. کارل مارکس بە پێچەوانەوە ئەڵێت: کاریگەری ئەو سێانە تەنیا لە سەر ” مادە” یە. ئەم باسەی مارکسیش لە ڕێگەی زانستەوە دروستە.
هەموی ئەم چەرخە وگۆڕانە، تەنیا کاریگەری لە مادە کان دەکەن و گۆڕانیان بۆ پێک دێنن. ئەمانە واقیعن، نەک حەقیقەت. جیهانی حەقیقیت تەنیا جیهانی بیرمەندی میتافیزیاێە. لەم بەر، جیهانی ڕوداو، کە بەشێک لە جیهانی بیرمەندی دژی میتافیزیاێە.
لێرەدا بە ڕوناکی دیارە کە دێکارت _ ئەلکساندر کۆێرە _لایپ نیتس _ئیمانۆئیل کانت _سۆرن کیرگەگاردی دەنیمارکی _ هێگڵ _ قەدیس ئوگۆستینوس_قەدیس تۆماس ئاکۆیناس _ قەدیس ئانسیلم_ ئەرەستوو ئەفلاتون، کەوتونەتە ژێر ڕەکیفی مامۆستای گەورەیان، یانێ سۆقرات. کە بەشێک لە بیرمەندەکانی بەرەێ میتافیزیا، پێک دینن وهەمویان لە ” حەقیقەت ” لایەنگری ئەکەن. جەناێەتەکانی حەقیقەتیش، لە درێژایی مێژودا بە ڕونی دیارە!
ئەگەر ئەڵێم جەنایەتەکانی حەقیقەت، مەبەست ئەوە نییە کە ئیعتبارێک بۆ حەقیقەت، وەکو فینۆمنێک بە دەس بێت وبە جۆرێک لە جۆران، بونی حەقیقەت بنوسرێت یان بە زمان بێت. بەڵکو مەبەست ئەوەیە کە بە ناوی حەقیقەت، کە درۆیەکی زۆر گەورەیەە، چەندە ئینسان و جەماریان، بە گژی یەکدا داوە و چەندین شەڕو کۆشتن و زڵم و زۆرونالەباریان بۆ تاکەکەس وکۆمەڵگای جیهانی، دروست کردوە! و فەرهەنگ و کەلتورێکی درۆیینەێان پێشکەشی خەڵک کردوە و بونەتە سەبەبی ئاواژو بونی زۆر شتیتر.
شانازم بەوەی کە لە زمانی کوردیدا، خەڵکی زانا و تێگەیشتو، بە جێ وشەی” حەقیقەت “، وشەی ” واقیع وڕوداو ” بە کار دێنن. هەر چەن ڕێبەران وسیاسەتکاران لە مێدیاکاندا، هەمو جار ئەو وشە بە کار دێنن. کە دە شزانین هۆی ئەو کارە و مەبەستیان چیە؟ بەداخەوە خەڵکی ساکار، بە بیستنی ئەو وشەیە، بڕوا ئەکەن بە درۆیەک، کە لە ناخدا هیچ پێوەندیەکی تەک” ڕاستیدا ” نییە.
رەهاگەریەتی Absolution
شتێک کە لە نوسراوە فەلسەفیەکاندا و لە بەرەی میتافیزیاوە، جار بە ڕونی و جار بە ئاشکرایی دیارە، شێوازی” رەها گەریە “( مۆتڵەق کردن) Absolute کە ئەویش دروست نییە. ئێمە جوان دەزانین کە هیچ فینۆمنێک بە ناوی ” ڕەها ” ئیگزیستانسی نەبوە و نییە. بۆ نمونە لە تەکنیکی سەرما سازی، وەکو سەلاجە، یان (Air conditioning )، کە ئەیانەوێت هەوای نێو بۆڕیەکان( Pipes ) دە ربێنن کە پێ ئەڵێن کاتی خاڵی کردنی هەوا تا ئەندازەی ڕەها یان آپسلووت( ئەو کارە بە مەکینەیەک بە ناوی Vacuum ئەنجام دەدرێ) لە باری زانستی و ڕاستیدا، ناتوانرێت ئەو ڕادە، بگەینن بە خاڵی بونەوەی ڕەها. بۆیە هێشتا هەزاران ئەتۆمی جۆراوجۆری دیکە، لە نێو پایپەکاندا، بونیان هەیە. بەڵام بە دوای ئەوەی کە گازی ئەو دەزگایە وەکو Refrigerant 22 R 507 ۴۰۴ R هتد… ئەکەنە نێو سیستەمەکەوە، ئەو سیستەمە ئەکەوێتە ئیش کردن! بەو خەیاڵەوە کە بۆڕیەکان( پایپە کان) تا ڕادەی ڕەها ومۆتڵەق، لە هەوا، بەتاڵ کراوە تەوە. بەڵام وەها نییە وپێچەوانەکەی زانستیە.
بەم خاڵانە ئیشارەم کرد کە بڵێم، هەروا کە ئاو ئەگەڕێت بە شۆێن چاڵیدا، هەڵەکانیش بە دوای یەکدا، وەکو دانەکانی زنجیر لە تەک یەکدا ئەژین. حەقیقەت_ ڕەها _ عەقڵانییەت_ درۆ _ تەنیا چەن شتی دیاریکراون. کە ئەمانە بێ میتافیزیا، ناتوانن درێژە بە ژیانی خۆیان بدەن. هەڵبەت نوسیم ژیان، بەڵام مەبەست ژیانێکی ئیگزیستانسیالی شیوەی سورن کیرگە گاردە. ئەگینا فینۆمنەکانی دی، وەکو سروشت وزۆربەی بەدیکراوەکانی گەردونی، ئیگزیستانسیالێکی ڕەسەن وڕاستەقینەیان هەیە. لێکدانەوەی هەموی ئەمانە کە باسم کرد، کاری مێشکە بە شێوازی فیکر کردنەوە. واتا ” فیکر ” جێگایەکی زۆر بەرزی هەیە و بێ فیکر و بۆچونی زانستی و ڕاستەقینە، مانای ژیان ئاڵۆز و خراپ ئەبێت، بە تایبەت بۆ ئینسان، و فامی ئینسانی وشارەزایی و لێزانینی سروشت و گەردوون.
ئەوە فیکرە کە چۆنیەتی فینۆمنەکان لێک ئەداتەوە. ئەوە فیکرە یان بیرە، کە بۆمان دەر ئەخات، فینۆمنەکانی دەوروبەر چین؟ فیکرە کە سەر لە ئەو پەڕی ئەستێرەکان دەر دێنێ. ئەوەی کە بە عەقڵ ناسراوە و کاریگەریەکانیمان بینیوە، یەک شێوازە کە بە تەواوی و لە درێژایی میژوودا، لە خزمەتی میتافیزیادا بوەو هێشتا بە میتافیزیا خزمەت ئەکات. بەڵام لاموایە کە هەرگیزای هەرگیز، عەقڵ ناتوانێت لەمە زیاتردیاردەکان بشوبهێنێت. چونکە فینۆمنێکی وشیار وبە هێز بە ناوی ” فیکر ” لە بەرانبەری میتافیزیا و ناڕاستیەکاندا، ئیگزیستانسی هەیە. ئەگەر بە دوای هەزار ساڵیشدا بێ، ئەوە فیکرە کە گرێە کۆێرەکان ئەکاتەوە و ڕاستیە کان ئەخاتە بەر چاو. کام ڕوناکبیرو خەڵکی شاری فیکرە، کە ناهێڵێت زیاتر لەمە بەرەێ عەقڵانییەتی میتافیزیا، کۆمەڵگای جیهانی ئازار بدات؟
ئێمە تاکو ئێستا، تەنیا باسمان لە عەقڵانییەتی دێکارتی کردوە و پەردەمان لە سەر چەن شتی ئاڵۆز کراو هەڵماڵیوە. بەڵام چۆنیەتی ڕەوتی باسەکە، نەیهێشت جێگای ” شێتی ” لەم باسەدا بدۆزینەوە. ویستم خۆێنەری بابەتەکە، تۆزێک قوڵتر بڕواتە نێولاێەنێکی ئەم باسە، تاکو بە ناسینی ئەو لاێە، یانێ بەرەی عەقڵانییەت Rationalism بە فیکرێکی ئازادترەوە، فینۆمنی شێتی لە تەک مندا لێکبداتەوە. بەس نازانم تا چەند بەم قەناعەتە گەیشتوین! بە ڵام دیارە کە چەند فینۆمنیتر، بۆمان دەر کەوتون کە پێچەوانەی ئەو شتانەیە کە پێشتربیستراون یان نووسراون. داواکاری ئەوەم کە ئەم باسەی تاکو ئێستا بە چاوی سەلمێنەوە سەیر بکەن. یانێ ئەگەر شتێکی تازەتری تێدایە وپێچەوانەی بیستراوەکانی پێشوترە، وەکو دیالٶگێک لە نێوان کێشەو سەلمێنە، بیبینن. بەڵام ئایا گەیشتوین بە هیچ ” بەدیکراوێک “؟ لاێ من نا. هەر ئەم شێوەیشم بە دڵە. چونکە نزیک بونەوە لە بەدیکراوەکان نزیک بونەوە بە فیکری ڕەها یان مۆتڵەقە. ئەبێ فیکر هێندە بە هێز بێت کە بە دوای گەیشتن بە بەدیکراوەکان، دەس بەجێ و ڕاشکاوانە بڵێت، کارەکە هێشتا درێژەی هەیە و ئەم بەدیهاتوە، ئەبێت بە شتێکیتر. واتا ” ڕەها ” نییە! کە ڕێک پێچەوانەی دێکارت وهەموی بەرەی میتافیزیایە.
عەشق وعەقڵانییەت Love& Rationalism
لێرەدا پەردەیەکی رەشی دیکە، لە سەرعەقڵانییەت لا ئەبەم بە واتای خۆارەوە.
شتێکی زۆر سەیر ئەوەیە کە فەرهەنگی” عەشق” لە تەک ” عەقڵانییەت” دا بە باشی گرێخۆاردوە! لێرەدا بە ئاشکرایی ئەم چەند باسە یانێ عەشق_ عەقڵانییەت_ داکۆکی، پێکەوە گرێدراون و لە گەڵ یەکدا ئەژین. بەس بە کۆرتی ئیشارە بکەین بە وە کە، ” عەشق” لە ڕیشەوە ” عە شە ق” ە. کە لە فەرهەنگی عەرەب هاتووە.{ ئەم بابەتەم بە تێر و تەسەلی لە کتێبی” بوف فکور قصه ی بوف کور” باس کردوە کە لێکدانێکی فەلسەفییە لەسەر کتێبەکەی سادیق هێدایەت بە ناوی بوف کور(بایەقۆشی کۆێر) و بە فارسی نووسیوە}. بە هەرکات، عەشەق(لە فارسیدا بە نیلوفەرناسراوە) هەر ئەوگیا وگۆڵەیە کە لە خۆی ڕیشەی نییە وئەڕوات بە سەرو ڕوی گیاکانیتردا و لە ڕیشەی ئەوان هێز ئەگرێت وئەژی. ئەوەی سەرسوڕ هێنەرە کە عەشەق، کاتێک ئەڕوات بە سەر و ڕوی گیاکەیتردا، حەساوی خەفەی ئەکات و لە بەینی ئەبات. بابڵین ئەیکۆژێت. تەواوی ئەم فام وساختارە، ڕێک تەک فەرهەنگی عەشق دا دێتەوە. بۆێە هەزاران جار بینراوە کە عاشقەکان توانیویانە بە دڵاواییە وە، مەعشوقەکانی خۆیان بکۆژن، یان پێچەوانەکەی کە مەقشوقەکان ئەتوانن، عاشقەکانی خۆیان بکۆژن ئەگەرچی لە سەرەوەی ئیسلامدا ولە نێوکتێبی قۆرعان، هەرگیز وشەی عەشق نەهاتوە. تاکو ئیمامێکی شێعە بە ناوی ئیمام حەسەن عەسکەری، لە وت و وێژێکدا لێ ئەپرسن ووەڵام ئەداتەوە کە: عەشق، شتێکی مەکرووهە. نە باشە ونە خراپەلەقۆرعاندا بە جێ ئەو وشەێە، زۆرتر لە “حب” و یحوبان وحەبیب وهتد… یاد کراوە.
سەدان جار بینراوە کە کەسێکی عاشق، زۆر عاشقانە، بە دوای ڕیبەر و سازمان و دەزگایەک کەوتوە وبە خاتر باوەڕەکەی بە عەشق، زۆر بەو کەسانە وەفادارماوەتەوە وئەگەر ئەو سازمان و دەزگا وڕێبەرە، داوای لێ کردوە کە دەست بدات بە هەر جەنایەتێک، عاشقەکە، بێ هیچ گۆمان و ترسێک، ئەوکارەی کردووە. لێرەدا جوان دیارە کە فەرهەنگی عەشق، لە ئەوەڵ هەنگاودا، عاشق و مەعشوقەکان دوچاری جۆرێک کۆیری ئەکات کە زۆریش خەتەرناکە. چونکە ئەم فەرهەنگە، نەک هەر لە زانست وفیکر دورە، بەڵکوبە تایبەتمەندیەکی سەیرەوە، ناچاریان ئەکات بە داکۆکی کردنێکی توند و تیژەوە. سەدان جار بینراوە کە عاشقەکان، بە هۆی فەرهەنگی عەشقەوە، بۆمبیان بەستوە بە خۆیانەوە و لە گەڵ خۆیاندا، خەڵکیتریشیان کوشتووە. کە ئەمڕۆ بە دیاردەی تەقینەوەی ئینتحاری بە ناوبانگە. ئەمانە هەموی ناوەڕۆکی فەرهەنگی عەشقە. لە بەڵگە دێرینەکاندا گۆڵی عە-شە-ق، سەنبۆلی دینەکانە…
بە کۆرتی ئەوەیش ئیزافە بکەم کە لە بەرانبەری وەها فەرهەنگێک، میهرمان هەیە. مادەکان کە دایە و بابە کانی زۆر پێشوی کوردن، باوەڕیان بە فەرهەنگی میهر هەبوە کە ئەوەڵین ئایینی ئینسانییە. زەردەشت هەموی فیکر و بۆچونەکانی لە فەرهەنگی میهر وەر گرتووە. لەم فەرهەنگەدا، کەس بۆی نیە بە گیانی جیهانی Universe زیان بگەێنێت. بەم واتایە ئیزنی ئەوەی نییە کە بە هیچ گیانلەبەرێکیتر، تەنانەت یەک مێشولە، زەرەر وزیان بگەێنێت. جوان دیارە کە لەم فەرهەنگەدا ئینسانی میهرباوەڕ، ناتوانێت خۆی بکوژێت. واتا دیاردەی خۆ کوشتن کە لە عەشقدا هەیە، لە میهردا بە پێچەوانە، ڕێگای نییە وبەدی ناکرێت. بودائیەکان و کوردەکان، ئاخرین یادگارەکانی فەرهەنگی میهرن. هەر چەن هەر دو لا، بە تایبەت کوردەکان بە هۆی زاڵ بونی فەرهەنگی دیکە، لە میهر دور بوونەتەوە. بۆ زانینی باشتری باسەکە، بڕوانن بە جۆری خۆاردنی خەڵک. لەم بەشەدا تەنیا بوداییەکانن کە گیانلەبەرانیتر ناکۆژن وتەنیا برینج وسەوزڵانەکان ئەخۆن. وتمان چونکە ئیزنی کوشتنی گیانلەبەرانیان نییە.( ئەوەی کە لە وەڵاتی هیندوستان، بوداییەکان و مۆسٶڵمانەکان لەم ساڵانەدا بە گژی یەکدا ئەڕۆن، دور بونەوە لە فەرهەنگی میهرە وسەرۆکی ئەو ئایینە یانی ” دالایلاما ” پێ خۆش نییە وبە دروستی نازانێ!).
سەرجەمی باسەکە تاکو ئەم نۆقتە. عەقڵانییەت( Rationalism )_ عەشق _ ڕێبەر_ ڕێڕەو یان ڕێبۆار_ ڕێگا_ داکۆکی _ حەقیقەت _ ڕەها و درۆ، لە گەڵ یەکدا تێکەڵاون و تایبەتمەندیەکانی میتافیزیان.
ئینسانی ڕاستەقینە وەکو فینۆمنێکی لاێەنگری ئازادی، هەموی ڕێگاکان ئەناسێت. لە ڕوداوەکان ورد ئەبێتەوە و بە توانایی فیکری خۆی وتاکە کەس و جەماوەری وەکو خۆێ، ئەو ڕوداوانە یانێ هەموی _ راستیە کان و درۆەکان_ ڕێگاکان و ڕێبەرەکان و تەواوی بنەماوهۆەکان وگشت فینۆمنەکان، لێک ئەداتەوە و بە وردی ئەیانبێنێ. و تاکو باش بۆێ دەر نەکەوتبێت و لە سەری سور و ساخ نەبوبێتەوە، ڕو ناکات بە داد وداکۆکی. ئەوەش ئەزانێ کە ئەو داکۆکییە ئاخرینەش ڕەها نییە. مەسەلەن قەزاوەت بکات کە” ئاو” لە ١٠٠ دەرەجەی سانتیگراد ئەکۆڵێت! نا. ئەمە تەنیا لە سەر زەوییە کە لەو دەرەجەدا ئەجۆشێت و ئەکۆڵێت، ئەگەر هەر ئەو ئاوە، لە نێوئەستێرەیەکیتردا تاقی بکرێتەوە، ئایا بە ڕاستی هەر لەو ١٠٠ دەرەجەدا ئەبێت بە بۆخار؟! ئەمە شک و گۆمانێکی فەلسەفیە کە زانستیشە. بەڵام مەبەستم ئەوەیە کە وەها دیاردەیەک بە ناوی ڕوناکبیری ڕەسەن، زۆر دێرداکۆکی ئەکات. چونکە ئەزانێت کە داکۆکی رەها یان مۆتڵەق، ها لە خزمەتی میتافیزیادا.
تەوای ئەم باسە کە ڕوبەڕو بوین پێ تاکو ئیستا، بەیانێکی جۆراوجۆر لە چۆنیەتی و کاریگەری میتافیزیا بوو. سەدان باسیتر ماون کە پەردەکانی میتافیزیا هەڵئەدەنەوە. ئێمە ناچارین هەموی ئەو ڕەشائیانە لابەین وبیانخەینە بەرچاو. بەڵام بە ڕاشکاوی و ئازادانە وڕاستەقینە. ڕەنگە وەکو سۆقرات توشی هەڵە بین، بەلام نابی ترسمان هەبێ لەوەی کە فیکرەکان وبۆچونە ئاخرینەکانمان بخەینە بەر چاو خەڵک. ئەوانیش فیکریان هەێە وبە وتەی بیرمەندیتر بەناوی مارتین هایدگەرلە کتێبی “هەستی و زەماندا” کە باسی ویژدان ئەکات. من فینۆمنی ویژدان بە دروست ئەزانم. بەڵام هەر لە بۆاری بۆچونی هایدگەرەوە. نەک ئەو ویژدانەی ئیستای نێو کۆمەڵگاکان کە زۆربەی هەرە زۆری ئایدئۆلۆژیاکان، باسەکەیان ئاواژو کردوە و نێوی ئەو هەمو گەندەڵیە ئەنێن ویژدان!
شێتی وعەقڵانییەت Madness& Rationalism
لەم خاڵەدا، لامواێە ئەتوانین بڕۆینە سەر باسی ” شێتی “. کە لاێ خەڵکی، خاپورکردنی فەرهەنگی کۆمەڵگایە.
میشل فۆکۆ لە سەر شێتی، کتێبێکی تایبەتی نوسیوە بە ناوی” مێژوی شێتی” کە ماستەری زانکۆیەتی. لەوێدا فۆکۆ، بە دەیان نمونە چۆنیەتی شێتی و وەزعییەتی شێتەکان لە کۆمەڵگاکاندا بە تایبەت لە فەرە نسە، پیشان ئەدات. لە ڕاپەرەێ ٣۶دا ئەڵێت: ئاراسمۆس (قەڕنی ١۵)وەکو خۆاکان لە بەرزایەکانی ئەلەمپ، تەواشاکەری شێتی بو وهەر بەم بۆنەوە، ئەیتوانی ڕێزگیرانە و بە خۆشی لە بارەیەوە بنوسێت کە بە دیتنی ئەو شێتیانە، توشی پێکەنینێکی کۆنترۆڵ ناکراو ئەبو، چونکە شێتی ئینسان، نمایشێک بۆ خۆاکان بوو. و لە زمانی ئاراسمۆس ئەڵێت: ئەگەر بتانتوانیباێ لە ئەستێرەی مانگدا، تەواشای جۆش وخرۆش وهاتوچوی زەوی بکەن. هەروا کەپێشتر” منیپۆس ” وەهای دەکرد، کۆمەڵێک لە مەگەس و چکۆلەمەگەسەکان و مێشولەکانتان ئەدی کە تەک یەکدا شەڕ و بەرەنگاری دەکەن، بۆ یەکترداو دانێن، ماڵی یەکتر بە دزی ئەبەن، یاری و هەڵس و کەوت ئەکەن ودەکەونە عەرزو ئەمرن. ناتوانرێ لە خەیاڵیشدا دەرکەوی، کە ئەم جانەوەرە زەڕەبینییە کە بەناچار لە زەمەنێکی کۆرتدا لە بەین ئەچێت، ئەبێتە هۆی چ قەرەباڵەخیەک وچەرمەسەریگەلێک.
ئەمە ڕۆانگەیەکە لە قەڕنی١۵دا کە تەنانەت بیرمەندەکانیش، شێتەکانیان بە گاڵتەئەگرت. هەروا کە ئاشکرایە بە بەڵگەی زۆرەوە کە لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا، شێتەکانیان ئازار ئەدا. باسی شێتی ودور لە عەقڵانییەت! بە دوای تێپەڕ بونی سەدان ساڵدا، یەکێک لە هۆەکانی پێکهاتەی خەستەخانەیە لە نێو وەڵاتە ئەروپیەکاندا. نوسیم یەکێک لە هۆەکان. چونکە نەخۆشی گولی، یەکێکترلە هۆەکانی ئەو پێکهاتەیە کە لە سەردەمێکدا، شیتەکان و گولەکانیان پێکەوە تێکەڵ کردبو و لە بەندیخانەکاندا، ڕایان ئەگرتن.
فۆکۆ لە لاپەڕەی ٣٧دا و باس لە ڕەگەزە ژێرینەکانی ” رەخنەی ئەدەبی” ئەلێت: لە تۆێژی ژیرەوەیدا، دڵەڕاوکی نێوان ” واقیع و خەیاڵ ” هەروەها ڕەنگە لە پێوەندی ئاڵۆزی نێوان داهێنان وخەیاڵ وسەرەنج ڕاکیشان وسیحری وڕێنە کردنیشدا، خۆی حەشاردابێت.ئێمە لە ڕێگەی خەیالە ئاڵۆز و پەرێشانەکانەوە، دەگەینە داهێنانی هۆنەری. بەڵام لە ڕوی ڕیزەوە، سەرکێشی و شێتیەکانی نیگارکێش و شاعیر و مامۆستایانی موسیقا، ناودەنین هەوەس.
فۆکۆدواتر ئەڵێت: جۆرە شێتیەکیترکە زۆر نزیکە لەم جۆرەی سەرەوە، دەرئەنجامی خۆ پەرەستی یان نەرجسیەتێکی بێ هۆیە ( Narcissism ). لاێ ئێمە خۆشەویستی خۆ، بە نارسیسم ناسراوە.جۆرێکیتری شێتی لە سزادانێکی ڕەوا پێک دێت، کە ئەویش پەیوەندی هەیە بەجیهانی ئەخلاقییاتەوە. دواجار ئەو شێتیەی کە لە هەڵقۆڵانی دەرونی خۆشەویستی و بە ئەنجام نەگەیشتنی، پێک دێت. بە تایبەت ئەو عەشقەی زۆر بەهێز وناکاو کە جەبری مەرگ، ئەو عەشقە لە مەرگ نزیک ئەکاتەوە، هیچ ئەنجامێکی جێا لە شێتی نییە. تائەو کاتەی مەعشوقەیەک هەبو، عەشقی شێتانەی زۆرترعەشق بوتاکو شێتی، بەڵام ئەو کاتەی عاشقەکە بێ مەعشوقەکەی وێڵ کرا، عەشقەکەی ئیتر لە وڕێنەدا(وڕاوە) درێژەی ئەبێت.
دیارە فۆکۆ بە دروستی لێکیداوەتەوە و هەر لەم خاڵەی سەرەوە، ئەوەمان بۆ ئاشکرایە کە شێتەکە، بە هۆی نەبونی مەعشوقەکەی، توشی وڕاوە ئەبێت و بە درێژەپێدانی ئەو وڕاوەیە، جۆبرانی ئیگزیستانسیالی مەعشوقەکە دەکات کە جۆرێک، ئازاری عاتفیشی لەتەکدایە! ئەو لەو جیهانە ون بوە، بە شێوازی وڕاوەو وهەڵیت و پەڵیت و ناکۆکیگەلێک کە لە خۆی نیشانی ئەدات، خۆشەویستەکەی خۆی ئەدۆزێتەوە، ئەگەرچی ئەو دۆزراوە لە خەێاڵدا بێت.
ئێمە بۆ ناسینی فینۆمنەکان، ئەبێت زۆر قوڵ بڕۆینە ناویان. لاموایە کە نابێت بە دیتنی ڕواڵەتی فینۆمنەکان، زو لە سەریان داکۆکی بکەین، بەڵکوئەبێ هەمو کات ئەوە لە بەرچاو بگرین کە ڕواڵەتی ڕوداوەکان و فینۆمنەکان لەسەرەوە، بێ چەندین فینۆمنیتر لە ژێرەوە، ناتوانن هەروا بەدی هاتبێتن. ئەوەی لە ئەرووپا تەجرۆبە کراوە، لە کۆمەڵگای کوردەواریشا هەم دیسان، بەڵام ئەمان نوسیویانە ولێکۆڵینەوەیان لە سەری هەبوە و ئێمە پێچەوانەی. ئەگینا ئەوەی کە فۆکۆ لە لاپەڕەی ۴۶ دا لە زمانی نوسەرێکی فەرەنسی بە ناوی” فرانسیس کۆڵتە “Francois Colletet (١۶٨٠_١۶٢۶ ) ئەڵێت تەجرۆبە کراوە. فرانسیس بە شیوازی شیعرئەڵێت:
لەم شەقامەدا
بێتاوانێک ئەبینم، مناڵ کەوتونە شوێنی
ئەم هەژارە بینەوایەش سەیر کە
ئەم شێتە نەدارە، بە جل وبەرگێکی دڕاوەوە
چی لەدەس دێت؟
من ژنگەلێکی شێتی ڕەوشت بەرزم بینی
کەلە کۆڵانەکاندا، جوێنیان دەدا…..
***
من خۆم لە چەندین دەرونناس لە شاری لەندەن بیستم کە جیهانی شێتەکان، جیهانی ڕاستیەکانە و لە واقیعدا، ئێمەین کە توانای فامی قوڵی ئەو جیهانەمان نییە. لە فەرهەنگی کوردیشدا ئەم میسالە بەناوبانگە کە: ئەگەر ئەتەوێت ڕاستییەک ببیسی، یان لە شێت بپرسە یان لە منداڵ. واتا جیهانی شێتەکان و منداڵان لە درو و شاردنەوە بەتاڵن. ئەمە یەکێک لە خاڵەکانی فەرهەنگی ڕاشکاویە. واتا خەڵکی لە ڕوی عەقڵەوە توشی درۆ کردن و شاردنەوەی ڕوداوەکانن وزۆر کەم بە ڕاشکاوی لەتەک یەکدا هەڵسوکەوت ئەکەن! دەی باشە هۆی سەرەکی ئەم نۆکتەێە لە چیدایە؟! بۆچی شیتەکان راستییەکان باس ئەکەن بەڵام عاقڵەکان بە پێچەوانەوە، زۆرتری ڕاستییەکان ئەشارنەوە؟! ئاێا دەکرێت زۆربەی فینومنە شێتیەکان لە بۆاری بینین وناسین و ناوەڕۆکی ڕوداوەکان، لە تەک بینینی ڕوناکبیرەکان وهۆنەرمەندەکان، بە یەک بزانین؟ لانی کەم، جیهانی شاعیرەکان، لە ناخدا جیهانێکی بەس شێتییە. شاعیرەکان بە پێچەوانەی عاقڵەکانی نێو کۆمەڵگا، فینۆمنەکان ئاواژو ئەبینن. وادیارە فینۆمنەکان ئاواژو کراون، ێانێ لە حاڵەتی ڕەسەن و واقیعی خۆیان، هەڵگەڕاونەتەوە. خەڵکی عاقڵ بەدیتنی ڕۆاڵەتی ئەوانە، باوەڕیان پێ ئەکات، بەڵام چەند دەستە بونەوەریتر هەن کە، ئەو ڕوداوانە بە شێوازێکیتریانێ ئاواژو ئەیبینن. کە ڕۆاڵەتی ڕاستەقینەی ئەو شتەیە کە پێشترڕێک و ڕاست بوە بەڵام ئاواژو کراون! ئەگەر شاعیرەکان، ئەو شتانە بە ئاواژو نەبینن، ناتوانن پەردە لە ئەو هەمو بیرەوەری وفیکرانە لابەن. ئاێا شیعری شاعیرەکان، لە وتراوەی شێتەکان نزیک نییە؟! تەنانەت کرداری شاعیرە ڕەسەنەکان، لە تەک شێتەکاندا، زۆر لە یەک نزیکن. ئەو کارەی عاقڵەکان ناتوانن ئەنجامی بەن، تەنیا شاعیرەکان و شێتەکان توانایی بەیانیان هەیە. ئەگەر بە نمونە بڕۆمە سەر چەند میسال، چەندیین لاپەڕەی پێویست ئەبێت. چونکە هەر شعیرێک، بەیانێکە لە ڕوداو و واقیعێک کە خەڵکی ئەوانەیان نەبینیوە و بە ساکاری بەلایاندا تێپەڕ ئەبن بەڵام شاعیرەکان، ئەوانەیان بینیوە و تەنانەت لە ناخیاندا بوەتە سەبەبی هەڵقۆڵانێکی ئەدەبی و نوسینی شیعرێک یان مەنزوومەیەک.
عەقڵ وکەلتورRationalism & Culture
خاڵێکیتری ئەم جیهانە، یانێ جیهانی شیتانەی شاعیرانە، ئەگەڕێتەوە بوفینۆمنی” عەقڵ و کەلتور “. هەڵبەت دو کەلتور، یەکێک کەلتوری تاکەکەسی، دوهەم کەلتوری کۆمەڵگا، کە سەدان و هەزاران ساڵ لە سەری کار کراوە…
جارواێە کە بەدیتن یان بیستنی ڕوداوەکان، شاعیرئەکەوێتە نێو شەڕێکی زۆر قوڵ تەک خۆێا، ئاێا بەیانی بکات یان نە؟ چونکە بەیانی ڕوداوەکان، زۆر جار خەتەر پێک دێنێت وبگرە لە دەس دانی گیان. لێرەدا” عەقڵە ” کە پێ ئەنێتە مەیدانەوە ولەم خاڵەدا، شەڕێک لە دەرونی ئەو ئینسانە، دەس پێ ئەکات. شەڕی عەقڵ وشێتی. ورد بوونەوە لە بەرهەمە شیعریەکان، رادەی زۆرداری دەسەڵاتی ” عەقڵ و شێتی ” نیشان دەدات. ئەگەر لایەنی شێتیەکە بە هێزتر بێت، پیتەکان_ دێرەکان_ رەستەکان و بەندەکان و تەواوی شیعرەکە، هەڵماڵینی پەردەکانە لە سەر ڕوداوەکە و دەرخەری ڕاستییەکانە. ئەگەر لایەنی ” عەقڵ ” بەهێزتر بێت، واتا شیعرەکە پڕ ئەبێت لە وشەی چەند لایەنە( چەند بۆچون و چەندرەگەز) کە دەکرێت چەندین شتی جۆراوجۆری تێدا بدۆزیتەوە. لە سەنعەتی ئەدەبی بەوشێوازە ئەڵێن ‘ ئیهام وئیجاز ‘. بۆ نمونە غەزەڵە بە ناوبانگەکانی حافیزی شیرازی. ئەوەندە ئیهام و ئیجازی تێدایە کە تەنانەت زۆربەی خەڵکانی فارس زمان، فاڵی لێ ئەگرنەوە. بۆچی؟ چونکە دەتوانرێت، چەندین فام وبۆچونی لێ دەربێنی( ئەمەش بێ وتن دیارەکە ئەو فاڵ گرتنە هالە خزمەتی میتافیزیادا) بەرانبەری ئەو شاعیرە، فەیلەسوف وئەستێرەناسێکی گەورە بە ناووی” خەیام ” لە ۶۴ ڕۆباعیدا، پەردەی لە زۆر شت هەڵداوەتەوە کە شاعیری کورد ” هەژار ” ئەو ڕۆباعیاتەی وەرگێڕاوە تە سەر زمانی کوردی کە بە” چوارینەکانی خەیام ” بە ناوبانگە.
فۆکۆ لە کتێبی مێژوی شێتی و لە بەشی” شێتەکان” لاپەرەی ٨۴ ئەنوسێت: دێسپۆرت Desporetes لە گۆزارشێکدا لە مەڕ بەشی شێتەکان، لە چۆنیەتی ماڵ و ژورەکانی نەخۆشخانەی “بیستێر”، لە ئاخری قەڕنی هەژدەهەم وەهای بانگەواز کردووە:
بێچارەیەک کە تەنیا ئامرازی دەستی، شۆێن خەوتنێکی پۆشراوە لە کا بوو. لەسەر و پاو لەشیەوە بە دیوارێک چەسپابو، بۆیە نەدەحەسایەوە، بێ ئەوە ی کە ئاوێک کە لە بەردەکانەوە ئەتکا، ئەوی تەڕ نەکردباێ. و لە مەڕ ژورەکانی “سالپترێر” نووسیویەتی: چۆنیەتی ئەوەی، بەتایبەت لە کاتی زستاندا وهاتنە سەرەوەی ئاوی ڕوباری” سێن ” مەرگ هێنەرتر ئەبو و ژیانی ئەو شێتانەی کە لەوێدا دامەزرابوون، مەترسی مەرگیانی لێ زۆرتر ئەکردەوە. چونکە لەوکاتەدا، ئەم ژورانە لەتەک بۆڕی گوواوەکانا، لە یەک ڕادەدا بوو. جێا لە تووش بونی زۆرتری میکرۆبەکان ونەخۆشیەکان، پەناگاێ سەدان مشکی زل ئەبو کە شەوان هێڕشیان ئەکردە سەر بێچارەکانی زیندانی لەوێدا وهەرجێگەیەک لە لەشی ئەوانیان گاز لێ دەگرت. لەم ژورانە، ژنانێکی شێتم دی کە پێ و دەست و سەر وچاویان لە زەخمی مشکەکان تەواو دڕابوو. ئەم برینانە زۆرتر خەتەرناک بون وئەبون بە باعیسی کوشتنی ئەو ژنانە.
ئەمانەی کە دەیان بیرمەندیتر ومیشل فۆکۆ باسیان ئەکەن، ڕوداوەکانی نێو وەڵاتە ئەروپیەکانە. ئاخۆ لە وەڵاتە کانی خۆراوا، شێتەکان چییان بە سەردا هاتبێ وچەند ئازاریان لە فەرهەنگی جەماوەروعەقڵانییەت کێشابێت؟! لەدرێژەی ئەو گۆزاریشەدا هاتووە:
بەڵام لەمەڕ ئەو شێتانەی کە زۆر خەتەرناک بون، نیزامی زەنجیرو کەلەپچە، بەکار ئەهێنرا. نیزامێک کە حەتمەن ڕەهەندی بە سزاگەیاندنی نەبو وتەنیا ئەبۆایە ئەندازە و سنورێکی مادی بۆ شێتی قیناوی دابین کردبایە. وەها شێتگەلێکیان بە دیوار و تەخت، زەنجیر ئەکرد. لە نەخۆشخانەی ” بتلیم “، ژنانی شێتی شەڕاویان لە قۆنچکەی پێەوە و لە نێو دیواخانێکی درێژەوە، زەنجیر ئەکرد. تەنیا لیباسی ئەوانە، کراسێکی شۆڕی عابایی بوو. لە نەخۆشخانەیەکی دیدا بە ناوی “بتنال گریین” Bethnal Green ژنێک کە توشی هەل ومەرجی توندی دەرونی ئەبو، لە گەوەڕی بەرازەکاندا، ڕا ئەگرت و دەست و پێیان ئەبەستەوە. بە دوای ئەوەی کە ئەو بۆحرانە تەواو ئەبو، ئەیانبرت و تەنیا بە پارچەیەک لە سەری، بە تەختەکەوە ئەیانبەستەوە. کاتێک ئیجازەی هەبو کە بڕوات بۆهەنگاو لێدانێک، بۆڕییەکی ئاسنییان ئەخستە نێو پاکانیەوە کە بۆڕیەکە چەند حەڵقەی هەبو کە یەک سەریان بە قۆنچکەڵانەی پێ وئەو سەری بە زەنجیرێک وکەلەپچەی دەستیەوە، بەسترابووەوە.
بەهەرکات فۆکۆ لەم کتێبەدا، چۆنیەتی ژیانی شێتەکان لە سەردەمەکانی ڕۆنیسانس و سەردەمی کلاسیک و دواتر، ئاشکرا ئەکات کە هەرکام لەو خاڵانە، دەرخەری ئەوەیە کە ئینسان وەکو بونەوەرێکی بیرەوەر، چ فەرهەنگ و کەلتورێکی تێپەڕاندووە، تاکو ئەم نۆقتە کە ئەمڕۆ ئەیبینین.
شێتی هەر ئیستەش لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا، ناسراوە بە دابڕان لە عەقڵ وشیوازی دروستی ژیان ودژی ئایینەکان وکەلتور و بنەماڵەکان و تەواوی کۆمەڵگا! چونکە لایان واێە کە شیتەکان ئابڕوی بنەماڵەکان ئەبەن. کە ئابڕوی بنەماڵەکان چوو، ئابڕوی سیستەمەکان دەچێت وبنەماڵەی گەورەتر بە ناوی کۆمەڵگا، ئەکەوێتە ژیرڕەکیفی لە دەست دانی ڕەهەندی ئینسانی و کەلتووری! بەڵام زۆر بە کەمی ڕوناکبیرەکان ددانیان ناوە بەوا کە، کەلتور و فەرهەنگ بە دەستی خۆدی کۆمەڵگاوە پێک دێت. وەکو فەرهەنگ زۆر شت تا دۆێنێ خراپ بو، ئەمڕۆ بە باشی دەزانن، زۆر شت بە پێچەوانەوە باش بوە و هەر لە ڕوی فەرهەنگەوە، ئەمڕۆ بە خراپی دەناسێنن
لە وەڵاتە ئەروپییەکاندا، خۆاردنی شەراونەک هەر باوە، کە لە کەلتوری مەسییحەتدا، زۆر بە باشی ئەناسێنن و باسی لێ دەکەن. بەڵام لە فەرهەنگی خۆراوای ناوەڕاستەوە، خۆاردنی شەراو بە حەرام دەزانن ولە وەڵاتێک وەکو ئێران، ئەو کەسەی کە هەرجۆرە ئەلکوهول بخۆاتەوە، بەحۆکمی یاسای ئەو وەڵاتە لە سیدار ئەدرێت! ئێمە باس لە کۆمەڵگای جیهانی ئەکەین. وبەمۆقاڕنەی چەند لاێەنیانەی بابەتەکان و ڕوداوەکان، تێدەکۆشین بە شتێکی ڕاستەقینە بگەین ولە چۆنیەتی کەلتور و فینۆمنێک بە ناوی ئینسان، باشتر تێبگەین. بۆ نمونە خۆدی جەماوەری جیهانیە کە بوەتە هۆی خراپ بونی ژینگەی خۆی. بێ هیچ مەترسییەک بەرەو خاپورییەکی زۆرتر ئەڕۆات وباشیش ئەزانێت کە ئەنجامی کارەکانی چیە؟ بەڵام چەند سیستەم وسەرمایەداری مل هۆڕن کە نەک هەر باشترین ژیانیان هەیە کە هەموی سەغڵەتیەکانیان بە دیاری داوە بە خەڵکانی هەرە زۆری جیهانی ئینسانی. زۆر شت تێکەڵ و ئاڵۆزبووە. زۆر شت لە نێوتارمائیەکی سەیرەوە، درێژە بە ژیان ئەدەن و ئینسان، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ، توشی چەرمەسەریەکی قوڵترونالەبارتر ئەبێت. واتا کۆمەڵگای جیهانی بەرەو مەرگێکی ئاسایی ئەڕۆات. دو لە نیشانەکانی ئەم خاڵە، ئاو بونەوەی سەهۆڵەکانی جەمسەرین ویەکێکیترناسراوە بە” سۆنامی “. لافاوێکی زۆر خەتەرناک، کە هەر ساڵە چەندین هەزارئینسان ئەکۆژێت و سەدان شار و لادی، لە بەین ئەبات ئاێا ئەم سیستەمە عەقڵانییەتە کە تاکو ئێستە خەریکی درێژەدان بە کارەکانییەتی نییە کە ئەم ڕۆاڵەتەی ئەمڕۆی ئینسانی جیهانی و شۆێنی ژینگەی، هێناوەتە ئاراوە؟
من لامواێە کە” عەقڵ ” لەم ناوەدا، یەکێک لەگەورەترین خاتابارەکانە. هەر ئەم عەقڵەیە کە فینۆمنی شێتی، ئەخاتە پەراوێزەوە و بە ئەشکەنجەیەکی نا_مرۆڤانەوە، واقیعەکان ئاواژو ئەکات. لام وایە کە بەجێ شیتەکان، ئەبێ تەواوی عاقڵەکان بکەونە ژێر گۆمانەوە. چونکە ئەوە سیستەمی عەقڵانییەت و عاقڵەکانە کە کۆنترۆڵکەری کۆمەڵگاکانن و ئاکامی هەموی کارەکانیان، بە ڕونی دیارە.
پێشتر ئیشارە م کردبو بەوەی کە ‘ عەقڵ ‘ یەک شێوازە، ێان یەک ڕێگەیە. ڕێگەئێکە کە وەکو ڕێبۆارێک کە لە سەر بەفردا ڕۆیشتوە( لە درێژایی میژودا) وئێمە ئیستە بە جوانی ئەتوانین شۆێنی هەنگاوەکانی ببینین ودیاردەکانی هەڵسەنگێنین. ئەم شێوازە لە هەزاران بۆاردا، بوە تە هۆی ڕەنگدانەوەی هەزاران نالە باری و سەغڵەتی جۆراوجۆر، بۆ فینۆمنی ئینسان وکۆمەڵگای جیهانی. لە بیریش نەکەین کە ئینسان خۆی یەک فینۆمن یان دیاردەیەکی سروشتییە و لە سروشت جێا نەبوە ونییە. بەڵام عەقڵانییەتێک کە لە کانیاوەکانی فیکردا، ئاوی خۆاردوتەوە، دەستی کردوە بە پێکهێنانی چەندین سیستەمی دژ بە سروشت و خۆدی ئینسانیش. لەم ناوە، ئەوەی کە رەسەنترەو ئەرکی لێکدانەوەی دیالۆگانەی دیاردەکانیتری هەموی گەردونی لە ئەستۆیە، فیکرە. بەڵام سیستەمی عەقڵانییەت، فیکر و جیهانی فیکری خستوەتە نێوتەم و مژێک وبە هەموشێوازێک کە توانیویە، ” فیکر” ی تەبعید کردووە. بەڵام ئاێا ئەم کارە هەتاهەتائیە؟ هەرگیز. شتی وەها نابێت. ڕەنگە کەسێک پرسیار بکات کە ئەوە چۆنە؟ وەڵام بۆ نمونە ئەمەێە: عەقڵانییەتی ئایدیالیستی کە بە مانا تەواوەکەی میتافیزیکییە، لە ئێرانی ئیسلامیدا، یاری شەترە نج بە خراپ ئەزانێت و حەرامی کردووە. عەقڵانییەتی میتافیزیکی تەنانەت نیشانەو و سەنبۆلەکانی ‘ فیکر’ ی، لاێ خەڵک بە خراپ ونەحس( شوم) ناساندوە! وەکوباێەقۆش( بەبو) کە لە تەواوی جیهاندا بە سەنبۆلی فیکر ناسراوە، بەڵام دینکارەکان و ئایدیا و ئایینەکان، باێەقۆش بە نەحس ئەناسن. لەکاتێکدا بایەقۆش بە هۆی جەوهەر وساختاریەوە، لە شۆێنی ئارام وکەم سەر و دەنگ ئۆقرە ئەگرێت. وەکو کەسێک کە پێویستی بە تۆزێک فیکر کردنەوە بێت، وبڕۆاتە چۆڵاییەکانی نێو دارستانەکان و بە تەنیا چەن ساتێک لە تەک خۆیا بێت. جیهانی فیکر ئەگەرچی جیهانێکی قوڵ ورەنگاوڕەنگ و تاریکە، بەڵام ڕەنگە بە دەنگێکی ناحەز وئیزافەی نا_ پێویست، خەلەلی تێبکەویت. ئایا تا ئیستا نەبینراوە یان بۆ خۆتان بە ئەزمون دەر نەهاتوە کە پێویستتان بە تۆزێک بێ دەنگی وئاسایی و بیر کردنەوە بێت؟! کە ئەڵێم بیر کردنەوە، ڕێک مەبەستم جیهانی فیکرییە. بەو مانایەی کە کەسێک بڕۆاتە نێوتارماییەکانی ئەو جیهانەوە… لەوێیە کە زۆر شتی شاردراوە، دەر ئەکەون و ئینسان ئەتوانێت لە چۆنیەتیان وژیانیان بە جوانی تێبگات.
بەڵام عەقڵ بە پێچەوانەوە، هەر بەو ڕێگادا دەڕۆات کە پێشتر” عاقڵێک ” دیاری کردوە وڕێبۆاران لەو ڕێگایەدا، کە هەزاران چرای هەڵکراوی تێدایە، دەڕۆن و بە شانازیەوە ڕی ئەپێون بێ ئەوەی کە باش لە قوڵاییەکانی مەبەست وئاکامی ڕێگاکان، تێگەیشتبێتن. لە وەها دیاردەیەکدا ئەگەرڕێک و دروست بڕۆانین، شۆێنی هەنگاوی ‘ عاقڵەکان ‘ و ” ڕێبەرە کان ” و سیستەمەکان دیارن.
لامۆایە کە ئەتوانین لەم نۆقتەدا ئەمە بڵین کە” شێتی ” ئەتوانێت لە تەک ” فێکر ” دا جۆرێک دۆستی وتێکەڵاوی هەبێت، بەڵام لە تەک ” عەقڵانییەت ” دا، وەکو دۆژمنێک سەیری یەکتر ئەکەن. ئەمەش دیارە کە هۆەکەی چیە و چۆنە؟ چونکە عەقڵ و شیوازی عەقڵی، کە یەکێک لە هۆە بنەماکانی دیاردەی سیستەمەکانە، شێتی بە دور لە فەرهەنگ ومانا رەسەنەکەی ئینسان دەزانێت ولە درێژایی مێژودا، شێتەکانی بە خراپترین شیواز، ئازارو ئەشکەنجە کردووە. و ئەو ئازارە هێشتا هێشتایە لە زۆربەی وەڵاتەکاندا بەردەوامە!
جارێ لە کۆمەڵگای کوردەواریدا، دەیان جار بینراوە کە نەخۆشە دەرونییەکان، ئەبن بە مەبەست و ئامێر، بۆئیسباتی حەقانییەتی دینینێوی خەیاڵە تاڵە کان ئەنێن جێن وجێن لە لەشی خەڵک دەر ئەکەن! وئەم عاقڵە دین کارانە، بە شێوازی عەقڵانییەتی دینی، ئیسباتی بونی خۆا ئەکەن!
لە بەشێکی هەرە گرینگی ئۆردوگای ئایدیالیسمەوە، دژی خەێاڵ ئەوەستن. کە چی خۆێان کە چونە خەڵوەتگایانەوە بە هۆێ خەێاڵەوە، لە بەشێکی زۆر ڕواڵەتی فینۆمنەکان تێ ئەگەن، بەڵام بە هۆی عەقڵانییەتێکی کۆێرەوە، خەیاڵاتی خەڵک بە جێن قاو دەدەن و بەم شیوەیە سەر لە خەڵکی ساکار و دەوروبەر ئەشێوێنن و عەقڵانییەتەکەیان، بە ڕاستی وواقیع، ئەشۆبهێنن. تۆ بڵی ئەم کارەساتە هەروا درێژەی هەبێ و بیرمەندەکانی خەڵکی شاری فیکر، هیچ نەڵێن؟؟
لە بەرانبەری میتافیزیا_ بەشی سێهەم
جوانی ومیتافیزیا
بۆ باشتر زانین و ناسینی چەمک وڕۆاڵەتێکی میتافیزیایی، لێرەدا باس لە ” جوانی ” وکاریگەری جوانی لە سەر ئینسان وچۆنیەتی بەکار هێنانی” جوانی ” بە دەستی دەیان ئایدیا و ئائین وئایدۆلۆژیا دەکەین.
دیارە جوانی خۆی لە ناو خۆیەوە، سەرەنج ڕاکێشە. دیتنی شتی جوان، جۆرێک خۆشی و جۆرێکیش سەر سورهێنان بۆئینسان بەدی دەکات. ئەگەرچی باسی فەلسەفی جوانی، هەر لە سەردەمی سۆقراتەوە هەبوە، بەڵام لاموایە کە هێشتا تەواوەتی ئەو چەمکەفەلسەفیە رون نەکراوەتەوە. هۆی ئەم وتراوە لەوە دایە کە بۆچونەکان لە سەر بابەتی” جوانی ” زۆر جۆراوجۆرن. کۆ کردنی هەموی ئەو بۆچونانە و تێکڕا کردنیان، ئەگەریش بکرێت، بەرهەمێکی باش لە کار دەر نایەت. بەڵام دەکرێت بە وردی وبەش بەش، فینۆمنی جوانی، بناسرێت. ساکارترین ئینسانەکانیش بۆچونێکیان لە سەر جوانی هەیە. واتا جوانی شتێکە کە خەڵکان خۆیان ئەزمونیان کردوە ولاموایە هەموان تێدەکۆشن تاکو بەرهەمەکانیان وکردەوەکانیان ، بەدیکراوەکانیان وبە گشتی کاریگەرییەکانیان جوان بکەن تاکو خەڵکی بتوانن لەڕێگای ئەو جوانیەدا، سەرەنجیان بۆ ئەوبەرهەمە یان بەدیکراوە ڕابکێشرێت.
جارێ هەر ئەم باسە، ڕێک لەم خاڵەدا دەرخەری ئەوەیە کە خەڵکی، شتی ناجوانیان بە دڵ نیە وبە دوایدا ناچن. ئەمە ئەبێتە هۆی ئەوەی کە هەر سازمان و سێستەمێک تێبکۆشێت کە بەدیکراوەکان و کارەکان و بەرهەم و بیرەکانی لە تەک جوانیدا تێکەڵ بکات یان ساکارتر بڵێن خۆی جوان نیشان بدات.
هۆنەرە جوانەکان!
هەموان دەزانن کە” هۆنەر ” بێ فینۆمنی ” جوانی “، شتێکی بێ مانایە. بۆیە لە درێژایی مێژودا بیستومانە و بینیومانە کە هۆنەرەکان، بە جوانیەوە ئاراستە کراون. ئایا پێچەوانەی ئەوەمان تاکو ئێستە بەدی کردووە؟ یانێ کەس بە دوای ناجوانی وناحەزیدا ڕۆیشتووە؟ لاموایە کە وەڵامی ئەم پرسیارە وشەی” نا” بێ! بەڵام لە لایەکیترەوە و بە ورد بونەوە لە جیهانی جوانی و بە هۆی چەندین دیاردەی میتافیزیایانەوە، پێچەوانەکەی ئەوە مان بۆ دەر ئەکەوێت! بۆ نمونە خۆدی خەڵکن کە جوانیەکانی سیستەم و سازمان و جۆرێکی بۆچونیان هەڵبژاردوە کە بوەتە سیستەمێک بە سەری خۆیاندا کە دواتر بوەتە هۆی سەدان کارەسات. پێش ئەوەی کە ئەو سیستەمە دەسەڵات بگرێت بە دەستەوە، بە تەواوی هێز و تواناوە، خۆی بە “جوانی” ڕازاندوتەوە وخەڵک بڕوایان بەوبۆچونەو سیستەمە کردووە. بێ ئەوەی کە سەبریان کردبێ لە داکۆکی و داوەریان لە سەری. ئەمە نیشانەی ” پەلەیە ” لە داکۆکی وداوەری. واتا پەلە کردنی بێ زانیاری قوڵ لە فینۆمنەکان، ئەبێتە هۆی چەندین کارەسات لە داهاتوودا. ئەگەر باش لە هۆنەرە جوانەکان بڕوانین وکاریگەریان لە سەر خەڵک لێکبەینەوە و تۆێژینەوەمان لە سەری بێت، بۆمان دەر ئەکەوێت کە تەک جوانی هۆنەرەکاندا، بیر و بۆچونی ئایدیالیستییەکی زۆر، ئەڕواتە نێو فیکروفەرهەنگی کۆمەڵگا دا!
بەڵام چۆن شتی وەها ئەبێت؟ دینەکان و ئایینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان، سەرجەم لە هۆنەرە جوانەکان کەڵک وە ردەگرن وئەو جوانیە کە بەرهەمی خۆدی ئینسانە هۆنەرمەندەکانە، بە خۆاوەندوە دەبەسترێنەوە! کەنیسەکان ومزگەوتەکان بە سەدان هۆنەری جوان، ڕازاندراونەتەوە. هۆنەری ئاوێنە کاری ومیعماری وگەچ بڕین وپەیکەر سازی وڕەسامی کە لەم شۆێنانەدا بەکار هێنراون، کاری ئاسمانەکان نەبوە و نییە. بەڵکوبەرهەمی هۆنەرمەندەکانە کە بە شێوازێکی زۆر جوان دروست کراون. بۆ نمونە” واتیکان ” لە ڕۆما. بەرهەمی هۆنەری پەیکەر سازی و ئەو ڕەسمە زۆر جوانانە، کە بە دەستی میکل ئانژ وڕافائێل وهۆنەرمەندەکانیتربە دیکراون، بە خۆاوەندەوە گریدراون! واتا کە دەڕۆێتە وەها شۆێنێک، لە بیرت دەچێتەوە کە ئەمانە بە دەستی ئینسانەکان پێکهاتوون. بەڵام دەبینین کە هێزی ئەو جوانیە دەگەڕێتەوە بۆئاسمان! ئەمە لەکاتێکدایە کە هۆنەرە جوانەکانی پێش چاو، بەڕاستی زەوینین نەک ئاسمانی. جار وایە کە میتافیزیا وئایینەکان خۆیان بە جوانی لە ناو دارێکدا ئەشارنەوە. بۆ نمونە مۆرتازەکانی هیندوستان کە جار جارئەڕۆنە نێو دارێکەوە ودینەکەیان لەویدا بە شێوازێکی جوان، نمایش ئەدەن.Another face of demonstration by metaphysic
ئەمە خۆی درۆیەکە، کە ئایدیالیزم یان بە تەواوی میتافیزیا، بێ ئەم درۆە نەیتوانیوە و ناتوانێ درێژە بە ژیانی بدات. لە لایەکیترەوە بە ڕوانگەیەکی زانستی و فەلسەفی، دەبینین کە ئائینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان، ئەو دژایەتی و دڵڕەقییەی خۆیان بە بەکارهێنانی فینۆمنی ” جوانی ” ئەشارنەوە. تاکو ڕاستیەکان و واقیعەکانیان بۆ خەڵک دەر نەکەوی. ئەگەر کەسێک بتوانی جوانیەکان لە میتافیزیا، جێا بکاتەوە کە کار و بەرهەمی مرۆڤەکانن، ڕاستیەکانی ئەوئایینانە بەڕونی دەکەونە بەر چاو. جوانیەکانی هۆنەرتەنیا لە کاری هۆنەری ڕەسام ونیگارکێش ومیعماروئاوێنەکار و…هتد نیە. بەڵکو لە زۆر شۆێنیتردا خۆیان ئەنوێنن. وەکو هۆنەری جۆانی قسەکردن. Beauty Speech واتا چەمکی جوانی دەڕواتە نێووشەکانیشەوە. قۆرعان پڕە لە وشەو و دێری جووان. بایبل پڕە لە ڕەستەوبابەتی جووان. ئەگەر بپرسین کە ئایا جوانی ئەم وشە و دێرانە، ئەوەیە کە خەڵک لە یەکتر جێا ببنەوە ولە نێوانیاندا شەڕ هەڵگرسێت کە سەدان جار ئەوشەڕانە بەدی کراون و میلیۆنەها ئینسانی وەڵاتەکان کۆژراون وهەزاران نالەباری بەدی کراوە! وەڵام چییە؟
لە سەدەی پازدەی زایینیدا، قەشەیەک بە ناوی” مارتین لوتر ” بۆچونێکی “جوانی ” لە سەربایبل بڵاوکردەوە و وتی: مەبەستی خۆا لە کتێبی بایبلدا ئەوە نەبوە کە قەشەکانی ڕۆم بە ڕیوەی دەبەن. مۆسیقا وهەڵپەڕکی و شایی نابێت لە مەسیحییەت جێا بکرێتەوە…
ئەم ڕوانگەیە بو بە هۆی گۆڕانێک لە ئەم ئایینەدا Re-form . بە مانایەکی ڕێکتر، مارتین لوترئەو ئایینەی نەجات دا، چونکە ڕازاندیەوە بە هۆنەرە جوانەکان. بەم شێوەیە خەڵکی ئیتر ئەو ئایینەیان قبۆڵ کرد و بە هۆی جوانیەکان کە لە ڕاستیدا هێ ئەو ئایینە نەبو، تەواوی ڕقاێیەکانی دژی ئینسانیەکەیان لە بیر کرد. هەر چەن میژونیشانیداوە کە شەڕەکانی سەردەمی سەدەی ناوەڕاست لە نێوان مۆسۆڵمانەکان و مەسیحییەکان، چ نالەبەری وسەغڵەتیگەلێکی بۆجەماوەری ئینسانی بەدی کردویەک لەوانە، دەزگای ئەنگیزیسیۆن بو کە تا سەردەمی ڕۆنیسانس درێژەی پێدرا.
جوانی لە هۆنەری گۆرانی وخزمەت بە میتافیزیا…!
گۆرانی پێکهاتەیەکە لە شیعرو موسیقا. هەر دوی ئەم لایەنانە لە کانیاوی هۆنەرە جوانەکان، ئاو دەخۆنەوە. بە ورد بونەوە لە گۆرانیەکان وناوڕۆکی وشەکان، بە جوانی بۆمان دەر دەکەوێت کە زۆربەی هەرە زۆری گۆرانیەکان، هان لە خزمەتی میتافیزیادا. گۆرانیەکان پڕن لە وشەی ئیلاهیات وئایدیالیستی. پڕن لە باوکە ڕۆ وپەرپێدانی فەرهەنگی ئایینی و ئایدئۆلۆژیاوە. ئەوەندە بەرهەمی هۆنەری جوان بەم ناوەڕۆکەوە، ڕۆیشتوتە نێو کۆمەڵگاوە کە بە ڕاستی سەر سوڕهێنەرە. ئەوەی من لە گۆرانی کوردی بیستومە، زۆر زۆر بە دەگمەن بینیومە کە ناوەڕۆکی شیعرەکەو گۆرانیەکە، لە مەبەستی میتافیزیاوە باتاڵ بووبێت. بەڵام بە پێچەوانەوە هەزاران هەزار گۆرانی و کۆڕی هۆنەری گیراوە کە زۆربەی هەرە زۆریان، تەنیا فەرهەنگی میتافیزیایانەیان پەرە پێداوە. ئەگەر بۆ نمونە بڕۆینە سەر گۆرانیەکان و بەرهەمە هۆنەریەکان، سەر لە سەد دەفتەر و کتێب دەر دێنێ. بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە کە خۆێنەری ئەم بابەتە، خۆی بە بیرێکی ڕاستی ودروستیەوە، باش گۆی لە گۆرانیەکان بگرێت تاکوڕادەی ڕاستەقینەی ئەم چەمکەیش بۆی بە جوانی دەر کەوی.
مەبەستی قسەکە لەوەدایە کە ناچارین هەزاران بەرهەمی هۆنەری لە بۆاری جۆراوجۆرەوە وەکو ئەو گۆرانییانەی کە هان لە خزمەتی میتافیزیا وئەبن بە هۆی پەرەپێدانی فەرهەنگی” وێستاو ” وبێ جۆڵەونالەبار، بخەێنە زبڵدانەوە. ئەگەر ئەم کارە ئەمڕۆ نەکرێت، لاموایە کە لە داهاتوی نزیکدا وەها دەبێت. چونکە فەرهەنگی کورد لە ڕاستی و ڕاشکاوی و دروستی و سیداقەت زۆر زۆر نزیکە. بەڵام هۆی بڵاو بونەوەی ئەو گۆرانییانە کە ئاماژەمان پێکرد، دەگەڕیتەوە بۆچەندبابەتی دی کە لەم نوسراویەدا جێ نابێتەوە. تەنیا بە کۆرتی ئیشارە بەوە دەکەم کە شیعری شاعیرەکان و گۆرانیبێژەکان، تا ڕادەیەکی زۆر بەرز کەوتوتە خزمەتی میتافیزیاوە. ناوەڕۆکی زۆربەی ئەو بەرهەمانە تێکەڵاویە لە تەک ئایدیالیزمدا. شتێک کە هەرگیزبە قازانجی ئینسان و کۆمەڵگا نەبوە و تەنیا کارەساتی بۆ کۆمەڵگا بە دی کردووە.
سەرجەمی باسەکە لەوێدایە کە ” جوانی ” بە پێچەوانەوە بەکار هێنراوە و خراوەتە خزمەتی میتافیزیاوە. ئەم ئیشە زۆرترلە بۆاری هۆنەرە جوانەکاندا، خۆیان نیشانداوە وبەم جۆرە و بە شیوازێکی جوان، درۆیەکی هەزاران ساڵەیان تەک خەڵکا کردووە. بۆ باشتر ناسینی ئایینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان وسیستەمەکان، ئەبێت فینۆمنی” جوانی ” لێیان جێا بکەینەوەکە بەرهەمی خۆدی ئینسانەکانن، ئەوکات ڕۆاڵەت و سیمای ڕاستەقینەی ئەوانە دەر ئەکەون. لاموایە لە کاتی بە دەرکەوتنی ئەو ڕواڵەتانە کە خۆیان لە پشت جوانیەکاندا شاردوتەوە، ناجوانی و ڕق ودژایەتی ئەوان بەرانبەر بە ئینسان و کۆمەڵگا، بە ڕوناکی دەر ئەکەوێت.
ئەمەش لە ناو خۆیا جۆرێک ترس پێک دێنێت وترسیش تەنیا دابڕان لەوەیە کە تا ئەمڕۆ بە ناوی واقیع و ڕاستی ، بە خۆاردی خەڵک دراوە. ترس لە ئاوارە بونی دوبارەیە وکەوتنە ناو جیهانی فێکرە وڕەخنە گرتن لە پێشو وهەموی ئەو بەرهەمانەیە کە تائێستا بەدیکراون. بەڵام ئایا ئێمە تینوی ڕاستین یان نا؟ ئایا بە ڕاستی پێمان خۆشە میتافیزیا بە هەموجۆرێک فریومان بدات؟ ئایا کاتی دابڕان لە ئەو فەرهەنگە ناڕاستیە نەگەیشتووە؟ ئایا هۆنەرە جوانەکان ئەبێت خەڵک هان بدەن بە شایی و ڕاستی و” زیندوبون ” یان پێچەوانەکەی؟ فەرهەنگی ئێمەی کورد، تا چەند گرێدراوە بە میتافیزیاوە؟ وڕوناکبیری کوردتا چەند لە سەری ئەم چەمکە گرینگە کە بە تەواوی دژی ئینسان و کۆمەڵگایە، ئیشی کردووە؟
فەرهەنگی ڕاشکاو
نادر خەلیلی
پێشەکی ئەبێ ئیشارە بەوە بکەم کە نووسینی کوردی من، بە هۆێ کەم کار کردن لە کۆردیدا، هێندە بە هێز نیە وڕەنگە لە هەڵبژاردنی ووشە کوردیەکاندا، تووشی هەڵە بووبێتم. هەروا کە پێشتر، بە جێ ووشەی " ڕاشکاو"، ووشەی" ڕەوا"م، بە کار هێنابوو، کە جێا لە نادرووستی وهەڵە، مەبەستی منیشی بۆ بابەتەکە تێکدابوو.( لەم نووسراوەیە، ئەو هەڵەیەم ڕاست کردووتەوە). هەڵبەت نووسینی فەلسەفی بە زووانی کۆردی، زۆر زۆر کەمە و نووسەرو زووان ناسەکانی کورد، لەم بابەتەوە، کەمتەرخەمیان کردووە. یان لە ناخدا بۆ بڕێک ووشەی تازە، بە ناچاری، هەر ووشە ئەسڵیەکەی خۆی، بە کار دێنم. وەکوو ووشەی فنۆمن، لە دەزگای فیکری ئیدمۆند هۆسرل، بە ناووی فنۆمنۆلۆژی. (بۆ فنۆمنۆلۆژی، ڕەنگە بتووانین ووشەی" دیاردە ناسی" بە کار بێنین، بەڵام من هێشتا لە سەری ساخ نەبوومەتەوە)!
*
لە زمانی فارسیدا وشەیەک هەس بەم جۆرە" صراحت"، کە لام وایە ئەو وشە، لەناخدا، عەرەبیە . ئێمە بۆ ئەو وشەیە ڕاشکاو، بە کار دێنین کە مانای بێ ڕوودەربایسی_ بێ پەردە و شاردنەوەی شتێک _ڕێک و ڕاست، ئەگەینێت. باسی ئەم نووسراوە هەڵئەگەڕێتەوە بۆ ئەم وشەیە. ڕەنگە بتووانین بڵین کە لە فەرهەنگێکی تایبەت بە ناوی فەرهەنگی"ڕەوایی"باس ئەکەین و ئەگەر چووارچێوەئێکی هەیە، ئەو چووارچێوە وورد ئەکەینەوە. لە ئاکامدا بڕێک چەمکی فەلسەفی بە دەس دێت کە لام وایە، ئەبێ کاریگەریەکی باشی لە فیکر وجهیانی فەرهەنگی ببێت.
بە پێجەوانەی ڕاشکاوی، بەرانبەرین لە گەڵ شتێک بە ناووی "درۆ" لە هەوەڵ هەنگاودا!
کەسێک کە بتووانێت درو بکات، بەناچاری ناتووانێت، ڕێک و ڕاست، یان ڕاشکاو بێت. چونکوو درٶ لە گەڵ ڕێک و ڕاستیدا نائێتەوە. کەسێک کە درۆ ئەکات، ( بە هەر مەبەستێک) لە هەنگاوی هەوەڵدا، ڕاستیەک ئەشارێتەوە، باسێک و ڕووداویک یان فەلسەفیتر بڵین فنۆمنێک(دیاردەیەک_ شتێک)، ئەشارێتەوە. بە شاردنەوەی ئەو فنۆمنە، کە لەکاتی ئیستادا(زەمانی ئێستە) ئێمە نایزانین، کەسێ کە درۆەکەی کردووە، بۆ کاتێکی سنووردار، هەل و مەرجەکەی، جێ بە جێ ئەبێت. بەڵام ڕێک هەر لەو کاتی درٶ کردنەدا، لانی کەم" خۆی" ئەزانێت کە ئەو شتە، ناڕاست وناواقیعە!
لێرەداچەن دیاردە، بوونیان هەیە کە گرینگترینیان سێ دیاردەن کە بەرانبەری یەک وێستاون، یەکەم درۆ، دووهەم ڕاستی، سیهەم، شاردنەوە!
ئەو کەسەی کە هیچ ناشارێتەوە، بە وواتایەکی زانستی فنۆمنێکی کراوەیە(بازە). ئەوەی باسی ئەکات لە قسە و نووسین و کردەوەدا، پیویستی بە درۆ، یان شاردنەوە نیە. بە وەها فنۆمنێک ئەڵین ئازاد وڕاست. کە ڕیک لە بەرانبەری ناڕاست ولار ونائازاد و ئەسیر یان دیل، وێستاوە. پێچەوانەی فنۆمینی کراوە_ شتێکی بەستراوە.
گووتمان دیل و ئەسیر! هۆی قسەکە لەوەدایە کە، دیاردەی ناڕاست و لار، بە هۆی شتێک یان شتهایەکەوە، کە درۆی لە سەری کراوە، ئەسیر و دیلە و خۆی ئەوکەسەیش، ئەزانێت کە ووتراوەکەی( لە هەر شکڵێک دا)واقیع و ڕاست نیە، بۆیە ئەسیر و دیلی درۆیە و ناچارە، واقیع و ڕاستی بشارێتەوە. هەڵبەت پێشتر ووتمان کە ئەمە کاتیە بۆ ئێمە، بەڵام نەک بۆ خۆدی ئەو کەوسە. لە درێژەی زەمان و کاتدا، ڕەنگە، بۆ ئێمەیش ڕاستی و واقیعی ئەو بیستراوە درۆیە، دەر کەوێت، کە ئیستا لە سەری ناڕۆین.
لە بواری فەرهەنگی جیهانیدا، درۆکردن، قەد بە شتێکی باش نەزانراوە. واتە هەمووی فەرهەنگەکان و کۆمەڵگاکان، تێدەکۆشن فەرهەنگی ڕاستی، باو بکەن و پەرەی پێ بدەن! هەڵبەت هەمووان ئەزانین کە ئەمە خۆێ ڕاست و واقیع نیە! بۆ وێنە، لە بواری سیاسەتدا، هیچ سیستەمێک لە هیچ وڵاتێکدا نیە کە، درۆ نەکات، لە هەمووی سازمان و حیزبەکاندا، ئەم درۆگەلە، باون، بەڵام ئەوەی کە ڕوو ئەدات یان ئەیبیسین یان ئەیخۆینین، بە زاهیر ڕاستەو لە ناوەڕۆکدا، زۆربەی زۆربەیان، درۆیە!
ئیمە بۆ وورد بوونەوەی باشتر لە باسەکەی تاکوو ئیستا، ئەبێ لە وێنەکانی هەر دوو لای ئەم باسە، وەکوو ڕاستی و واقیع_ناڕاستی و ناواقیع، پەردە لابەین، تا بۆمان دەرکەوی کە ئەم دوو فەرهەنگە، چ دیاردەگەلێکن!
کەسێک کە "کراوە" وئاشکرایە، بە نەشاردنەوەی واقیعەکان و ڕووداوەکان، ئەبێتە هۆی بڕێک، چەمکی دیکە. تایبەتی ئەوەی کە لە هەنگاوی هەوە ڵدا، بە درۆ نەکردن و کراوە بوون و نەشاردنەوەی دیاردەکان، بۆ خۆی سەخڵەتی و سەختییەک فەراهەم ئەکات، کە پێشتریش، خۆی ئەیزانی ئاکامی کارەکەی چی ئەبێت؟! ڕەنگە گیانی خۆی لە دەس بدات. هەڵبەت لە ناخی ئەم بابەتەوە، ئەوە کۆمەڵگایە کە سەخڵەتیەکە، بۆ ئەو کەسە درووست ئەکات. ڕووناکبیری ڕاستەقینەی وڵاتێک، هەرگیزای هەرگیز، لە ووتن و بەیانی، ڕاستیەکان لانادات. بۆیە نووسەر، یان ڕووناکبیری ڕاستەقینەو ڕەسەنی ئەو وڵاتە، لە هەوەڵین هەنگاودا، بە دەستی خۆدی هاو وڵاتیەکان، ئەکەوێتە ژێر سەختی و سەخڵەتی، بگرە گیان لە دەس دانی. بۆیە ئەبینین، زۆربەی ئەو ڕووناکبیرانە ئەکەونە، دەرەوەی وڵاتەکەیان کە ئەمڕۆ، پییان ئەڵین خەڵکی هەندەران! بە مانائێکی ڕێکتر و فەلسەفیتر، ڕووناکبیری ڕاستەقینە، لە ئەسڵ و ڕەسەندا، زۆرترلە دەستی خۆدی هاووڵاتیەکانی، ئێش و زام ئەکێشێت، چونکوو ڕووناکبیرەکان، لە ناخدا ئەبن بە باعیسی ئاوارەبوونی خەڵکی لە ماڵە فیکریەکانیاندا. ئەو ئاوارە بوونە، ئەبێتە باعیسی ئێش وزام بۆ خەڵکی. چونکوو ئەوان پێان خۆش نیە کە لە ماڵە فیکری و ئایینی و فەرهەنگیەکانی خۆیان، ئاوارەبن. بۆیە ئەبینین کە ڕووناکبیرەکان بە دەستی هەر ئەو خەڵکە، لە بەین ئەچن، یان خەڵکەکە، بە خاتری پێشگیری کردن لە ئاوارە بوونیان، دژبە ئەو ڕووناکبیرانە ئەویستن و زۆر جاریش، ژیانی ئەو کەسانە ئەکەوێتە خەتەر و گۆمانی کۆشتن و تیرۆرەوە.
ئەو کەسەێ کە دەست بە کۆشتنەکە ئەدات، بڕوائێکی قووڵی هەیە لە ناخی خۆیدا، بەرانبەر بە سیستەم و دەزگای دینی و ئایدۆلۆژیای خۆی و کۆمەڵگاکە. بۆیە هیچ لە کۆشتنی دڵسۆزترین ئینسانی ووڵاتەکەی خۆی، خەمێک یان ئێشێکی دەروونی یان ویژدانی، نیە و بە دڵێکی ئاوەڵاوە، خۆێنی ڕووناکبیرەکە ئەڕێژێت. ئەگەرتۆزێک ووردتر ببینەوە، ئەبینین کە ڕووناکبیرێک کە تووشی وەها ڕووداویک ئەبێت، تەنانەت خەمی بکوژەکەێ خۆیشی هەیە! چوونکو بە باشی ئەزانێت کە ئەو کەسە، دیلی ئایدئۆلۆژیایەکە و ئەسیری چووارچێوەیەکە بەستراو وسنووردار، کە ناتووانێت لەو چووارچێوەیە، خۆی ڕزگار بکات. لێرەدا ئەبێ ئەوە دەسنیشان بکەم کە، چووارچێوەکان و ئایدۆلۆژیاکان، تاڕادەیەکی زۆر سەیر، لە نێو خۆلیای" میتافیزیک دا" بوونیان هەیەو بەدی ئەکرێن. ئەوەیش ئیزافە کەم کە، میتافیزیک و ئایدەئالیسم و ئەفلاتوون باوەڕی، هەر سێ، لە بناخەو ئەسڵ و ڕەسەنی خۆیاندا، یەکێکن. و یەکێک لەشاخەکانی میتافیزیک، دیاردەی دینەکان و مەزهەبەکانە.
لیرەدا بە ووردی ئەگەر بڕووانین، ئەبینین چەندین فنۆمنی دیکە، هاتوونەتە ئاراوە. دیاردەکانی" درۆ_ڕاستی_ واقیع_ناڕاستی و لاری_ ووڵات_ هەندەران_ هۆنەرمەند_ ڕوناکبیر_میتافیزیک_دینەکان_ ئایدیالۆژی_سنوور".
ئەوەی بە سەری فنۆمنەکانی وڵات وڕووناکبیر، لەم باسەدا، دێت، زۆر جێگای سەرەنجە. چونکووهیچ ڕووناکبیرێک بەدی ناکرێت کە لە هەندەراندا، ژیانێکی بێت، کە خۆی بە تەماو ئارەزوویەتی. واتە ژیانی ئەو کەسانە بە هۆی درۆ نەکردن و لە گەڵ سیستەمدا، تێکەڵ نەبوون، شتێکی ناحەز و ناخۆشە. بۆ وێنە، دووری ئەو کەسانە لە وڵات و کەس و کار و فەرهەنگی ڕاستەقینەێ بناخەیی وزمان وشاری خۆیان . ئەو دووریە، نابێت بە هاسان وەربگیرێت. هەرچەن بە خاتری ئەو دووریە، بڕێک شتی تر ڕوو ئەدات. یەک لەوانە، خەم و خەمۆکیە. دووهەم گومکردنی کەسایەتی و" خۆد"ە. سیهەم درووست کردن وخزمەتە. چووارەم ناساندنی فەرهەنگێکە کە لێوەی هاتووە، بۆ ئەو کەسانەێ کە لە هەندەراندا، یان ئەو شار و وڵاتە دووهەمە، ئەژین. ئەم پڕۆسەیە، دەورانێکی زۆر سەختی لە گەڵدایە کە هەمووان، نەیانتووانیوە و ناتووانن بە سەریدا، تێپەڕن و دەرباز بن، بەڵام ئەوەی کە دیارە، فەرهەنگی ڕاشکاو، زۆرتر بە دەستی ئەوانە کە وێژراون یان نووسراون. مەبەستمان لە درووست کردن ئەمە بوو.( وتن یان نووسین یان بەیانی ڕاستیەکان بە شیوازی ڕاشکاوانە).
لە بیر نەکەین کە ئەم دەستەیە، هەرگیز ڕەها( مۆتڵەق)نین، بەڵکوو لە نێو خۆدی وڵاتدا، بڕیک زۆر کەم، هۆنەرمەند و ڕووناکبیر ئەژین کە، پێ بە پێ، هەندەران، هەر ئەو ڕاستیانە، ئەڵێن. هەرچەن شیوەی کاری ئەم دوو گرووپەی، نێو وڵات و هەندەران، وەکوو یەک نین. بۆیە لێرەدا، جۆرێکی تر لە درۆ( ئیستەعارە_ ڕەمز و ڕاز) پێ ئەنێتە نێو ئەم مەیدانەوە. بەڵام بە زانینی ناوەڕۆکی ئەوەی کە وێژراوە، یان کێشراوە یان نووسراوە( یانی کاری ڕووناکبیرەکان_ درووست کراوەکان) ئەبینین، ئەو فنومنانە هەر ئەو ڕاستیانەن کە بە دەستی هەندەرانیەکان، بەیان کراون. بەس ئەمان ڕێک و ڕاست تر و بێ شاردنەوە و ڕەمز و ڕاز و نهینی و بە تەواوی" ڕاشکاوانە"، ئەوان بە پێجەوانەوە، بە ڕەمز وڕازوجۆراوجۆری شاراوە، بەیانیان کردووە! بەڵام لە ناخ وڕەسەن بوونی باسەکە، کە ڕاستی بێت یان فەرهەنگی ڕاشکاوبێت، شتێکی ئەوتۆ، نەگۆڕدراوە، هەرچەن پیویستمان بە ووردکردن و شی کردنەوەێ، کاری ڕووناکبیری نێو وڵاتە، چۆنکوو بێ ئەم وورد بوونەوە و شی کردنەوە، فنۆمنەکان، لە حالەتی ڕەسەنی خۆیان، کاڵ یان وون ئەبن.
تیکۆشانی فەلسەفی ڕاست و درووست ئەوەیە کە نەهێڵێت، دیاردەی ڕەسەن و واقیع، ئەو تایبەتمەندیەی ڕەسەنی خۆی لە دەس بدات، ئەگەینا، درووست کردن( تولید)باش یان خراپ، لە جێگای خۆیە و درێژەی هەیە. هەڵبەت ئەوەیش لە بیر ناکەین کە ئەو شتانە کە درووس کراون( بە دەستی هەر لایەنێک)چ کاریگەریەکی، لە هاونیشتمانی و ووڵات( یان ڕێک و ڕاستتر بڵین ووڵاتی جیهانی) ئەکات؟! ئەمە گرێنگترین خاڵی ئەم باسەیە.
ئەو قەڵەمەی کە ها لە خزمەتی سیستەمی زۆردار، یان چووارچێوەئێکی هێزدارو هێز باوەڕ( قۆدرەت)، ناتووانێت کاریگەریەکی باشی لە سەر کۆمەڵگادا، هەبێت. قەڵەمی راشکاو، ئازاد، ڕاست و نەترسە، کە لە درێژایی کات و زەمان و فنۆمنی مێژوودا، ئەمێنێتەوە. بۆیە ئەبینین لە درێژایی میژوودا، ناووی شاعیرەکان و نووسەرەکانی بارەگاکانی حوکمڕانی، سڕاونەتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە، ناووی چەن کەسێکی زۆر کەم، تاکوو ئەمڕۆ هاتووە و هەروا ئەڕوات. پرسیار لێرەدا ئەمەیە، کە ناوەڕۆکی ئەم واقیعە میژووییە، چیە؟!
وەڵام بەم پرسیارە، چۆنیەتی و کەیفیەتی ڕەسەنی دوو فەرهەنگی " ڕاستی و درۆ" دەر ئەخات. ئەگەر وەڵام بەم پرسیارە نەتووانێت، تەواوی دیاردەکانی دەوروبەری ئەم دوو فەرهەنگە، ئاشکرا بکات، لام وایە کە پەردە لە زۆر شتی داپۆشراو، لائەبات. ئینسانی ئەمڕۆ، زۆرتر لە نەفەس و هەوا بۆ سینگی، پێویستی بە لا بردنی ئەو پەردە ڕەش و تارمایانەیە، کە لە سەر زۆربەێ فنۆمنەکان، داکێشراون. بە دەر خستنی ڕاستیەکان و واقیعەکان، کۆمەڵگاێ جیهانی، لە دەستی " درۆ و ناڕاستی و لاری" کە دژی ئینسان بوونی ڕەسەن و سرووشتیە، ڕزگارئەبێت.
دمۆکراسی خۆی گەورەترین درۆیەکە، کە بە دەستی ئینسانی ئەمڕۆ، بەیان کراوە! سەر سوورهێنەر ئەوەیە کە چەندین رووناکبیرو نووسەری لێهاتوو، بە تیکرارو زەخت، باسی دمۆکراسی ئەکەن،بێ ئەوەی کە جیاوازیەکانی نێوان فەلسەفە و بڕوای دووفەیلەسۆف بە ناوەکانی، دمۆکریت و ئپیکوور، بزانن. جیا لەمانە کە باسی بناخەیین لە ووشەێ دمۆکراسی و ئازادی، ئاگایان لەوڕاستیە نیە کە بەناوی دمۆکراسی، ئەمڕۆ لە هەر گۆشەی جیهاندا،( تایبەتی ئەو ووڵاتانەی کە زۆرتر ئیدەعای دمۆکراسی ئەکەن)ڕێک و ڕاست، دەورەی کۆیلە دارییان( بەردە داری)هێناوتە بەر چاو!
هەر لەم بۆارەدایە، کە فنۆمنیکی دژی ئینسانی و ڕاستی، بە ناوی" ڕاسیسم"هاتووتە ئاراوە. بۆ نموونەی ئاشکرا، کەسێک بە ناوی(جیمی ئۆکسۆن) سەرۆکی پارتی دمۆکراتی سوید و سەر دەستەی ڕاسیستەکانە، لە وڵاتی سویددا، کە بیر و بڕواو و ووتراوەکانی لە مێدیاکاندا، بە ئاشکرایی، ڕووی هیتلەری، سپی کردووە. لەساڵی٢٠١١ یەکێکی تر، هەر بەو فەهم و زانستی ڕاسیستیە، لە وڵاتی نۆرویژ، بە ڕەگباری چەکی قۆرس، لای نەوەد و دوو کەسی گەنج و بێ هیچ تاوانێک کۆشت(یەک لەوانە ژنێکی کۆرد بوو). ئەمانە، ڕووەکانی(پێکهاتەکانی ئەرەستوویی) ئەمڕۆی دمۆکراسین!!
پێشترگوتمان کە، ئینسانی ئەمڕوی مۆدیڕن، زۆرتر لە نەفەس و هەوا بۆ سینگی، پێویستی بە لابردنی ئەو پەردە ڕەشانەیە کە لە سەر زۆربەی فنۆمنەکان، داکێشراون. ئەو کارە، بێ فەرهەنگی ڕاشکاوی، ناکرێت و جێ بە جێ نابێت. مانای دیکەی ئەم باسە ئەوەیە کە ڕووناکبیر و ئازادیخوازەکان، ناچارن بە شیوازیکی رەوایی و بێ هیچ شاردنەوەیەک، راستیەکان و واقیعەکانی کۆمەڵگا، بەیان بکەن. بەم جۆرە، ئەو پەردە ڕەشانە لە سەر فنۆمنەکان، لائەچێت و زۆربەی ڕاستیەکان، ئەکەونە بەر چاوی جەماوەر.
ئەگەر پرسیار ئەوەیە کە ئەو پەردە تارمایانە بۆچی لە سەر واقیعەکان، کێشراون؟ ئێمە بەس لێرەدا، ئەڵین هۆی یەکەمی ئەو ڕووداوە، دەگەڕێتەوە بۆ فنۆمنێکیتربە ناوی" هێز"( قودرەت_ توانا_ دەسەڵات). هۆی دووهەمیش شتێکە بە ناوی" رەهاگەری"( مۆتڵەق کردنی فنۆمنەکان و بڕواکان و ئەندیشەکان و سیستەمەکان).
سەرجەم ئەبینین کە کار و ئیشی هۆنەرمەند و نووسەری ڕاشکاو، رەسەن و دڵسۆزی ڕاستەقینەی کۆمەڵگاکان، قۆرستر لەوەیە کە، دێتە بەر چاو!
***
سێ چەمکی گرینگ، دا ئەنێم بۆ نووسراوویەکی دوواییتر وجێاواز ١_ دیاردەی ئیعدام(کۆشتن و تیرۆر). ٢_ فنۆمنی بەستراو.٣_فنۆمنی ئازاد( کەلە نێو ئەم نووسراوە ئیشارەیەکی کۆتامان پێ کرد). بابەتەکانی ژمارەێ یەک و دوو، ئەکەونە بەرەی میتافیزیاوە، بۆیە لای من گرینگن و ئەبێ دوواتر بە ووردی لە سەری لیکۆڵینەوەیەکی زانستی و فەلسەفیمان هەبێت.
*****
ئەو لینکە لە خوارەوە لە یوتیوب، خەوەری ئەو کارەساتەی شاری ئۆسلۆیە.
http://www.youtube.com/watch?v=n8B8dnbdvr8&hd=1
نادر خەلیلی
پێشەکی ئەبێ ئیشارە بەوە بکەم کە نووسینی کوردی من، بە هۆێ کەم کار کردن لە کۆردیدا، هێندە بە هێز نیە وڕەنگە لە هەڵبژاردنی ووشە کوردیەکاندا، تووشی هەڵە بووبێتم. هەروا کە پێشتر، بە جێ ووشەی " ڕاشکاو"، ووشەی" ڕەوا"م، بە کار هێنابوو، کە جێا لە نادرووستی وهەڵە، مەبەستی منیشی بۆ بابەتەکە تێکدابوو.( لەم نووسراوەیە، ئەو هەڵەیەم ڕاست کردووتەوە). هەڵبەت نووسینی فەلسەفی بە زووانی کۆردی، زۆر زۆر کەمە و نووسەرو زووان ناسەکانی کورد، لەم بابەتەوە، کەمتەرخەمیان کردووە. یان لە ناخدا بۆ بڕێک ووشەی تازە، بە ناچاری، هەر ووشە ئەسڵیەکەی خۆی، بە کار دێنم. وەکوو ووشەی فنۆمن، لە دەزگای فیکری ئیدمۆند هۆسرل، بە ناووی فنۆمنۆلۆژی. (بۆ فنۆمنۆلۆژی، ڕەنگە بتووانین ووشەی" دیاردە ناسی" بە کار بێنین، بەڵام من هێشتا لە سەری ساخ نەبوومەتەوە)!
*
لە زمانی فارسیدا وشەیەک هەس بەم جۆرە" صراحت"، کە لام وایە ئەو وشە، لەناخدا، عەرەبیە . ئێمە بۆ ئەو وشەیە ڕاشکاو، بە کار دێنین کە مانای بێ ڕوودەربایسی_ بێ پەردە و شاردنەوەی شتێک _ڕێک و ڕاست، ئەگەینێت. باسی ئەم نووسراوە هەڵئەگەڕێتەوە بۆ ئەم وشەیە. ڕەنگە بتووانین بڵین کە لە فەرهەنگێکی تایبەت بە ناوی فەرهەنگی"ڕەوایی"باس ئەکەین و ئەگەر چووارچێوەئێکی هەیە، ئەو چووارچێوە وورد ئەکەینەوە. لە ئاکامدا بڕێک چەمکی فەلسەفی بە دەس دێت کە لام وایە، ئەبێ کاریگەریەکی باشی لە فیکر وجهیانی فەرهەنگی ببێت.
بە پێجەوانەی ڕاشکاوی، بەرانبەرین لە گەڵ شتێک بە ناووی "درۆ" لە هەوەڵ هەنگاودا!
کەسێک کە بتووانێت درو بکات، بەناچاری ناتووانێت، ڕێک و ڕاست، یان ڕاشکاو بێت. چونکوو درٶ لە گەڵ ڕێک و ڕاستیدا نائێتەوە. کەسێک کە درۆ ئەکات، ( بە هەر مەبەستێک) لە هەنگاوی هەوەڵدا، ڕاستیەک ئەشارێتەوە، باسێک و ڕووداویک یان فەلسەفیتر بڵین فنۆمنێک(دیاردەیەک_ شتێک)، ئەشارێتەوە. بە شاردنەوەی ئەو فنۆمنە، کە لەکاتی ئیستادا(زەمانی ئێستە) ئێمە نایزانین، کەسێ کە درۆەکەی کردووە، بۆ کاتێکی سنووردار، هەل و مەرجەکەی، جێ بە جێ ئەبێت. بەڵام ڕێک هەر لەو کاتی درٶ کردنەدا، لانی کەم" خۆی" ئەزانێت کە ئەو شتە، ناڕاست وناواقیعە!
لێرەداچەن دیاردە، بوونیان هەیە کە گرینگترینیان سێ دیاردەن کە بەرانبەری یەک وێستاون، یەکەم درۆ، دووهەم ڕاستی، سیهەم، شاردنەوە!
ئەو کەسەی کە هیچ ناشارێتەوە، بە وواتایەکی زانستی فنۆمنێکی کراوەیە(بازە). ئەوەی باسی ئەکات لە قسە و نووسین و کردەوەدا، پیویستی بە درۆ، یان شاردنەوە نیە. بە وەها فنۆمنێک ئەڵین ئازاد وڕاست. کە ڕیک لە بەرانبەری ناڕاست ولار ونائازاد و ئەسیر یان دیل، وێستاوە. پێچەوانەی فنۆمینی کراوە_ شتێکی بەستراوە.
گووتمان دیل و ئەسیر! هۆی قسەکە لەوەدایە کە، دیاردەی ناڕاست و لار، بە هۆی شتێک یان شتهایەکەوە، کە درۆی لە سەری کراوە، ئەسیر و دیلە و خۆی ئەوکەسەیش، ئەزانێت کە ووتراوەکەی( لە هەر شکڵێک دا)واقیع و ڕاست نیە، بۆیە ئەسیر و دیلی درۆیە و ناچارە، واقیع و ڕاستی بشارێتەوە. هەڵبەت پێشتر ووتمان کە ئەمە کاتیە بۆ ئێمە، بەڵام نەک بۆ خۆدی ئەو کەوسە. لە درێژەی زەمان و کاتدا، ڕەنگە، بۆ ئێمەیش ڕاستی و واقیعی ئەو بیستراوە درۆیە، دەر کەوێت، کە ئیستا لە سەری ناڕۆین.
لە بواری فەرهەنگی جیهانیدا، درۆکردن، قەد بە شتێکی باش نەزانراوە. واتە هەمووی فەرهەنگەکان و کۆمەڵگاکان، تێدەکۆشن فەرهەنگی ڕاستی، باو بکەن و پەرەی پێ بدەن! هەڵبەت هەمووان ئەزانین کە ئەمە خۆێ ڕاست و واقیع نیە! بۆ وێنە، لە بواری سیاسەتدا، هیچ سیستەمێک لە هیچ وڵاتێکدا نیە کە، درۆ نەکات، لە هەمووی سازمان و حیزبەکاندا، ئەم درۆگەلە، باون، بەڵام ئەوەی کە ڕوو ئەدات یان ئەیبیسین یان ئەیخۆینین، بە زاهیر ڕاستەو لە ناوەڕۆکدا، زۆربەی زۆربەیان، درۆیە!
ئیمە بۆ وورد بوونەوەی باشتر لە باسەکەی تاکوو ئیستا، ئەبێ لە وێنەکانی هەر دوو لای ئەم باسە، وەکوو ڕاستی و واقیع_ناڕاستی و ناواقیع، پەردە لابەین، تا بۆمان دەرکەوی کە ئەم دوو فەرهەنگە، چ دیاردەگەلێکن!
کەسێک کە "کراوە" وئاشکرایە، بە نەشاردنەوەی واقیعەکان و ڕووداوەکان، ئەبێتە هۆی بڕێک، چەمکی دیکە. تایبەتی ئەوەی کە لە هەنگاوی هەوە ڵدا، بە درۆ نەکردن و کراوە بوون و نەشاردنەوەی دیاردەکان، بۆ خۆی سەخڵەتی و سەختییەک فەراهەم ئەکات، کە پێشتریش، خۆی ئەیزانی ئاکامی کارەکەی چی ئەبێت؟! ڕەنگە گیانی خۆی لە دەس بدات. هەڵبەت لە ناخی ئەم بابەتەوە، ئەوە کۆمەڵگایە کە سەخڵەتیەکە، بۆ ئەو کەسە درووست ئەکات. ڕووناکبیری ڕاستەقینەی وڵاتێک، هەرگیزای هەرگیز، لە ووتن و بەیانی، ڕاستیەکان لانادات. بۆیە نووسەر، یان ڕووناکبیری ڕاستەقینەو ڕەسەنی ئەو وڵاتە، لە هەوەڵین هەنگاودا، بە دەستی خۆدی هاو وڵاتیەکان، ئەکەوێتە ژێر سەختی و سەخڵەتی، بگرە گیان لە دەس دانی. بۆیە ئەبینین، زۆربەی ئەو ڕووناکبیرانە ئەکەونە، دەرەوەی وڵاتەکەیان کە ئەمڕۆ، پییان ئەڵین خەڵکی هەندەران! بە مانائێکی ڕێکتر و فەلسەفیتر، ڕووناکبیری ڕاستەقینە، لە ئەسڵ و ڕەسەندا، زۆرترلە دەستی خۆدی هاووڵاتیەکانی، ئێش و زام ئەکێشێت، چونکوو ڕووناکبیرەکان، لە ناخدا ئەبن بە باعیسی ئاوارەبوونی خەڵکی لە ماڵە فیکریەکانیاندا. ئەو ئاوارە بوونە، ئەبێتە باعیسی ئێش وزام بۆ خەڵکی. چونکوو ئەوان پێان خۆش نیە کە لە ماڵە فیکری و ئایینی و فەرهەنگیەکانی خۆیان، ئاوارەبن. بۆیە ئەبینین کە ڕووناکبیرەکان بە دەستی هەر ئەو خەڵکە، لە بەین ئەچن، یان خەڵکەکە، بە خاتری پێشگیری کردن لە ئاوارە بوونیان، دژبە ئەو ڕووناکبیرانە ئەویستن و زۆر جاریش، ژیانی ئەو کەسانە ئەکەوێتە خەتەر و گۆمانی کۆشتن و تیرۆرەوە.
ئەو کەسەێ کە دەست بە کۆشتنەکە ئەدات، بڕوائێکی قووڵی هەیە لە ناخی خۆیدا، بەرانبەر بە سیستەم و دەزگای دینی و ئایدۆلۆژیای خۆی و کۆمەڵگاکە. بۆیە هیچ لە کۆشتنی دڵسۆزترین ئینسانی ووڵاتەکەی خۆی، خەمێک یان ئێشێکی دەروونی یان ویژدانی، نیە و بە دڵێکی ئاوەڵاوە، خۆێنی ڕووناکبیرەکە ئەڕێژێت. ئەگەرتۆزێک ووردتر ببینەوە، ئەبینین کە ڕووناکبیرێک کە تووشی وەها ڕووداویک ئەبێت، تەنانەت خەمی بکوژەکەێ خۆیشی هەیە! چوونکو بە باشی ئەزانێت کە ئەو کەسە، دیلی ئایدئۆلۆژیایەکە و ئەسیری چووارچێوەیەکە بەستراو وسنووردار، کە ناتووانێت لەو چووارچێوەیە، خۆی ڕزگار بکات. لێرەدا ئەبێ ئەوە دەسنیشان بکەم کە، چووارچێوەکان و ئایدۆلۆژیاکان، تاڕادەیەکی زۆر سەیر، لە نێو خۆلیای" میتافیزیک دا" بوونیان هەیەو بەدی ئەکرێن. ئەوەیش ئیزافە کەم کە، میتافیزیک و ئایدەئالیسم و ئەفلاتوون باوەڕی، هەر سێ، لە بناخەو ئەسڵ و ڕەسەنی خۆیاندا، یەکێکن. و یەکێک لەشاخەکانی میتافیزیک، دیاردەی دینەکان و مەزهەبەکانە.
لیرەدا بە ووردی ئەگەر بڕووانین، ئەبینین چەندین فنۆمنی دیکە، هاتوونەتە ئاراوە. دیاردەکانی" درۆ_ڕاستی_ واقیع_ناڕاستی و لاری_ ووڵات_ هەندەران_ هۆنەرمەند_ ڕوناکبیر_میتافیزیک_دینەکان_ ئایدیالۆژی_سنوور".
ئەوەی بە سەری فنۆمنەکانی وڵات وڕووناکبیر، لەم باسەدا، دێت، زۆر جێگای سەرەنجە. چونکووهیچ ڕووناکبیرێک بەدی ناکرێت کە لە هەندەراندا، ژیانێکی بێت، کە خۆی بە تەماو ئارەزوویەتی. واتە ژیانی ئەو کەسانە بە هۆی درۆ نەکردن و لە گەڵ سیستەمدا، تێکەڵ نەبوون، شتێکی ناحەز و ناخۆشە. بۆ وێنە، دووری ئەو کەسانە لە وڵات و کەس و کار و فەرهەنگی ڕاستەقینەێ بناخەیی وزمان وشاری خۆیان . ئەو دووریە، نابێت بە هاسان وەربگیرێت. هەرچەن بە خاتری ئەو دووریە، بڕێک شتی تر ڕوو ئەدات. یەک لەوانە، خەم و خەمۆکیە. دووهەم گومکردنی کەسایەتی و" خۆد"ە. سیهەم درووست کردن وخزمەتە. چووارەم ناساندنی فەرهەنگێکە کە لێوەی هاتووە، بۆ ئەو کەسانەێ کە لە هەندەراندا، یان ئەو شار و وڵاتە دووهەمە، ئەژین. ئەم پڕۆسەیە، دەورانێکی زۆر سەختی لە گەڵدایە کە هەمووان، نەیانتووانیوە و ناتووانن بە سەریدا، تێپەڕن و دەرباز بن، بەڵام ئەوەی کە دیارە، فەرهەنگی ڕاشکاو، زۆرتر بە دەستی ئەوانە کە وێژراون یان نووسراون. مەبەستمان لە درووست کردن ئەمە بوو.( وتن یان نووسین یان بەیانی ڕاستیەکان بە شیوازی ڕاشکاوانە).
لە بیر نەکەین کە ئەم دەستەیە، هەرگیز ڕەها( مۆتڵەق)نین، بەڵکوو لە نێو خۆدی وڵاتدا، بڕیک زۆر کەم، هۆنەرمەند و ڕووناکبیر ئەژین کە، پێ بە پێ، هەندەران، هەر ئەو ڕاستیانە، ئەڵێن. هەرچەن شیوەی کاری ئەم دوو گرووپەی، نێو وڵات و هەندەران، وەکوو یەک نین. بۆیە لێرەدا، جۆرێکی تر لە درۆ( ئیستەعارە_ ڕەمز و ڕاز) پێ ئەنێتە نێو ئەم مەیدانەوە. بەڵام بە زانینی ناوەڕۆکی ئەوەی کە وێژراوە، یان کێشراوە یان نووسراوە( یانی کاری ڕووناکبیرەکان_ درووست کراوەکان) ئەبینین، ئەو فنومنانە هەر ئەو ڕاستیانەن کە بە دەستی هەندەرانیەکان، بەیان کراون. بەس ئەمان ڕێک و ڕاست تر و بێ شاردنەوە و ڕەمز و ڕاز و نهینی و بە تەواوی" ڕاشکاوانە"، ئەوان بە پێجەوانەوە، بە ڕەمز وڕازوجۆراوجۆری شاراوە، بەیانیان کردووە! بەڵام لە ناخ وڕەسەن بوونی باسەکە، کە ڕاستی بێت یان فەرهەنگی ڕاشکاوبێت، شتێکی ئەوتۆ، نەگۆڕدراوە، هەرچەن پیویستمان بە ووردکردن و شی کردنەوەێ، کاری ڕووناکبیری نێو وڵاتە، چۆنکوو بێ ئەم وورد بوونەوە و شی کردنەوە، فنۆمنەکان، لە حالەتی ڕەسەنی خۆیان، کاڵ یان وون ئەبن.
تیکۆشانی فەلسەفی ڕاست و درووست ئەوەیە کە نەهێڵێت، دیاردەی ڕەسەن و واقیع، ئەو تایبەتمەندیەی ڕەسەنی خۆی لە دەس بدات، ئەگەینا، درووست کردن( تولید)باش یان خراپ، لە جێگای خۆیە و درێژەی هەیە. هەڵبەت ئەوەیش لە بیر ناکەین کە ئەو شتانە کە درووس کراون( بە دەستی هەر لایەنێک)چ کاریگەریەکی، لە هاونیشتمانی و ووڵات( یان ڕێک و ڕاستتر بڵین ووڵاتی جیهانی) ئەکات؟! ئەمە گرێنگترین خاڵی ئەم باسەیە.
ئەو قەڵەمەی کە ها لە خزمەتی سیستەمی زۆردار، یان چووارچێوەئێکی هێزدارو هێز باوەڕ( قۆدرەت)، ناتووانێت کاریگەریەکی باشی لە سەر کۆمەڵگادا، هەبێت. قەڵەمی راشکاو، ئازاد، ڕاست و نەترسە، کە لە درێژایی کات و زەمان و فنۆمنی مێژوودا، ئەمێنێتەوە. بۆیە ئەبینین لە درێژایی میژوودا، ناووی شاعیرەکان و نووسەرەکانی بارەگاکانی حوکمڕانی، سڕاونەتەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە، ناووی چەن کەسێکی زۆر کەم، تاکوو ئەمڕۆ هاتووە و هەروا ئەڕوات. پرسیار لێرەدا ئەمەیە، کە ناوەڕۆکی ئەم واقیعە میژووییە، چیە؟!
وەڵام بەم پرسیارە، چۆنیەتی و کەیفیەتی ڕەسەنی دوو فەرهەنگی " ڕاستی و درۆ" دەر ئەخات. ئەگەر وەڵام بەم پرسیارە نەتووانێت، تەواوی دیاردەکانی دەوروبەری ئەم دوو فەرهەنگە، ئاشکرا بکات، لام وایە کە پەردە لە زۆر شتی داپۆشراو، لائەبات. ئینسانی ئەمڕۆ، زۆرتر لە نەفەس و هەوا بۆ سینگی، پێویستی بە لا بردنی ئەو پەردە ڕەش و تارمایانەیە، کە لە سەر زۆربەێ فنۆمنەکان، داکێشراون. بە دەر خستنی ڕاستیەکان و واقیعەکان، کۆمەڵگاێ جیهانی، لە دەستی " درۆ و ناڕاستی و لاری" کە دژی ئینسان بوونی ڕەسەن و سرووشتیە، ڕزگارئەبێت.
دمۆکراسی خۆی گەورەترین درۆیەکە، کە بە دەستی ئینسانی ئەمڕۆ، بەیان کراوە! سەر سوورهێنەر ئەوەیە کە چەندین رووناکبیرو نووسەری لێهاتوو، بە تیکرارو زەخت، باسی دمۆکراسی ئەکەن،بێ ئەوەی کە جیاوازیەکانی نێوان فەلسەفە و بڕوای دووفەیلەسۆف بە ناوەکانی، دمۆکریت و ئپیکوور، بزانن. جیا لەمانە کە باسی بناخەیین لە ووشەێ دمۆکراسی و ئازادی، ئاگایان لەوڕاستیە نیە کە بەناوی دمۆکراسی، ئەمڕۆ لە هەر گۆشەی جیهاندا،( تایبەتی ئەو ووڵاتانەی کە زۆرتر ئیدەعای دمۆکراسی ئەکەن)ڕێک و ڕاست، دەورەی کۆیلە دارییان( بەردە داری)هێناوتە بەر چاو!
هەر لەم بۆارەدایە، کە فنۆمنیکی دژی ئینسانی و ڕاستی، بە ناوی" ڕاسیسم"هاتووتە ئاراوە. بۆ نموونەی ئاشکرا، کەسێک بە ناوی(جیمی ئۆکسۆن) سەرۆکی پارتی دمۆکراتی سوید و سەر دەستەی ڕاسیستەکانە، لە وڵاتی سویددا، کە بیر و بڕواو و ووتراوەکانی لە مێدیاکاندا، بە ئاشکرایی، ڕووی هیتلەری، سپی کردووە. لەساڵی٢٠١١ یەکێکی تر، هەر بەو فەهم و زانستی ڕاسیستیە، لە وڵاتی نۆرویژ، بە ڕەگباری چەکی قۆرس، لای نەوەد و دوو کەسی گەنج و بێ هیچ تاوانێک کۆشت(یەک لەوانە ژنێکی کۆرد بوو). ئەمانە، ڕووەکانی(پێکهاتەکانی ئەرەستوویی) ئەمڕۆی دمۆکراسین!!
پێشترگوتمان کە، ئینسانی ئەمڕوی مۆدیڕن، زۆرتر لە نەفەس و هەوا بۆ سینگی، پێویستی بە لابردنی ئەو پەردە ڕەشانەیە کە لە سەر زۆربەی فنۆمنەکان، داکێشراون. ئەو کارە، بێ فەرهەنگی ڕاشکاوی، ناکرێت و جێ بە جێ نابێت. مانای دیکەی ئەم باسە ئەوەیە کە ڕووناکبیر و ئازادیخوازەکان، ناچارن بە شیوازیکی رەوایی و بێ هیچ شاردنەوەیەک، راستیەکان و واقیعەکانی کۆمەڵگا، بەیان بکەن. بەم جۆرە، ئەو پەردە ڕەشانە لە سەر فنۆمنەکان، لائەچێت و زۆربەی ڕاستیەکان، ئەکەونە بەر چاوی جەماوەر.
ئەگەر پرسیار ئەوەیە کە ئەو پەردە تارمایانە بۆچی لە سەر واقیعەکان، کێشراون؟ ئێمە بەس لێرەدا، ئەڵین هۆی یەکەمی ئەو ڕووداوە، دەگەڕێتەوە بۆ فنۆمنێکیتربە ناوی" هێز"( قودرەت_ توانا_ دەسەڵات). هۆی دووهەمیش شتێکە بە ناوی" رەهاگەری"( مۆتڵەق کردنی فنۆمنەکان و بڕواکان و ئەندیشەکان و سیستەمەکان).
سەرجەم ئەبینین کە کار و ئیشی هۆنەرمەند و نووسەری ڕاشکاو، رەسەن و دڵسۆزی ڕاستەقینەی کۆمەڵگاکان، قۆرستر لەوەیە کە، دێتە بەر چاو!
***
سێ چەمکی گرینگ، دا ئەنێم بۆ نووسراوویەکی دوواییتر وجێاواز ١_ دیاردەی ئیعدام(کۆشتن و تیرۆر). ٢_ فنۆمنی بەستراو.٣_فنۆمنی ئازاد( کەلە نێو ئەم نووسراوە ئیشارەیەکی کۆتامان پێ کرد). بابەتەکانی ژمارەێ یەک و دوو، ئەکەونە بەرەی میتافیزیاوە، بۆیە لای من گرینگن و ئەبێ دوواتر بە ووردی لە سەری لیکۆڵینەوەیەکی زانستی و فەلسەفیمان هەبێت.
*****
ئەو لینکە لە خوارەوە لە یوتیوب، خەوەری ئەو کارەساتەی شاری ئۆسلۆیە.
http://www.youtube.com/watch?v=n8B8dnbdvr8&hd=1
فەلسەفە چییە و چ ڕوڵێکی لە ژیانی مروڤدا هەیە؟
نادرخەلیلی
تێبینی‌یەکی کورت: ئه‌وه‌ی له خوارەوە دێت، وڵام به‌چه‌ند پرسیاری دۆکتور"نه‌بی
فه‌تاحی"یە له‌باری فه‌لسه‌فیه‌وه که بۆ هه‌وه‌ڵ جار به زمانی کوردی ئه‌ینووسم.
نووسراوه‌که بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، له‌سایته کوردیه‌کان ئاماده‌کراوه.ئاگاداری
ئه‌ویش هه‌م که له‌باری نووسین و هه‌ر وه‌ها رێزمانی کوردی خاڵی له‌هه‌ڵه نی‌یه.
به‌ڵام هیوادارم له هینانە ئارای بڕێک چەمکی فه‌لسه‌فی توانیبێتم سەرکەوتوو بم ._
ئه‌وه‌یش ئیزافه‌که‌م کە ئه‌م باسه‌ته‌کمیل و ته‌واو نیه!
نووسەر
*****
فیلو_سوفی وشەیەکی لێکدراوە و له‌دوو به‌ش پێک
هاتوە. له‌زمانی یونانی دا. "فیلو" یانی، خوشه‌ویست، رەفیق. له‌فه‌رهه‌نگی هه‌ژار
دا( هەمبانە بۆرینە)ئه‌و ووشه‌یه‌به « حه‌ز که‌ر» دەس‌نیشان‌کراوە. وا دیاره که
ئه‌و "وشە"یە نه‌ک هەر باش نیه، به‌لکوو ته‌واویش نیه. به‌لام له‌شه‌رحی
کوللیه‌تی فیلوسوفی یان فه‌لسه‌فه، دهر ده‌که‌ویت که‌مانای قوولی ئه‌و وشەیە چیه.
به‌شی دووهه‌می ئه‌و ووشه‌یه مانای، دانش _ زانیاری یان
زانستە.
به‌که‌سیک که‌له‌گه‌ل دانش وزانیاری دا، تیکه‌لاوی
هه‌یه‌و خوشی ئه‌وی، ئه‌لین فیلسوف. ئه‌مه‌هه‌ل وەرگێراوی ئه‌و وشه‌یه. به‌س
ئه‌وه‌ش بزانین که‌به‌داخه‌وه، له‌زمانی کوردی دا، کاری فه‌لسه‌فی نه‌کراوه (یا گەر
کراوە زۆر کەمە). بوچوونی فه‌لسه‌فی له‌شیعر و ئه‌ده‌بی کوردی دا، زوره، به‌لام
وه‌کوو کاری فه‌لسه‌فی، به‌زمانی کوردی کاریک که‌ره‌نگ دانه‌وه وتام وچیژی
فه‌لسه‌فی هه‌بی، ئه‌نجام نه‌دراوه. ئاکامی ئه‌و شته بووته باعیسی ئه‌وه‌ی
که‌زووانی کوردی له‌بوواری فه‌لسه‌فی دا زور زور زه‌عیف ولاواز بیت. هه‌لبه‌ت
ته‌نیا زمانی کوردی نیه، زور زمانی زیندووی دونیا هه‌ن که‌هیزی ئه‌وه‌یان نیه زور له ووشه و پیته‌کانی فه‌لسه‌فی،
وه‌رگیرن بو لای خویان. ئه‌تووانم له‌م بابه‌ته‌وه ئیشاره بکه‌م به‌چه‌ن وشه. بۆ
نموونە:دکونستراکشن_ لولوگوسانتریسم_ که"ژاک دریدا" له‌کتیبه‌کانی نووسیویه.ووشه‌ی
دازاین، که "مارتین هایدگر" سه‌دان جار له‌کتیبی "هه‌ستی و زه‌مان" دا،
هیناویه‌تی. لوگوس( ووشه‌ی یونانی دێرین)که‌هه‌وه‌ل جار هراکلیتوس کەڵکی لێ‌وەرگرد.
فه‌لسه‌فه، تیکوشان یان هه‌ولدانیکه بو ته‌عریفیکی درووست و زانستی له
ته‌واوی هه‌ستی یا "کایەنات". ده‌رکی قووڵتر تر له‌جیهانی ئینسانی و سروشت، ته‌نیا
به‌شیکی بچووک له‌کاری فه‌لسه‌فیه.ئینجا رولی فه‌لسه‌فه له ژیانی ئینسان،
چیروکیکی زور دریژه. به کورتی ئه‌تووانم بلیم، فه‌لسه‌فه، به هێنانەگۆڕی پرسیار و
تیزه جوراوجوره‌کانی خوی له‌لایه‌ن فیلسوفه‌کانه‌وه، عیلم و زانست مه‌جبوور ئه‌کات
تا کوو، ریگای خوی توند و تیژتر بپێوێ.زور جار فه‌لسفه بووته باعیسی ئه‌وه‌ی که
عیلم به که‌شف و لیکولینه‌وه‌ی به‌لگه‌داری دیکه نزیک بیته‌وه یان خود، پێی
بگات. پرسیاره فه‌لسه‌فیه‌کان، زور جیدی و بەناوه‌روکن.فه‌لسه‌فه بەهۆی ئەوە کە
له‌گه‌ل عیلم و راستی دا تیکه‌لاوی هه‌یه، ترسێکی له‌هیچ دیاردەیەکی دیکە نیه.
ته‌نانه‌ت دژی خوی ئه‌ویستی و نیشان دەدات کە هیچ "فنومن"ێک له‌جیهانی هه‌ستی دا
موتلله‌ق(گشتی_ ته واووی_ ڕەها_که ماڵ) نه‌بووه و نی‌یه. واته هه‌موو شتیک له‌حالی گوران دایە. ئه‌وه‌یه
که ئه‌مرو له "فه‌لسه‌فه‌ی په‌سا مودێرن"دا ئه‌لین: مووتلله‌ق گرایی له هەموو
بواره‌کان یانی مووتلله‌ق گرایی له عه‌رسه‌ی قسه‌و باس_ لیکولینه‌وه_هونه‌ر
به‌ته‌واووی شاخه‌کانیه‌وه_خودی فه‌لسه‌فه_ تیکنولوژیک_که‌یهان شناسی_ شناخت شناسی_
سیاسه‌ت_ هه‌ستی شناسی_ زمان شناسی_ ده‌روون ناسی_حه‌یوان و گیا ناسی و بە گشتی
ته‌واووی هه‌ستی درووست نیه.
هوی ئه‌وه‌ش چیه؟ به‌دریژه‌ی میژوو، له‌هه‌ر بابه‌تیکه‌وه که
ئه‌روانین، روون و ئاشکرا ئه‌بینین که فنومنه‌کان (شته‌کان)به‌یه‌ک فورم و
قەوارە نه‌ماون. جیا لەوەش فورمی به که‌مال گه‌یشتووی ئاخرین واتا ئەوەی ئه‌مرو
دەیبینین، خوی موتلله‌ق نیه. چونکوو ئەزموونی ئینسان و چوونە پێشی زه‌مان و
بەتایبه‌ت عیلم و زانست، نیشان ئه‌دات که، ئه‌مانیش هان له‌حالی گوران و
ته‌غییردان. له‌راستی دا، ئه‌گه‌ر ئه‌م گوران و ئالو گورره‌ی هه‌موو کاته‌ی
هه‌سته‌نده‌کان، له ته‌واووی هه‌ستی دا نه‌بی، ئیترهه‌ستی( یونیورس)مانای گەوهەری
و راسته‌قینه‌ی خوی له‌ده‌ست ئه‌دات.
بهو مانایه‌وه، چون ئینسانیش یه‌کیک له
هه‌سته‌نده‌کانی هه‌ستیه، ئه‌ویش مانای خوی له‌ده‌ست ئه‌دات. له‌ئاکامدا ده‌بینین،
ئالو گورر روو دان، له ته‌واووی هه‌سته‌نده‌کانی جیهانی هه‌ستی، یه‌کیک له بناخه
گشتیه‌کانی چونیه‌تی ژیانی خودی هه‌ستی و هه‌مووی هه‌سته‌نده‌کانه.
له‌م خاڵەدا راشکاوانه ئه‌بی بلیم که، ده‌رکی فه‌لسه‌فیی خودی
فه‌لسه‌فه و بوچوونی فه‌لسه‌فی، تیده‌کۆشێ که ژیانیکی باشتر بۆ ئینسان و ئاژەڵ و
هه‌موو گیان له‌به‌ره‌کان دابین بکات. وه‌هاش دیاره که ئینسان خوی به‌شیکی زور
چکوله‌یە له ده‌ریای پان و به‌رینی سروشت. نە سروشت
له ئینسان جێایه، نه‌ک ئینسان له‌سروشت. سروشت له هه‌موو شوین و کایتک دا، یه‌کسان
به‌رانبه‌ر به‌هه‌سته‌نده‌کان، هه‌لسوو که‌وتی هه‌بووه و هه‌یه. ئه‌وه ئینسانه
که به‌پیشنیاری "ئه‌ره‌ستوو" سروشت به‌ش به‌ش ئه‌کات و ناویان لەسەر دادەنێ. نیوی
بەشێک ئه‌نی سه‌گ. نیوی ئه‌وی تر ئه‌نی ئه‌سب...هتد.
واته سروشت کاری ته‌بیعی خوی ئه‌کات و لوگوسی
خاسی خویشی هه‌یه. ئه‌مه ئینسانه که تیده‌کوشی سروشت به‌ش به‌ش بکات و تیکه تیکه
ئه‌یبینی. ئه‌م بوچوونه خالی له ئیشکال نیه هیچ، تازه زور له‌به‌ین
به‌ره.
به‌ئه‌رکی فه‌لسه‌فه ئه‌زانم، ریشه‌ی مەوعزه‌له‌کان وخراپیه‌کان و که‌چ
رویشتنه‌کانی، هه‌ر هه‌سته‌نده‌ییک(بو نموونە سیسته‌مه‌کان)به‌راستی و بی په‌رده
دهر بخات. باسی چونیه‌تی ئێش و زام و گرفتەکانی ئینسانی و کومه‌لگا بکات. چونیه‌تی
هیدایه‌ت کردنی خه‌لک و جه‌ماوه‌ر، به‌ده‌ستی که‌سانیکی مه‌حدود و که‌م یان بیر و
بوچوون یان سیستم بکات و هه‌موو بواره‌کان و شوینەوارەکانی له‌سه‌ر ئینسان
وکومه‌لگای جیهانی، ورد بکاته‌وه. به شی کردنه‌وه و شناخت شناسی باشتر وعیلمی تر،
له‌سه‌ر ئه‌و دیاردە گه‌له، ئه‌تووانێ ئاگاهی وزانیاری خه‌ڵکی بباته‌سه‌ره‌وه، و له‌م ڕیگایه‌وه، چونیه‌تی هه‌لسوکه‌وتی ئینسانی
ایندیویجوال( تاک)و بونیه‌ی داری کومه‌لگا بگوڕێ تا کوو له ژیانیکی باشتر وته‌بیعی تر، نزیک
بیته‌وه.
ئه‌وه‌یه که تاسیری فه‌لسه‌فه، له‌سه‌ر ئینسان و کومه‌ڵگا، ئه‌بی قوولتر له‌وه‌بێ که زۆر له‌خه‌ڵکان بیری لێ ده‌که‌نه‌وه. با فه‌لسه‌فه له یونانه‌وه ده‌ستی
پێ کردبێ. کوردیش وه‌کوو میلله‌تیکی ده‌وڵه‌مه‌ند له‌زور بابه‌ته‌وه، ئه‌تووانی له‌هه‌موو بواره‌کان و ده‌رک و
ده‌ریافته‌کانی فه‌لسه‌فی، که‌لک وه‌ر بگری. ئه‌م کاره هه‌ر سانیه دیرتر ده‌س
پیبکات، هه‌ر ئه‌و سانیه به زه‌ره‌ر و زیانی ئینسان و کومه‌لگای کورده‌واریە. لام
وایه لە هەر شوێنێکد ا پێش بە زیان بگیرێ، له‌وه‌و به‌دوواوه قازانجی تیدا
ئه‌بینین. فه‌لسه‌فه له لاییکی تره‌وه ئه‌تووانی ساختاره‌کان بگوری. ئه‌تووانی
یاریده‌ری زمان بیت. ئه‌تووانی باشترین بوچوونه‌کان بنیته ئیختیاری دلسوزه‌کانی
ولات. لام وایه، له‌کوردی دا، فه‌لسه‌فه‌کار نه‌کردن، تا کوو هه‌ر ئیستا، زور زور
زیانی داوه له کومه‌لگای کوردی جیهانی. ته‌نیا خویندنی بەرهەمە فه‌لسه‌فیەکان له
زمانه‌کانی تر، بەس نیه. ده‌رس وه‌رگرتن له فه‌لسه‌فه‌ی ائوروپایی وبه‌گشتی
رۆژئاوا، لێکۆڵینەوە له بوواره‌کانی ئه‌وان و ده‌رکی فه‌لسه‌فی جیهانی، ره‌نگه
ئه‌وه‌ل هه‌نگاو بی بو ده‌رکی فه‌لسه‌فه‌ی کوردی له هه‌موو بواره‌کانی ئه‌و
کومه‌لگایه‌دا. به‌لام له‌لاییکی تره‌وه ئه‌وه‌ش بلیم که هه‌ر چه‌ند زمانی کوردی،
به‌هوی لاواز بوونی بو کاری فه‌لسه‌فی، له هه‌نگاوی یه‌که‌م دا ره‌نگه نه‌توانێ
ره‌نگ دانه‌وه‌ی ئه‌وتوی هه‌بێ، به‌لام له‌دریژه‌ی زه‌ماندا، حه‌تمه‌ن ئه‌توانێ
ده‌وله‌مه‌ندتر و بەهێزتر بیت.
له‌بیرمان نه‌چی که روڵی فه‌لسه‌فی، ئه‌بیته
باعیسی ئه‌وه‌ی که له یه‌که‌م هه‌نگاودا، جوریک دیالوگ( لوگوس) له‌نیو خه‌لک دا
پیک بیت. که‌بی هیچ گومانیک، بەرهەمی باشی ئه‌بیت. چونکوو زمانی فه‌لسه‌فه،
دوگماتیک و ووشک بوون وموتلله‌ق گرایی له ته‌واوی بوواره‌کاندا ره‌د ئه‌کاتەوە.
له‌ئاکامدا ئه‌بیت به‌باعیسی ئه‌وه‌ی که نه ته‌نیا ده‌رکی درووست تر له
هەلومەرجی ئینسان و کومه‌لگاکه‌دا بدریت، که دژایه‌تیکی زور ناره‌وا له‌ناو
خه‌لکدا لا ئه‌بات و فه‌رهه‌نگ و
که‌لتوور، هان ئه‌دات به‌ره و پیشه‌وه‌چوون. که فه‌رهه‌نگ گه‌وره‌تر بوو، ژیانی
مندال وکومه‌لگا و به ته‌واووی ئینسان و چونیه‌تی هه‌لسو که‌وتی، مودێرن و باشتر
ئه‌بیت.
پەیوەندی نێوان فەلسەفە و پەروەردەی منداڵ چیە؟
فه‌لسه‌فه به‌ته‌واوی له‌سه‌ر کومه‌لگادا کار
ده‌کات. پیش ئه‌وه‌ی که فه‌لسه‌فه‌یان بۆچونیکی فه‌لسه‌فی، به‌ته‌واوی باس لە سه‌ر
مندالان بکات، تیده‌کوشی تا کوو له‌ریگه‌ی شیوه‌ی هه‌لسووکه‌وتی گه‌وره‌کان(باوک و
دایک_ بنه‌ماله) ئینجا ته‌واوو کومه‌گا بگورێ. به‌لام ئه‌م کاره‌چون ئه‌باته
پیشه‌وه؟ هه‌ر وەک‌دیاره فه‌لسه‌فه، کاریگەریی قوول و قورسی هه‌یه له‌سه‌ر
ته‌واوی بنه‌ماکانی عیلمی. یه‌کیک له‌وانه چونیه‌تی ده‌رون ناسیه( روان شناسی).
کومه‌لگا ناسی_ ئینسان شناسی_ دیرینه‌ناسی فه‌لسه‌فی( شیوه‌ی میشل فوکو)_
وه‌به‌تایبه‌ت خودی ناسین (شناخت شناسی)، ته‌نیا به‌شیک له بواری کاری فه‌لسه‌فین.
فنومنه‌کان یان بلین دیاردەکان(بوونه‌کان)،
به‌شیوه‌ی شناخت شناسی له هه‌رکامیان، به‌ته‌واوی ماناوه، چووارچیوه‌ی وجوودی
هه‌ر کامیان دهر ئه‌خات. ئەگەر پیناسه‌یەکی ده‌قیق و دروست له‌فنومنه‌کان نه‌بی،
هه‌موو شتیک ئه‌که‌ویته ژیر تەوژمی گومان و دوودڵی( شک)ـەوە. ئیسته دیاره که
به‌یه‌قین گه‌یشتن، باشتره له شک و گومان. به‌لام له‌لایکی تره‌وه، یه‌قین
ناتوانی موتله‌ق(رەها) و هەتا هەتایی بیت. واته ته‌نانه‌ت یه‌قینه عیلمیه‌کانیش،
هه‌موو کات هان له‌حالی گوران و ته‌غییر دا. واته: هیچ شتیک موتله‌ق وبه‌ر ده‌وام
نه‌بووه و نابیت. به‌ڵام باشتره که ئینسان وه‌کوو حاله‌تی ایندیویدوال( تاک)
وه‌هه‌ر وه‌ها، وه‌کوو کومه‌لگا، بەتایبه‌ت له‌سه‌تحی جیهانی دا، ئه‌و شتانه‌ی که
گومانی لەسەریانە، لە رێگەی لیکولینه‌وه و توێژینەوەی زانستی،
به‌ره‌و ده‌قیق بوون و راستی ببات. واته بو ئه‌نجامی هه‌ر کاریک به‌تایبه‌ت کاریکی
هەستیار و گرینگ، له‌نیوان گومان و سوور بوون یان یه‌قین وراستی ودرووستی، حه‌تمه‌ن
لای دوهه‌می بۆچوونه‌که( به‌وشێوە کە) دروست تره هه‌ل ئه‌بژیردریت و به‌م جوره،
له‌گومان پارێز دەکرێت!
هه‌لبه‌ت له‌بریک کار دا، وه له هەلێکی تایبه‌ت
دا، باشترە شک یا گومان هه‌ڵبژیرین و پشت به‌یه‌قین نەبەستین. به‌لام بوچی؟ چونکوو
به‌خودی یه‌قینه‌کان، شک ئه‌که‌ین، تاکوو شتیکی باشتر به‌ده‌س بێنین.به‌تایبه‌ت
له‌بوواری فیکر و بیرکردنەوەدا.
ئه‌ره‌ستوو، هه‌ر له‌م بواره‌دا بوو که تووانی
تیزی موسولی ئه‌فلاتوون ره‌د بکاته‌وه. چونکوو، نه‌زه‌ریه‌ی موسول ئه‌لیت: ته‌واوی
فنومنه‌کانی عه‌قلی و فیکری وه‌کوو، بوێری_ جووانی_ دادپەروەری_دوسی یان
خوشه‌ویستی، جیاواز له‌وجوودی خودی ئینسان و جیگای ژیانی ئینسان، وجوود گه‌لیکی
سەربەخۆ و به‌رده‌وامن. به‌لام ئه‌ره‌ستوو ئه‌لیت: ره‌نگی سپی، بی ئه‌وه‌ی که
بەستراوە به‌شتیکی تره‌وه‌بیت، ناتوانی به ته‌جروبه‌ده‌ر بیت. کاتیک ئه‌لین ئه‌و
دیواره سپی‌یه، سپی بوون هه‌ل ئه‌گه‌ریته‌وه بۆ دیواره‌که، وه‌به‌م جوره
ته‌جروبه ئه‌کریت.کاتیک که موسولی ئه‌فلاتوونی، ناتوانی به‌جیاوازی سەربەخۆ بیت،
به‌بروای ئه‌ره‌ستوو، ئیتر دوور له‌به‌حسی فه‌لسه‌فیه. واته؛ موسول هیچ مانایەکی
نیه.
به‌لام ئه‌مرو له‌بواری فه‌لسه‌فه‌ی په‌سا مودرن،
هه‌موو دیارده‌کان( فنومنه‌کان) بەپێی سیستەمی فنومنولوژی "ئیدموند هوسرل" فیلسوفی
ئالمانی، چ له‌باری مادی وچ له‌باری ئینتزاعی وه‌کوو ریازیات_ئیحساس و هەست_
چەشنگەلی هونه‌ر وکاری هونه‌ری_ شادی و خه‌م، به‌راستی بوونیان هه‌یه.
بگەرێنەوە سه‌ر ئه‌وه‌ی که فه‌لسه‌فه تیده‌کوشی
تامانایەکی ده‌قیق و درووست، بۆ چونیه‌تی ژیان و ته‌واوی هه‌ستی، پێشکەش بکات. له‌و
بواره‌دا، چونیه‌تی په‌روه‌رده‌ی مندال، ته‌نیا یه‌کیک له‌باسه‌کانی عیلمی و
فه‌لسه‌فیه. به‌ڵام فه‌لسه‌فه تیده‌کوشی تا پێشتر، له‌سه‌ر بناخه‌ی مال و خیزان(
بنەماڵە)و له ئاخره‌وه تێکڕای نیزامی کۆمەڵایەتی، لێکدانەوەکی دروست بەدەستەوە
بدات. و له‌و ریگاوه، مرۆڤ و کۆمەڵگە بگۆڕێت. چونکوو مرۆڤ و کۆمەڵگە ئه‌مرو،
له‌مانای رەسەنی خویان به‌ری و خالی بوونه‌ته‌وه. یانێ بایەخی ئینسان و کومه‌لگا،
به‌هوی سیسته‌م هایەکی مادی گرایانه (تو بڵی بورژوازی و سه‌رمایه‌داری)، ئینسان و
کۆمەڵگەی لە بایەخەکانیان سریوەتەوە. ئه‌وه‌یه که ئه‌بی دووباره، ئه‌و بایەخ
گه‌له، پیناسه‌بکرین و دووباره بیان ناسین و لە چونیه‌تی کارکه ردی پیشوو، ئێستا و
داهاتوویان بکۆڵدرێتەوە.
مندال هه‌ر چه‌ن له‌کاتی به‌دونیا هاتنی دا،
خاوەنی چه‌ن ریفلیکسه، به‌لام زوربه‌ی جه‌وهه‌ری خوی (کەسایەتی و کاراکتر)له
کۆمەڵگەی چکوله، یانی خاو و خیزان و دوواتر له‌‌کولان و گەڕەک و شار و شوینی
خویندن، وه‌ر ئه‌گری. واته ئه‌و شتانه‌ی که له‌سه‌ر مندال کاریگەیی قوول‌یان هەیە
، خودی کۆمەڵگەیە. باشە ئەی کۆمەڵگە خوی، فه‌رهه‌نگ و چونیه‌تی هه‌لسووکه‌وتی
له‌کویوه وه‌رئه‌گری؟ ئه‌مرو، سیسته‌مه‌کانن که‌چونیه‌تی ژیانی ئینسان و کومه‌لگا
دیاری ئه‌که‌ن. به زووانیکی ساکار ئه‌بی بڵین که ناچارین، سیسته‌می جیهانی
بگورین. به‌لام بوچی؟ چونکوو جوان دیاره که وه‌زعیه‌تی مندال له‌هه‌ر گوشه‌یەکی
دونیادا، تایبه‌تی له ئه‌فریقا و ئاسیا دا، زور زور ناله‌باره. هه‌زاران دوکومنتار
هه‌ن که وه‌زعیه‌تی راسته‌قینه‌ی منداله‌کان له‌جیهان دا ئاشکرا ئه‌که‌ن. جاری بو
نموونە ئه‌تووانم بلیم که له زور ولاتی ئاسیایی وه‌کوو ئیران، ته‌مه‌نی
هاوسەرگیریی بوکچ هاتووته‌ژیر15 سال_ له‌هه‌مان کاتدا ئه‌زانین که‌به‌پی لێکۆڵێنەوە
ودوکومنت، وه‌به‌شیوه‌ی ئوروپایی، ته‌مه‌نی ژیر 18 سال، بە منداڵ دەزانرێ و ئیجازەی
زۆر شتیان پێ نادرێت. واته له تەمەنی ژیر 18 سال، ته‌وانایی رووناک کردنی زور شت
ئه‌که‌ویته بواری شک و گومان و ئاکامی کاره‌کان باش نابن. بویه له‌ولاتانی
ئوروپایی ته‌مه‌نی ژیر 18 سال ئیزنی کرینی الکوهول و جگه‌ره‌یان نیه یان ناتوانن
به‌ڵگه‌ی کرینی خانوو یان ماشینیک ئیمزا بکه‌ن. بەگشتی بە پێی یاسا کەسانی تەمەن
ژێر ١٨ ساڵ بە منداڵ دەژمێڕدرێن و هەڵسوکەوتی تایبەتیان لەگەڵ دەکرێت.
پێش سوقرات له‌یونان دا، فنومن هاییک وه‌کوو
بوێری_ جوانی_ دادپەروەریی_ دوستی و... بوونیان بایه‌خ دار بوو. به‌لام سوقرات و
شیوه‌ی سوقراتی و ئه‌فلاتوونی، بوون به‌هۆی ئه‌وه‌ی که، هه‌موو ئه‌و شتانه
بێنه‌کانالی عه‌قله‌وه. تو ئه‌بی له‌ریگای عه‌قله‌وه تاریفی بوێریی یان جوانی یان
دوستی کەسێک بکه‌ی. ئه‌مه بوو
به‌باعیسی ئه‌وه‌ی که‌هه‌مووی ئه‌و دیارد ه گه‌له و هه‌روه‌ها ته‌واووی
"ئوستووره‌کان"، ورده‌ورده له‌گه‌وریی‌یان کەم بێتەوە. تازه ئه‌مرو به‌هوی
ته‌حلیلی زور زوری فه‌لسه‌فه‌ی په‌سا مودێرن، «عه‌قل» ورشنالیسم، به‌ته‌واووی
وه‌کوو یه‌کیک له‌بنه‌ماکان و ریشه‌کانی، ئیده‌ئالیسم ئه‌یان ناسین و هه‌ر روژیش
ئه‌بینین که مه‌یدان و ماوا بو ئیده‌ئالیسم، ته‌نگتر ئه‌بیته‌وه. بەشێوەیەک کە
مه‌کته‌بی ایگزیستانسیالیسمی سارتری، هه‌ر به‌ته‌نیا اردوگای ئیده‌ئالیسمی لاواز کردووه.
له ئاخره‌وه ئه‌بی بلیم، بی گۆڕانی باوک و دایک
یانی گۆڕانی قەوارەی بنەماڵە به‌ته‌واوی و بی گورانی کۆمەڵگەی ئینسانی، مندال
ناگوردریت. تو هه‌ر چی له‌گورینی مندالدا تی بکوشی، ئه‌و هیزه‌ت نیه که بتوانی
به‌رانبه‌ر به‌ته‌واووی کۆمەڵگە و سیسته‌مه‌که‌ی رابوه‌ستی که به‌ته‌واووی و
جوودیه‌وه وه به ته‌واووی ئه‌و شتانه‌ی که له ئیختیاری دایه( وه‌کوو
تلویزیون_گواری منالان_کامپیوتر و هه‌زاران سایتی جوراو جورو فیلم وشوینی خوینگه و
سیستم و چونیه‌تی وانە وتنەوە و ئاموژگاری ماموستایان) به‌مندال، وەها بار دێنێت
که‌خودی سیسته‌مه‌که پیویستی پی‌یه. بۆیه کۆمەڵگەی ئینسانی ئه‌مرو نماییکی وه‌کوو
جووجه‌له‌خانه‌ی لی هاتووه! بەرهەم و وەربەێنانەوەی هه‌زاران شه‌ر و دژایه‌تی و
نه‌خوشی و به‌دبه‌ختی و نه‌گبه‌تی، که بوونەتە هۆی له‌به‌ین چوونی مندال و بنەماڵە
و کومه‌لگا و له‌یه‌ک وشەدا، "ئینسان".
ڕاستی ئەوەیە کە بی پێناسەی ورد و درووست له "ئینسان" و کومه‌لگا و
سیسته‌می جیهانی، پێناسەی مندال ناقیس و ناته‌واو ئه‌مینیت. کاتیک "ئینسان"
له‌هه‌موو بواره‌کانی تێگەیشتنی فه‌لسه‌فیه‌وه، له‌مانای ئه‌سیلی خوی بەتاڵ
بووه‌ته‌وه، هەر بەو پێیە کومه‌لگای ئینسانیش، له‌مانای رەسەنی خۆی خاڵی بوەتەوە.
ئه‌لیم رەسەن _ مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌که، ئینسان پیشتر خاوەنی واتا و بایەخ گه‌لیکی
تایبەت هه‌بووه_ ئه‌مرو، نه ته‌نیا له هه‌موو ی کومه‌لگاکاندا، ئینسانه‌کان
به‌شیوازی جوراو جور، له‌سی داره ئه‌درین، بەلکە شاهیدین که‌خودی شه‌ری نیو
ده‌وله‌تی، له‌نیوان وڵاته‌کاندا، ئه‌بیته هۆی کوشتنی زور که‌س. جیاواز له‌هه‌مووی
ئه‌مانه ئینسان خوی بەرپرسیاری درووست بوونی ئه‌نواعی نه‌خوشیه‌کانه_ "ئەیدز"
ته‌نیا یه‌کیک له‌و نه‌خوشیانه‌یە که سالانه ژمارێک زۆر ئینسان ئه‌کوژی.
ئه‌نواعی زوری شێرپەنجە، به‌هوی له‌تێکدانی = سروشت،که‌شوینی ژیانی ئینسانه،
ئینسان هه‌ر روژ به‌ده‌ستی خوی، هه‌م سروشت له‌به‌ین ئه‌بات و هه‌م خوی تووشی
ده‌ردیسه‌ری ئه‌کات تا راده‌یەک کە به‌ره‌و مه‌رگی کۆتایی ئه‌روات.
فەلسەفەی ئێمە بۆ ژیان تا چە ڕادەیەک لە سەر باری دەروونی ئێمە ڕەنگدانەوەی هەیە؟
کارکردی فه‌لسه‌فه له بواری ده‌روونی ئیسنان
و کومه‌لگا تا ئه‌و راده‌یه، که زور شت لەم سەردەمە دا گوراوه. مەسەلەن، پێشتر
دیپریشن( خه‌مۆکی) بە نەخۆشیی نەدەزانرا. بەڵام ئێستا ته‌واوی کومه‌لگای
رۆژئاوا به‌تایبه‌ت ئورووپا، ئه‌زانن که‌ئه‌م نه‌خوشیه، زور به‌هیز و پر مەترسیە.
هەروەها ئه‌وه‌ی که فه‌لسه‌فه بووەته هۆی
رووناک بوونی زور مەسەلەی لاوەکی کە نه‌ته‌نیا ئازادیی ئینسان و کومه‌لگای بەرتەسک
کردبوو، بەڵکوو له ئه‌ساس دا، حه‌قی تاکه که‌سیک وه‌کوو ئینسانی،
خراب کردبوو _ هه‌لبه‌ت ئیسته‌ش هه‌ر ئه‌و شیوه‌یه به‌داخه‌وه‌به‌ر ده‌وامه.
باسه‌که ووردتر ئه‌که‌مه‌وه. بو میسال نه‌قشی ده‌روون ناسه‌کان یان پزیشکه‌کان و
هاوکاری و تیکه‌ل بوونیان له‌گه‌ل سیسته‌مه‌کاندا، بەتایبهتی سیسته‌می پولیسی و
قه‌زایی، ره‌نگ دانه‌وه‌ی زور خراپی هه‌بووه. سه‌دان جار که‌سیکیان له‌سه‌ر شتیکی
ساکار یان هەڵەیەکی چکوله، له‌سه‌ر سەرخۆشی(بە مەی) یان تیک چوونی کاتی( موه‌قه‌تی)
میشک و فیکر بو داوه‌ری و قه‌زاوه‌ت، گرتووه. پولیس ئه‌و که‌سه‌ی گرتووه، سیسته‌می
قه‌زایی داویه‌تی به‌ده‌ستی پزیشکی ده‌روون ناس، نووسراوه و ڕاپۆرتی ئه‌و پزیشکه
ده‌روون ناسه له‌ئاکامدا بووته باعیسی لێدانی دەرزی گەلێک که ئه‌و که‌سه‌ی له
بوواری له‌ش و فیکر دا ئفه‌لیج کردووه ( تو بلی ئارامی کردووه!!) به‌لام گرنگ
ئه‌وه‌یه که هیچ ئیزن‌ێکیان له‌و که‌سه نه‌گرتووه که ئه‌و ئامپووله‌ی لی
بده‌ن. زور جاریش به‌هوی لێدانی دەرزیەوە ، که‌س به‌ته‌واووی وه‌کوو شیتیکی لی
هاتووه و دوواتر نه‌ی تووانیه‌وه بگه‌ریته‌وه سه‌ر ژیانیکی نورمال له‌ناوکومه‌لگادا.
ئه‌م به‌ش له‌کارانه بەتایبهتی به‌ده‌س "میشل
فوکو" ئه‌نجام دران وه بوون به‌باعیسی گورانیکی لاواز له کومه‌لگای رۆژئاوا دا.
به‌ڵام وەک پیشتریش ووتم که هیشتا هیشتایه، ئه‌و بوچوون و ره‌وشه له‌لایه‌ن
سیسته‌مه‌کانی ئوروپایی نه‌گوردراون. له‌کومه‌لگای خۆرهەلاتدا، ئه‌م جوره ده‌رک و
کردەوانە هیشتا به‌ر ده‌وامه. له‌بیر نه‌که‌ین که پولیس و ده‌روون ناس و قازی یان
سیسته‌می قه‌زایی، تاکوو زیندان و بەرپرسانی زیندان، تاکوو ئه‌روات به‌ره‌و
سه‌ره‌وه، یانی ده‌وڵه‌ت و حکوومه‌ت، تیکرا ده‌ستیان له‌ناو ده‌ستی یه‌ک دایه‌و
به‌شیوه‌ی سیسته‌میکی یەکگرتوو، کار ئه‌که‌ن. ئه‌و سیسته‌مه‌ش ئه‌بی بگوردریت و
حه‌قی ئینسانی تاکه‌که‌س و هەروەها تەواوی کومه‌لگا، به‌شیوازیکی درووست، به‌جی
بیت. بەڵێ، شیکردنه‌وه‌ی ئه‌م جوره چەمک و بۆچوونانه کاری فه‌لسه‌فەیه.
ئه‌وه‌ی که کومه‌لگایەک به‌ته‌واووی دوور له وەرگرتن و ده‌رکی فه‌لسه‌فی بیت.
ئینجا و ه‌زعیه‌تی ئینسان و کومه‌لگاکه تەواشا بکە، بزانه چی ئه‌بینی؟
وەک باسم کرد فه‌لسه‌فه له‌چونیه‌تی ژیانی ئینسان دا ره‌نگدانه‌وه‌ی
زور قووڵی هه‌یه. له‌م که‌یسه‌ی سه‌ره‌وه زورتر باسی ده‌روون ناسی و دەوری
پزیشکی ده‌روون ناس و قازی و پولیس_ وه‌کوو سیسته‌میکی
یه‌کده‌ست کرا. له‌بیر نه‌که‌ین که‌فه‌لسه‌فه، توانیویه‌تی په‌رده له‌سەر
زور شت لابات که زوربه‌ی ئه‌و شتانه، له‌پێش چاودان.به‌لام به‌داخه‌وه، به‌هوی بە
رواڵەت ساکار بوونیان له‌لای خه‌لکیه‌وه، نابیندرین!یان بلین له‌بیر
دەکرێن. ئه‌رکی فه‌لسه‌فه‌یە که هه‌موو ئه‌و شتانه دیسان بخاته به‌رچاووی
جه‌ماوه‌ر. ئه‌وه‌یه که ئه‌بینین، فه‌لسه‌فه و ده‌رکی فه‌لسه‌فی، به‌شیوزی جوراو
جور، له‌بوواری دروون ناسیشه‌وه بو ژیانی ئینسان و کومه‌لگا، گرینگ و
پێویستە.
شێوەی هەڵسوکەوتی ئێمە چۆن لە باری فەلسەفییەوە پێناسە دەکرێت؟
شێوه‌ی هه‌ڵسوکه‌وتی ئێمه به‌ته‌واوی هه‌ڵ
ئه‌گه‌ریته سه‌ر شێوه و چۆنیه‌تی بیر کردنمان له هه‌موو بواره‌کانی ژیاندا.له‌و
بابه‌ته‌وه که ئەندازه‌ی شناختی ئێمه له هه‌موو دیارده‌کانی ده‌وروبه‌ر مان، تا چ راده‌ێیک بیت؟
هه‌رچی شناختی ئیمه له هه‌مووی دیارده‌کان زۆرتر بیت حه‌تمه‌ن ده‌رکی ئیمه‌یش له‌سه‌ر خۆمان، به‌هیزتر، قووڵتر، ده‌قیق تر
و درووست تر دەبێت.بۆ ناسینی باشتری باسەکە، نموونەیەک باسدەکەم:
که‌لتوور و فه‌رهه‌نگی هه‌ر وڵاتیک به رووناکی دیارده‌ی چۆنیه‌تی
هه‌ڵسوو که‌وتی فه‌لسه‌فی ئه‌و ولاته‌یه. هه‌روا که جه‌ماوه‌ری چینی ، خاوه‌نی
هه‌ڵسووکه‌وتی تایبه‌تی خۆیانن، میلله‌تانی تریش هه‌ر وا. زمانی چینی یان
ژاپۆنی هەرکامەو تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه. هه‌ڵسووکه‌وتی ێنسانیکی چینی لەبنەرەتدا
له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی تر، جیاوازی تایبه‌تی خۆی هه‌یه. بڵین ێنسانی چینی کارکه ردی
تایبه‌تی خۆی هه‌یه. به‌ڵام له‌بابه‌تی اگزیستانسیالی ئینسانی بەدڵنیایەوە هه‌ر
یه‌کیکن. هه‌ر چه‌ن له‌بۆاری جه‌ۆهه‌ره‌وه فه‌رقیان هه‌بی.
شیوه‌ی هه‌لسوو که‌وتی ئینسانه‌کان، به‌هوی
ته‌واوی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ی کومه‌لگایەک که کەسیکی تایبەت لیوه‌هاتووه،
دیارده‌ی ئه‌و کومه‌لگایه‌ی
لەگەڵە. ئه‌وه‌ش دیاره که هه‌ر کومه‌لگایەک زمان و فه‌رهه‌نگ و ره‌سم و یاسای خوی
هه‌یه. کاتی که داده‌کانی کومه‌لگا به‌ئینسانی ایندیویجوال، سه‌خت و سفت بوو، یان
بلین شکلی گرت،شه‌خسیش وه‌کوو تاکه‌که‌س، نوینه‌ری ئه‌و کومه‌لگا سه. واته
تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی ئه‌و کومه‌لگایه به‌ریوه ئه‌بات.
به‌ڵام که دینه‌سه‌ر خودی ئیگو(من_ تاکه‌که‌س _
شه‌خس) بریک تایبه‌تمه‌ندی فه‌ردی و تاکه‌که‌س‌یش خوی ئه‌نوینی.به‌شیکی گرینگی ئه‌م
به‌شه، هه‌ل ئه‌گه‌ریته‌وه‌بو "ژن" له‌عیلمی ژنیتیک دا، ئه‌بینین فره‌یک له
کارکرده‌کان، یان جه‌وهه‌ری ئیگویستی شه‌خسیک، له‌بنه‌مای چونیه‌تی، ژێنه‌کانی
ئه‌و،سەرچاوە دەگرێ. واته ژێنه‌کانی نه‌سلیک و جه‌ماوه‌ریکی یه‌ک ریشه، کومون و
ئیشتراکی عه‌قلی و بو چوونی تایبه‌تی خوی هه‌یه و نیشانی ئه‌دات.ئه‌مرو، له‌بوواری
ده‌رکی "دی- ئێن- ئای" ئینسانه‌کان، زور شت ده‌رکه‌وتووه که مایه‌ی سه‌رنجن.
به‌گشتی ئه‌بی بڵین که ژێنی تایبه‌تی که‌سیک
لەگەڵ داده‌کانی کومه‌لگای ئه‌و کەسە، و تیکوشانی بیروفیکری ئێگویستی که‌سیک،
دەرخەری چونیه‌تی فه‌لسفه‌ی ژیان و هه‌لسووکه‌وتی ئه‌و شه‌خسه‌یه. بو که‌سیک که
له کومه‌لگایەکی ئیسلامی یان کریستیانی( مه‌سیحی) له‌هه‌ر کام له‌به‌شه‌کانی دا،
به‌دونیا هاتووه، زور عه‌جیب نی‌یه که فه‌رهه‌نگ و هه‌لسووکه‌وتی ئه‌و کەسە
نیشاندەری ئه‌و کومه‌لگایه بی. به‌ڵام دەبینین که که‌سیک بۆ نموونە له کومه‌لگای
ئیسلامی دا به‌دونیا هاتووه و هه‌مووی ئه‌و تایبه‌ت مه‌ندیانه‌ی ئیسلامی و
که‌لتووری کۆمەڵگە‌که‌ی وه‌رگرتووه، به‌لام له‌دریژه‌ی ژیانیدا، و ئاشنایی له‌گه‌ل
فه‌رهه‌نگیکی تر، هه‌لسووکه‌وتی تا راده‌یەکی زۆر تووشی گورراندەبێ. ئه‌وه‌یه که
ئه‌بینین، هه‌مووی ئه‌م شتانه له نیو ئێگزیستانسیالی کەسێک روو ئه‌دات و هه‌مووی
ئه‌و رووداوانه، بریتین له‌چونیه‌تی به‌رز و نزمی ژیان و شیوەی بیرکردنەوەی ئه‌و
کەسه. به‌س له‌بیر نه‌که‌ین که‌هیچ کام له‌م قۆناخانە، یان ئالوگوررانه، له‌هیچ
کاتیکدا نەگۆڕ و دامرکاو و ئه‌به‌دی نیه_ یانی موتلله‌ق نیه‌و نابیت. چونکوو هیشتا
ئەگەری گوررانی دیکە بۆ ئه‌و دیارده هه‌یه. لێرەدا ئه‌بینین، ده‌زگای فیکری_
فه‌لسه‌فی، "ئه‌ره‌ستوو"یی و "دێکارت"ی وه به‌ته‌واووی شیوه‌ی بیرکردنه‌وه‌ی
ئیده‌ئالیستی، ده‌روخیت.
به کۆرتی؛ دیتنی که‌سیک_ هه‌لسه‌نگاندنی شه‌خسیک،
ئه‌گه‌ر به‌شیوازی فه‌لسه‌فی دروست ئەنجام درابێت، ئه‌تووانیت په‌رده له چه‌ندین
فیکر و به‌رداشت و ریشه و عیلله‌ت یان هوه‌کانی بناخه‌یی که‌سیک لا بات.بویه
ئه‌ڵێن، فلانی خه‌لکی چینه_ ئه‌وی تر کورده....
ئیسته مه‌وزووعه‌که توزیک، قوول تر بووه. چوونکو
ئه‌بینین که خومانیش بهو قه‌ناعه‌ته گه‌یشتووین که ناوی که‌سیک ئه‌نین کورد یان
چینی یان هه‌ر میلله‌تیکی تر_ به‌لام تیکرا له‌بیرمان ئه‌چیت که‌پیش ئه‌وه‌ی که‌سیک
کورد وچینی و ژاپنی و ...هتد بیت، ئه‌و که‌سه ئینسانه. و ئه‌م ئینسانه له بابه‌تی
ئینسانیه‌ت وجه‌وهه‌ری ئینسانی، له‌گه‌ل هیچ ناسیونیکی تردا فه‌رقی نیه. به‌م جوره
ئه‌گه‌یین بهو قه‌ناعه‌ته‌که، کومه‌لگای ئینسانی جیهانی، به‌ته‌واوی یه‌کیکه.
ئه‌وه کاری سیسته‌مه‌کان و ده‌وڵه‌ته‌کانه که ئینسانه‌کان و کومه‌لگاکان له‌یه‌ک
جیا ئه‌کاته‌وه. ته‌نانه‌ت سنووری خاکی و جوغرافیایی بویان دیاری دەکات. به‌ڵام
ده‌رکه‌وتووه که هیچ سنوورێک نه‌یتووانیوه به‌ته‌واوی لە جیاکردنەوەی"ئینسانی
جیهانی" سەرکەوتوو بیت. شی کردنه‌وه‌ی ئه‌م به‌شه له باسه‌که، له ناو ئه‌م
به‌حسه‌ی ئیسته، جێگر نابیت. به‌لام به‌گشتی ئه‌توانم ئه‌وه بلیم که سروشت
له‌سه‌راسه‌ری ئه‌م جیهانه‌دا یه‌کسان عه‌مه‌ل ئه‌کات_ ئه‌مه سیسته‌مه‌کانن که
ئینسانه‌کان لیک جیا ئه‌که‌نه‌وه. هه‌رچه‌ن توانیویانه میلله‌ته‌کان به‌گژی یه‌ک دا
به‌ن، به‌لام هیشتا نه‌یان تووانیوه، ئینسانیه‌ت یان جه‌وهه‌ری ئینسانی مرۆڤ بکوژن.
ئه‌م باسه‌ی سه‌ره‌وه، له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی که‌میشل
فوکو، له ئاخرین کتیبی خوی به‌نیوی« پیته‌کان و شته‌کان» نووسیویه که ئینسان
دووچاری مه‌رگیکی به‌زوویی ئه‌بیت_ جیاوازه.
دەوری فەلسەفە لە بنیادنانی کۆمەڵگەیەکی تەندروستدا چیە؟
له‌دریژه‌ی پرسیار و باسه‌کانی پیشوودا، تا راده‌ئیک وڵامی ئه‌و پرسیاره‌ی سەرەوم داوه‌ته‌وه.
ئیسته باسێکی کورتم دەبێ لەسەر دەوری فه‌لسه‌فه له‌بنیاد نانی کومه‌لگه‌یه‌کی ته‌ندروست ؟
پیش له‌هه‌ر شتیک، ئه‌بی پێناسیەکمان لە سەر وشەی "ته‌ندرووست" کە له‌م پرسیاره‌دا هاتوە هەبێت..
ئه‌گه‌ر بلین درۆکردن نا- ته‌ندروستیه. خوی ئه‌م
پرسیاره دینیته پیشه‌وه که عیلله‌تی درو کردنی که‌سیک، چیه؟ کوشتن و بڕین و
خه‌یانه‌ت_ فه‌قری زانستی و فه‌رهه‌نگی_ فه‌قری مالی و اکونومیکی_ لاوازی
تیکنولوژیکی_ خو کوشتن، به‌تایبه‌تی خو سووزاندنی ژنان له کومه‌لگای
کورده‌واری_جیاوازی چینایه‌تی (ته‌به‌قاتی) چه‌ن لایه‌نه‌ی فه‌قیره‌کان، سفره
خالییه‌کان و چینی ده‌وڵه‌مه‌ند و سه‌رمایه‌دار؛ ته‌نیا چه‌ن لایەنی جێ سەرنجی ئه‌م
خاڵه‌ن. له‌به‌ین چوونی سروشت، به‌ده‌ستی خودی کۆمەڵگای ئینسانی ره‌نگه
گه‌وره‌ترین کاره‌سات بیت، که‌له‌گه‌ل خویدا خودی ئینسانیش روو به‌نابوودی و مه‌رگ
ئه‌بات(بو نموونه گلوبالایزیشن- یان توانەوی سەهۆڵەکانی جەمسەری زەوی).
فه‌لسه‌فه، نه‌یتوانیووه تێکەڵ بە ئەو چەمک و
دیاردانەی سەرەوەنەبێت، لە داهاتووشدا ناتوانێ خی دوورەپەرێز راگرێ.چونکوو
فه‌لسه‌فه به‌ته‌واوی له‌گه‌ل هه‌موو ئه‌و کاره‌ساتانە ده‌رگیره. پیشتریش باسم کرد
کە فه‌لسه‌فه تیکوشانیکه "نەوێستاو" بۆ ده‌رکی دروستی هه‌ستی. ده‌ی جا، کام
له‌وانه‌ی سه‌ره‌وه، وه‌کوو دیاردە، له‌هه‌ستی یان یونیورسال و جیهانی ئینسانی،
دوورن یان جیان؟
پێناسەی ئیمه‌له وشەی ته‌ندروستی، سروشتی راسته‌قینه و رەسەنی ئینسان و ژینگەی ئینسانه.
ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له ته‌ندروستی کومه‌لگا، دوور بوون له‌جه‌نایه‌ت و دزی
و هەژاری جوراو جور و ده‌یان گرفتی دیکە بێت ، ئێمە پرسیار ئەکه‌ین که بەرپرسایەتیی ئه‌و ڕووداوانه له‌سه‌ر شانی کێیە؟
ئه‌گه‌ر دزی و ئعتیاد و درۆ _ خه‌یانه‌ت و نەخۆشیی
ده‌روونی_ پر بوونی زیندانه‌کان به‌هوی جوراو جور و منولوگ ودووری له‌دیالوگ_شه‌ڕی
میلله‌ته‌کان و بومباردمانی شاره‌کان و ئیعدامی ئازادیخوازه‌کان و لە سی داره‌دانی
سه‌دان که‌س له‌شاره‌کانی ئیران و چین و چه‌ند ولاتی تر_ چاو لێبکەین، کاکڵی
سەرەکیی هەموو ئەوانە دەبێ لە
فه‌قری فه‌رهه‌نگی و زانستی و فه‌لسه‌فی‌دا ببینینەوە. باز هه‌م ئیمه
ئه‌پرسین که چ دیاردەیەک یان سیستەمیک، تاوانباره؟ ئایا که‌سیک که‌دزی ئه‌کات،
ئه‌بی وه‌کوو ولاتی عه‌ره‌بستان سعودی، ده‌ستی ببردریت؟ یان وه‌کوو سیستمی
متافیزیکی ئیرانی، ئیعدام بکرێت؟ پیش ئه‌وه‌ی که‌ده‌رکه‌وتبی بوچی دزی کردووه؟
ئایا ئینسانه‌کان، هه‌ر له‌م که‌یسه‌دا، وه‌کوو "دز"به‌دونیا هاتوون؟ یان سه‌دان هۆ
و ده‌لیل بوونه‌ته هوی ئه‌وە که شه‌خسیک له‌رووی ناچاری دا پەنا بۆ دزی کردن
ببات. به‌لام له ناو خاوەن دەسەڵاتەکاندادزی گه‌وره‌گه‌وره‌بکه‌ن!ئه‌وان ئازاد و
ئابروومه‌ند_ دزانی چکوله، بی ئابروو ن و هەمیشە مەترسیی بررینی ده‌ستیان وکوشتن
وئیعدام هەڕيشەیان لێ دەکات!
لام وایه‌که‌سیسته‌مه‌کان و ده‌وڵه‌ت و دەسەڵاتەکان خویان تاوانبار و هۆکاری نا-ته‌ندروستی که‌سایه‌تی و کومه‌لگان.
به‌ڵام ئه‌بێت ئه‌وه‌ش دەسنیشان بکریت که سیسته‌مه‌کان چون پیک دێن؟ خۆ لە ئاسمانەوە
بەرنەبوونەوە خوارەوە؟ ئایا خودی ئینسانه‌کان و کومه‌لگا نین که بان دەستی حاکمان
و دەسەڵاتداران قەبووڵ ئەکەن؟ ئایا خودی کومه‌ڵگا نیه‌که دیاردەیەک به‌ناوی "ڕیبه‌ر" یا "سەرۆک"دروست ئه‌کات؟ ڕیبه‌ر و سەرۆکێک که هه‌موی هێز و توانای جه‌ماوه‌ر له‌ناو خوی د، کو ئه‌کاته‌وه-وهه‌ر بهو هێز و توانایەوە، درێژه به زڵم و زور و سیسته‌می خوی ئه‌دا؟
دەوری فه‌لسه‌فه بۆ پێک هینانی کومه‌ڵگایەکی ته‌ندروست، به‌خه‌به‌رهێنانی ئه‌و کومه‌ڵگایه و وریا کردنەوەی جەماوەرە. کە هوشیار بیت و ده‌ور وبه‌ری
خۆێ باش بناسیت_ پێناسێکی ده‌قیق و دروستی له‌سه‌ر دیارده‌کان و بوونه‌کان و
هه‌سته‌نده‌کان هەبێت. دەوری فه‌لسه‌فه به وەخه‌به‌ر هێنانی کۆمەڵانی خەڵک، کومه‌ڵگا ئه‌خاته نیو فیکر و ته‌حلیلەوە. ئه‌ی خاته‌ناو خه‌فه‌ت و تاریکی_
به‌ڵام هاو کات هێزیکی به‌ر فراوانیشی پێ ئه‌دات، چونکوو کومه‌ڵگای وریا و زیندوو و و زانست مه‌دار، ڕێگه به ڕیبه‌ر سەرۆک و ئه‌سته‌م کار نا دات بە کەیفی خۆی بجووڵێتەوە.
له وڵاتانێک که‌خه‌ڵکیان وا ڕاهێناوە کە هه‌ر گیز بیر له‌ئاکام و وه‌زعیه‌تی ژیانی خۆی
نه‌کاتەوە، و هه‌مووجه‌ماوه‌ری ئه‌و کومه‌ڵگایه عه‌ینی یه‌ک فیکر ئه‌که‌نه‌وه، نه‌ک هه‌ر نیشانێک لە ئازادی
نابینرێت ، بەڵکوو که له واقیع دا هیچ ئیمکانێک بۆ فکر کردنەوەش نییە. له‌و
جوره‌وڵاتانه‌دا، حه‌ره‌که‌ت، مانای نیه_ فه‌قری فیکری و فه‌رهه‌نگی، بی داد
ئه‌کات وخۆیان به‌ده‌ستی خۆیان و به‌شانازیه‌وه، خاوه‌ن فیکره‌کانی سەربەخۆ و روژنامه‌نووسه‌کان و
نووسه‌ره‌کان و هونه‌رمه‌نده‌کانی ڕاسته‌قینه‌ی خویان ئه‌کوژن. دەوری فه‌لسه‌فه له شوێنیکی وه‌ها دا، ته‌نیا خه‌وه‌ر کردن و بانگه‌وازی زانست و ئاگاداری و
شناخت له‌هه‌موو دیارده‌کانه. هاو کات، فیلسووفی ئه‌و وڵاته، قه‌ناعه‌ت به‌نووسین وقسه‌کردن ناکەن و له‌گه‌ڵ خه‌ڵکدا، شان به‌شان ئه‌روات و جه‌وهه‌ری فه‌لسه‌فی خۆی پیشان ئه‌دات. چونکوو ته‌نیا نووسین و قسه‌و باس و دیالوگ، چاره‌سه‌ری
سه‌خلله‌تیه‌کان نیه_ به‌ڵکوو کار کردنی عه‌مه‌لی بهو مانایه که ئه‌نجامی کاره‌که، جووان دیار بیت؛ زور پیویسته.
ئاخرین خاڵی گرنگ ئه‌وه‌یه‌که نوسخه‌هه‌ڵگرتن و چاولێگەریی
له‌وڵاتانی پیشکه‌وتووی ئوروپایی وئامریکایی، و پیاده‌کردنیان له‌وڵاتی تر، به‌تایبه‌ت له‌کومه‌ڵگای کورده‌واریدا، کاریکی به‌ته‌واوی نادرووسته. بو نموونه، ئه‌و به‌شه‌ی
له ئوپوزیسیونه‌کان له‌هه‌ر چووار پارچه‌ی کوردستان که ئه‌یانه‌ویت سیسته‌می
"سوسیال دموکراسی" له‌کوردوستان دابەزێنن، لە ڕاستیدا هێزی ڕاسته‌قینه‌ی خویان لاواز ئه‌که‌ن. بهو ده‌لیله که هه‌ر
کومه‌ڵگایەک ئه‌بێت خۆی له‌بناخه‌کانی دا، له‌سه‌ر ئه‌و ڕێگاێه‌ی که‌ئه‌ڕوات، ئامانجه‌کان و هیواکانی خۆی بدوزیته‌وه و ته‌جروبه‌ی بکات.وڵاته‌کانی ئوروپایی، لانیکه‌م به‌دووای زۆرتر له‌هه‌زار و سی سه‌د سال(1300) له سەدەکانی ناوەراست و ئەزموونی
سەردەمی ئه‌نگیزایسیون و تا یبه‌تی ئەزموونی سەردەمی رونسانس،
تاکوو به‌دونیا هاتنی "رنه دێکارت"ی فه‌رانسه‌ی، دیوه‌و ته‌جروبه‌ی کردووه.
پێش له‌رونسانس، دام وده‌زگای ئه‌نگیزیسیون، زۆر له‌روناکبیره‌کانی کوشت و هه‌زاران جه‌نایه‌تی کرد_ کومه‌ڵگای کورده‌واری تازه خه‌ریکی له‌ده‌سدانی رووناک بیره‌کانیه‌تی.
له‌کوردوستان، تازه خه‌ریکن دژی رووناکبیره‌کان و ڕوژنامه‌نووسه‌کان، پروپوگاندا ئه‌که‌ن و تیروریان ئه‌که‌ن.
چۆن ئه‌بێت که نوسخه‌ییکی،تاقی نه‌کراوە_فیکر نه‌کراوه له‌سه‌ری_ نا شاره‌زا و
دوور له واقعی کۆمەڵگە و بۆچوونه‌کان، وه‌کوو ته‌قلیدی ئیسلامی له‌بواری شیعه‌دا، بیهێنی و له‌شوێنێک دایبەزێنێ؟! ئایا ئه‌مه پروپوگاندا و به‌شوینی هیزو قودره‌تی سیاسی و
دوگماتیکی رویشتن، نیه؟
ئیتر باسی ئەوە ناکەین که‌سیسته‌می سوسیال دموکراسی ئوروپای، ئه‌مڕو به‌ته‌واوی دیاره که شکستی هێناوه. ته‌واوی
وڵاته ئۆروپیه‌کان خه‌ریکن ئه‌و ئیمتیازانه‌ی که پێشتر به‌هۆی هه‌وڵدانی کریکارانی سوسیالیست، و حیزبە سوسیالدێموکراتەکان به‌ده‌س هاتبوو،
ورده ورده له‌خه‌ڵکیان سه‌ندووته‌وه و وەریدەگرنەوە! ئایا به‌راستی ئه‌م چاوڵێگەرییە ناشیانه‌ی به‌شێکی زۆری ئوپوزیسیون جیگای سه‌ره‌نج نیه؟
که‌گۆتمان جێگاێ سه‌رنجه، مه‌به‌ست تێ
ڕوانینێکه زۆر ڕیشه‌دار_ مەبەست ده‌رکی ده‌قیق و درووستی فنۆمنه‌کانه_ فه‌همی
ڕاسته‌قینه‌ێ دیارده‌کانه. بێ ئه‌م ده‌رکه بنه‌ماییه ڕیشه‌داره، ناتوانرێت
به‌ڕاستی کارێکی ئه‌ۆتۆ بکریت. واته تاکوو به‌شێوه‌ێکی شناخت شناسانه دیارده‌کان
نه‌ناسی، چۆن ئه‌توانی عیلاجی زامه‌کان بکه‌یت؟ پشت کردن له‌دیارده‌کان، یانێ
نه‌دیتنیان.تۆ تاکوو به‌رانبه‌ر به‌ڕوداوه‌کان و دیارده‌کان نه‌بييت ونه‌یانبینیت،
زەحمەتە له‌چۆنیه‌تی ئه‌وان تی بگه‌یت. که‌تێ نه‌گه‌یشتی و نەتناسی، زۆر ئاساییە کە
تووشی هه‌ڵه بیت.
ئه‌وه‌یه که زه‌رووره‌تی شناخت له‌سه‌ر
دیارده‌کان، به‌جوانی دهر ئه‌که‌وێت. کۆمه‌ڵگه‌یەکی ته‌ندروست، خۆی لە چاوڵێگەریی
و لاسایی کردنەوەی ناشیانه‌ی وڵاتانی تر، ئەپارێزێ، به‌ڵام پشت له ئەزموونی
ئه‌وانیش ناکات، ئەوەی گرنگە لاسا نەکردنەوەیە. ئۆپۆزیسیۆنی وه‌ها وڵاتێک هه‌رگیزاێ
هه‌رگیز، مۆدیلی وڵاتێکی تر ناهێنێت بۆ وڵاته‌که‌ێ خۆێ، بێ ئه‌وه‌ی کاری شناخت
شناسانه‌ی له‌سه‌ریانی کردبێ و ڕاستیه‌کانی ئه‌و دیارده‌ی به‌جووانی ده‌رک کردبێت
وبه‌خه‌ڵکی ڕای بگه‌ئێنێت که‌بنه‌ماێ ڕاسته‌قینه‌ێ ئه‌و مۆدیله چیه‌و چۆنه! که‌وا
بوو، ڕۆشنبیره‌کانی ئه‌و وڵاته و ئۆپۆزیسیۆن، له‌دووبارەکردنەوەی کۆیرانه‌ێ
دیاردەیەکی تەجروبەکراوی وڵاتێکی تر
دەبێ خۆیان دوور ڕاگرن. ئەڵبەت ئەمە
بەو مانایە نی‌ێە کە واز لە توێژینەوە و لێکۆڵینەوە بهێنن.
لام وایه هێشتا پرسیار له‌سه‌ر چونیه‌تی
دەوری فه‌لسه‌فه بۆ درووست کردنی کۆمه‌ڵگایەکی ته‌ندرووست، لە جێگەی خۆیدا ماوه.
چونکوو هێشتا ماناێ کۆمه‌ڵگاێ ته‌ندروست به‌ته‌واوی دهر نه‌که‌وتوه.
ده‌ی باشه تاریفی ئیمه له‌کومه‌لگای ته‌ندروست
چی‌یه؟ کومه‌لگای ته‌ندروست یانی چی؟ ئه‌گه‌ر باسه‌که توزیک ووردتر بکه‌ینه‌وه و
له کومه‌لگای کورده‌واری قسه‌بکه‌ین، ئه‌بی بلین که‌کورد خاوەنی کومه‌لگایەکی
ته‌ندروست نیه! به‌لام. بوچی؟
چونکوو هیشتا، لە سیداره‌دان وئیعدام له‌کوردوستان به‌شیوازی جوراوجور
به‌ر ده‌وامه_ چونکوو خو سوزاندنی ژنان له‌و کومه‌لگایه به‌ئاماری زور زور، به‌ر
ده‌وامه_ چونکوو روژنامه‌نووس و نووسه‌ره‌کان، هه‌موو کات گیانیان له‌خه‌ته‌ردایه_
چونکوو بێکاری تووشبوون بە مادە سڕکەرەکان له‌کوردوستان بەرچاوە_بەو هۆیانە کە
باسکران دەتوانین بڵیین کە ئێمەی کورد کومه‌ڵگایەکی ته‌ندروستمان نی‌یه، چونکوو
سیستمه‌کان( جیاواز له‌باشووری کوردستانی)نه‌یان هێشتووه و ناهیلین کورد به‌زمانی
دایکی خوی بخوینیت و بنووسی یان لیکولینه‌وه‌ی هه‌بی. به‌م جوره فه‌رهه‌نگیکی تر،
جیاواز له فه‌رهه‌نگی کوردی له‌نیو خه‌ڵکدا، دا سه‌پاوه_ بۆ نموونە بپێی فەرهەنگی ئیسلامی ته‌مه‌نی هاوسەرگیری
بو کچه‌کان هاتووته ژیری پازده‌سال_ له‌هه‌ر چووار پارچه‌که‌دا، تووشی شه‌ڕ
بووه‌و ئه‌و شه‌ڕه لانی کەم زیاتر لە سه‌د ساڵه درێژه‌ی هه‌یه، بویه هونه‌ری کوردیش،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی توند و تیژیی و شه‌ڕی پێوە دیارە. گەر شیوه‌ن و شه‌ڕ و
ئیعدام له وڵاتێکدا به‌رده‌وام بوو، ناساخی ده‌روونی وڕه‌نگ دانه‌وه‌ی تارمایی و سه‌خڵه‌تیه‌کان قورس تر ئه‌بیت و بە روخساری کۆمەڵگەوە
دەبینرێت.
بوچاره‌سه‌رکردنی ئه‌م هه‌موو نا- ته‌ندروستیه له کومه‌ڵگادا ئه‌بی چی بکرێت؟
وڵامی من به‌م پرسیاره‌به‌م شیوه‌یه:جیاواز له‌به‌ر چاو گرتنی هه‌مووی ئه‌و
خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه که ئیشاره‌م پیکرد، ئه‌بی تێبکۆشرێت تاکوو سیستمه‌کانێ که جه‌ماوه‌ر کونترول ئه‌کات بگوڕدریت. مه‌به‌ست له‌سیستم کوللیه‌تی ده‌وڵه‌ت وحکومه‌ته که تا ئیستایش مه‌سئول وبه‌رپرسی ئیعدام و ئیعتیاد وشه‌ر
وکوشتن و هه‌زاران ناله‌باری میلله‌ته‌که‌مانە. هاوکات زور پروژه‌ی تر ئه‌بی
بچیته پیشه‌وه وه‌کوو په‌ره‌دانی دیالوگی ساخ و تەندروست و کراوە له‌نیوان
رووناکبیراندا و تایبه‌تی هه‌موو ئوپوزیسیونه‌کان له‌هه‌ر لایکه‌وه. واته بێ
دیالوگی گشت لایەنە، کاریکی دروست بۆ کومه‌ڵگایکی ته‌ندروست، به‌دی ناکریت.
ئازاد بوونی میدیا و روژنامه‌کان بو هه‌ر چه‌شنه ڕه‌خنه‌گرتنێک له‌سه‌ر هه‌ر دیاردەیەک هه‌یان بێت وگوێگرتن و لەبه‌ر چاو گرتنی هه‌مووی ئه‌و ڕه‌خنانه، بایەخدان بە خه‌ڵک و جه‌ماوه‌ر_ پێشگرتن لە کاری سیسته‌مه‌کانی حالی حازر له بواره‌کانی
ئابووری و دەسەڵاتی سیاسی به‌شیوازیکی گونجاو. و دڵنیایی له‌درووست بوونی
حه‌ره‌که‌ته‌که_ تی کوشانیکی قوول وقورس بو گوڕانیکی بنچینەیی له ڕیشه‌کانی زانست و فێرگه( پەروەردە و بارهێنان) به‌گشتی_ نیشاندانی هه‌رچه‌شنه حه‌ره‌که‌تیک
به‌هه‌ر ناوه‌ڕۆکیکه‌وه چ باش یان خراپ به‌خه‌ڵک، له‌ڕێگای میدیاکان و ڕاگەیەنەرە گشتی‌یەکانەوە و ئاماده‌بوون بۆ گۆڕان له‌لایه‌ن هه‌ر تاکه که‌سێکه‌وه که خۆی به‌دڵسوزی کومه‌ڵگا ئه‌زانی. واته ئه‌بی خود تاکه که‌سیش ده‌س بکات به‌گۆڕانی
خۆی و ڕه‌خنه‌گرتن له‌خۆی، بو پێک هێنانی ده‌روونیکی بەهێز و سادیقانه‌ی فه‌ردی، بەتایبه‌ت له مەیدان و
بواری «عه‌مل و راستی» له‌ته‌واوی بواره‌کاندا.
دەوری فه‌لسه‌فه له‌هه‌مووی ئه‌وانه‌ی که ئیشاره‌م پێکرد به‌شێوازی تایبه‌تی خۆی دیاره و فه‌لسه‌فه یاریده‌ری تاکه‌که‌س
به‌گشتی و کۆمه‌ڵگایە بە شێوەی تایبەت بۆ گه‌یشتن به‌هه‌موو ئه‌و ئامانجانه و تاگه‌یشتن به کۆمه‌ڵگائێکی ته‌ندروستی ڕاسته‌قینه. ئێسته‌یه‌ک پرسیار: جێگاێ
هه‌قیقی و ڕاسته‌قینه‌ی کۆمه‌ڵگایەکی ته‌ندروست له‌کورده‌واریدا، کۆێیه و چیه؟ وڵام بهو پرسیاره ئه‌رکی سه‌ر شانی ئێویه.
21/01/2013
******* ************ *******************
http://www.gopetition.com/petitions/university-of-solimanye.html
چنانچه
تعدادی از دوستان آگاهی دارند، امروز (١٤فبروری)هفده همین روز از اعتصاب دانشجویان رشته ی
فلسفه در دانشگاه صلاح لدین هه ولیر در کردستان می گذرد. ارسال لینک پتیشن اعتراضی
برای پشتیبانی ازاعتصاب یاد شده می باشد. رییس دانشگاه مذکور، دردفاع از سیستم
قدرتگرای رهبری، به تقلید ازرهبری ایران، گفته است که: کردنیازی به فلسفه نداردوآن
رشته را حذف میکند! این در حالی است که با اخراج یک استاد فلسفه وبه هم زدن تز
ودفاعیه ی دانشگاهی او، دستور اخراج اوراداده است، در چندین مقاله منتشر شده
درروزنامه های موجودوسایت های خبری، علت این کاربررسی شده است وآن هم ناخوانی فکری
ونوشته های این استاد فلسفه است که در مقابل با سیستم دولتی بارزانی، ایستاده
است
همزمان
رییس بخش فلسفی نیزبا کس دیگری جایگزین شده است ومجموع این اتفاقات، برای استادان و
دانشجویان این دانشگاه، خوشایند نبودهو از اینرو دست به اعتصاب زده اند. پتیشنی که
لینک آن همراه این یاد داشت است، برای جمع آوری امضاء وپشتیبانی از دانشجویان می
باشد. همزمان این پتیشن برای روزنامه ها_ سایت ها و رسانه های گروهی در کردستان،
ارسال شد.
بااحترام و ادب
http://www.gopetition.com/petitions/university-of-solimanye.html
*****
وێراێ ڕێزوئەدەب بۆ هەمووان
تکاێەبە ئیمزاکردنی ئەوئیعترازنامە، یاریدەری خۆێندکارانی
مانگرتولە زانکۆێ سەلاحەدین، شاری هەولێربن
حەتمەن ئاگادارن کە ماوەێ ١٧ ڕۆژە ئەوخۆێندکارانە هان لە
حاڵەتی مانگرتندا، و هۆێ کارەکەش ئەگەڕێتەوە بۆ بڕیاری سەرۆکی زانکۆی سەلاحەدین و
هەڕەشە بۆداخستنی بەشی فەلسەفی ئەو زانکۆە و هاوکات دەرکردنی مامۆستائێکی فەلسەفە
لەوێ ۆ هەروەها گۆڕرانی سەرۆک بەش، کە بە تەواوی بوەتە باعیسی توڕەیی و مانگرتنی
مامۆستایان ۆ خۆێندکارانی بەشی فەلسەفە لەوێدا
لەپتیشنەکەدا
هاتوە کە سەرۆکی ئەو زانکۆە ئەبێ لابچێت و لە ڕاگەێاندنە گشتیەکان، لە میللەتی
کوردداوای لێ بواردن بکات تایبەتی ئەوەێ کە کوتویەتی" کوردپێویستی بە فەلسەفە نیە".
جۆربەێ هەواڵەکان لەم بابەتەوە لە کوردیسان پۆست و هەروەها کوردستان نیت ،زۆر سایتی
کوردیتر، هاتوە
بە
ئیمزاکردن و یاریدەری خۆێندکارانی بەشی فەلسەفی، ئەو وتەێەی برتۆڵت بڕشت بەجێ بێنین
کە : هەرکەسێکیان لە هەر بیرو فیکرێکدا کۆشت، ئەو وتی من لە گروپی ئەوان نیم،
تاکوئاخر هاتن بۆ کٶشتنی خۆێ، چیتر کەس نەمابو دەفاعی لێبکات
ئەمەش لینکی پتیشنەکەس لەخۆارەوە
http://www.gopetition.com/petitions/university-of-solimanye.html
ئەوەێ خوارەوە دولینکی بابەتەکەێە بۆ هەمان مەوزوع کە لە کوردستان پۆستەوە بڵاو کراوەتەوە،
http://www.kurdistanpost.com/view.asp?id=810050ec
*******
تعدادی از دوستان آگاهی دارند، امروز (١٤فبروری)هفده همین روز از اعتصاب دانشجویان رشته ی
فلسفه در دانشگاه صلاح لدین هه ولیر در کردستان می گذرد. ارسال لینک پتیشن اعتراضی
برای پشتیبانی ازاعتصاب یاد شده می باشد. رییس دانشگاه مذکور، دردفاع از سیستم
قدرتگرای رهبری، به تقلید ازرهبری ایران، گفته است که: کردنیازی به فلسفه نداردوآن
رشته را حذف میکند! این در حالی است که با اخراج یک استاد فلسفه وبه هم زدن تز
ودفاعیه ی دانشگاهی او، دستور اخراج اوراداده است، در چندین مقاله منتشر شده
درروزنامه های موجودوسایت های خبری، علت این کاربررسی شده است وآن هم ناخوانی فکری
ونوشته های این استاد فلسفه است که در مقابل با سیستم دولتی بارزانی، ایستاده
است
همزمان
رییس بخش فلسفی نیزبا کس دیگری جایگزین شده است ومجموع این اتفاقات، برای استادان و
دانشجویان این دانشگاه، خوشایند نبودهو از اینرو دست به اعتصاب زده اند. پتیشنی که
لینک آن همراه این یاد داشت است، برای جمع آوری امضاء وپشتیبانی از دانشجویان می
باشد. همزمان این پتیشن برای روزنامه ها_ سایت ها و رسانه های گروهی در کردستان،
ارسال شد.
بااحترام و ادب
http://www.gopetition.com/petitions/university-of-solimanye.html
*****
وێراێ ڕێزوئەدەب بۆ هەمووان
تکاێەبە ئیمزاکردنی ئەوئیعترازنامە، یاریدەری خۆێندکارانی
مانگرتولە زانکۆێ سەلاحەدین، شاری هەولێربن
حەتمەن ئاگادارن کە ماوەێ ١٧ ڕۆژە ئەوخۆێندکارانە هان لە
حاڵەتی مانگرتندا، و هۆێ کارەکەش ئەگەڕێتەوە بۆ بڕیاری سەرۆکی زانکۆی سەلاحەدین و
هەڕەشە بۆداخستنی بەشی فەلسەفی ئەو زانکۆە و هاوکات دەرکردنی مامۆستائێکی فەلسەفە
لەوێ ۆ هەروەها گۆڕرانی سەرۆک بەش، کە بە تەواوی بوەتە باعیسی توڕەیی و مانگرتنی
مامۆستایان ۆ خۆێندکارانی بەشی فەلسەفە لەوێدا
لەپتیشنەکەدا
هاتوە کە سەرۆکی ئەو زانکۆە ئەبێ لابچێت و لە ڕاگەێاندنە گشتیەکان، لە میللەتی
کوردداوای لێ بواردن بکات تایبەتی ئەوەێ کە کوتویەتی" کوردپێویستی بە فەلسەفە نیە".
جۆربەێ هەواڵەکان لەم بابەتەوە لە کوردیسان پۆست و هەروەها کوردستان نیت ،زۆر سایتی
کوردیتر، هاتوە
بە
ئیمزاکردن و یاریدەری خۆێندکارانی بەشی فەلسەفی، ئەو وتەێەی برتۆڵت بڕشت بەجێ بێنین
کە : هەرکەسێکیان لە هەر بیرو فیکرێکدا کۆشت، ئەو وتی من لە گروپی ئەوان نیم،
تاکوئاخر هاتن بۆ کٶشتنی خۆێ، چیتر کەس نەمابو دەفاعی لێبکات
ئەمەش لینکی پتیشنەکەس لەخۆارەوە
http://www.gopetition.com/petitions/university-of-solimanye.html
ئەوەێ خوارەوە دولینکی بابەتەکەێە بۆ هەمان مەوزوع کە لە کوردستان پۆستەوە بڵاو کراوەتەوە،
http://www.kurdistanpost.com/view.asp?id=810050ec
*******
بیر و باوه ره کانی سوقرات- فەیلەسوفی یونانی
*
سوقرات به شیوازیکی- گوفت و گو- یان بلین پرسیار و جوواو، باس ده کات. شیوازیکی تایبه ت که له هه مووی باسه کانیدا، وه له ئاکامدا، شتیک به ایسبات ئه گه ینی. وه له هه مو باشتر ئه وه یه که سوقرات، ئه بیتە باعیسی،« شک» و « گومان» له بیره وه ریه کانی، که تا ئه و کاته، له سه ر تاسیری فیلسووفه کانی تر، له ناو خه لکا، بلاو کرابوون. شه ک وه رزی و گومان به باوه ره کان، ئەساسەن ذاتی فه لسه فه ی نویه. ئه وتو، تا به فیکریک، بوچوونیک، ئەندیشەئێک، یان هه ر په دیاردەئێکیتر، شک نه که یت، ناتووانیت، راستیه کانی ئه و دیاردەیە، ده ر بخه یت یان، بیخه یته پله ییکی، به رزتره وه. ئه مه به ر هه می ژیان و فه لسه فه ی سوقراته. که هه تا ئه مرویش، هه ر به رده وام ماوه ته وه.
له و سه ر ده مه دا، فه لسه فه، خوی ژماریک پرسیار بوون که فیله سوفه کانی پیش سوقراتی، له سه ری باسیان کردبوو- وه کوو تالس-هراکلیتوس- به تله میوس-ارشمیدوس- پارمنیدوس_ هیراکلیتۆس _ ئەپیکوور _ دیمۆکریت _ زنۆفان _ و زور که سی تر...
یه کیک له پرسیاره کان که ره نگه هه تا ئیستا، به ر پرسی فیلسوفه کانه، ئه وه یه که« بوێری چیه»؟ عیداله ت چیه؟ جووانی چیه؟
مه سه له ن« لاخس» که سه رداریکی یو نانیه، له گه ل سوقرات دا، باس ده کات. سوقرات لی ئه پرسی. بوێری چیه؟ لاخس ولام ئه داته وه که شوجاعه ت یان بوێری، جوریک پایداریه. سوقرات ده ستی پی ده کات و له نوقاتی لاوازی پایداری بریک دەلیل ئه هینیته وه. به جوریک که، لاخس، له ئا خره وه ئه لیت: پایداری، هه ر به ته وواوی، غه له ت و حیماقه ته.
باشه بوێری، به راستی له هه وه ل هه نگاو دا، نا تووانیت موتله ق بیت. دووهه م له م میسالەی ژیره وه، که
که سیکی سه راف که پاره به خه لک قه ر ز ئه دات، له کاتیک دا که ئیتر پاره ئیکی وای نه ماوه که به خه لکی بدات، هیشتا له سه ر قه رز دان به خه لکی، سووره- شوجا عه تی هه س و پایداره. بوچی؟ چونکوو ئه زانیت و ئا گاداره که، پاره که ی له کاتی خوی دا، زور تر ده بیت.
جیاواز له وه ی که ئیحتمالی زه ره ریشی هه یه.
یان که سیک که له بیروو باوه ریکی تابیت و نه گوردراو دا، هه روا ماوه ته وه. پایداری و ماندنه وه ی له سه ر ئه و بیرو باوه ره، جوریک شوجاعه ته( هه ل به ت له زاهیر دا- به م جوره یه) ده ی، دوواتر ئه بینی، عیلم و زانست، هه ر کات، به ره و پیش رویشتووه. وه لامه کانی ئه و که سه، له با به تی، عیلمیه وه، که م و کوریه کی، تا یبه ت، ئه خاته به ر چاو. زاتی زه مان، خود به خود، له گوراندنی، په دیده جوراو جوره کان، تاسیری موسته قیمیان هه س. واته، هیچ چتیک نیه که نه گوردریت. یان ئال و گوری تیدا، نه بیت. ئه مه رروانگه ی عیلمی ئه مروژه.
به زووانیکی ساده تر- ته وواوی جیهان، هه موو کات، ها له حالی گورران و ته غییردا. بویه هیچ چتیکیش، نا تووانی مووتله ق بمینیت.
سوقرات، زور جار، تی ده کوشی که ئه م په یامه بگه ینیته، خه لکی.
له و سه ر ده مه دا، سوقرات، قه ت له اینتقاد و ره خنه گرتن له اندیشه و فیکری خه لکی، نه ده ترسا. یانی ئه و چتانه ی که خه لک باوریان پی بوو، سوقرات، هیرشی ده برده سه ریان.
ئه وه بوو که برریاریان دا، که سوقرات- بووته باعیسی، نه گبه تی بو خه لکی و سا کاره کان! دووایی سوقرات وتی: له م ولاته دا، هه ر گیز که سیکی تر وه کوو من نادوزنه وه که ئیوه، وادار بکات، توزیک بیر که نه وه. ئیوه وه کوو، ئه و که ره ن که ها له وی. منیش وه کوو که ر مه گه سیکم(میشوو له یکی گه وره)، که جار جار، گازتان لی ده گرم تا بجووللنه وه
دوواتر، حوکمی کوشتنی سوقراتیان دا. و به راستی حوکمه که ئیجرا بوو، وه سوقراتیان کوشت. ئه و کاره ساته بوو به باعیسی ئه وه ی که، زور که س ناره حه تو قه لوه ز بن. چونکوو، به راستی، خه لکی سوقراتیان خوش ئه ویست.
دوواتر، « ئه فلاتوون» که شاگردیکی زور زیره کی سوقرات بوو، ده رسه کانی سوقراتی، له ناو خه ڵکا بلاو کرده وه.
ته واووی، نووسراوه کانی، که له ئه فلاتوون به جی ماوه، له زبانی سوقرات پیک دیت. یانی به زبانی سوقرات، ده ستی پی ده کات و شیوازه که، شیوازیکی سوقراتیه.
ئه مرویش، ده لیل هینان و پرس و جوی، سوقراتی، زور به ناوبانگه. به داخه وه، موسته قیما له سوقرات، هیچ چتیک به ده سته وه نیه. وه خویندن و فام کردنی سوقرات، ته نیا، له لایه ن، ئه فلاتوونه وه، به ده ست ده که ویت. واته، ئه وه ئه فلا توونه که ده رسه کان و فیکروو فه لسه فه ی سوقرات، بو ئیمه دهر ده خات. کتیبه کانی« جمهوری» و « تیمائوس» دوو کتیبی زور به ناو بانگی ئه فلاتوونه، که باسه کان و شیوازی فه لسه فی سوقراتی تیدا گوجاوه.
به زووانیکی ساده تر، خویندنی ، ئاساری ئه فلاتوون، ده رکی سوقراتی فیلسووفه.
دریژه ی هه یه
***********************************************************
کاک کاوه احمدی- یه کیک، له قه ڵه م به ده ستان و شاعیرانی پر ته جرووبه له بوواری شیعر وهونراوه به زاراوه ی کوردی، سورانیه. نازناووی ئه و شاعیره به هه سته، « ژاکاو»ه . هه ر وه ها له شیعره که ی خواره وه له لینکه که دا، ده بینن، ژاکاو، ایلهامی شیعره که ی ، له شوێنیکی تایبه ت ، وه ر گرتووه. ده ق ئاشکرایه که نووسراوه کانی ژاکاو، باس له فه قیره کان و کریکاره کان و سفره خاڵیه کان، له ته واووی جیهان دا، ده کات. بی ووتن، دیاره که ژاکاو، خویشی، ئیش و زامی زۆری له پیناوی ئازادی و به رابه ری له کۆمه ڵدا، چێشتووه. ئه م مه وزووعه، مسئولیه تی شاعیر و نووسه ر و ڕوشنبیر، ده خاته به ر چاو_ شیعری شوڕشگیرانه و پێشکه وتووی ئه مڕو، ورده ورده، خوی باشتر نیشان ئه دات. به هیوای سه ر که وتن و شانازی بو، ژاکاو، دۆستی خۆشه ویستم وه هه ر وه ها، شیعر وبیره وه ری، قووڵتر و به هیز تر، له لایان، ئه و دلسوزه ی هه ژا ره کان و چه و ساوه کان، له سه راسه ری جیهان دا. بو دیتنی شیعره که، تکایه لینکه که ی ژیره وه باز که ن
__
*
سوقرات به شیوازیکی- گوفت و گو- یان بلین پرسیار و جوواو، باس ده کات. شیوازیکی تایبه ت که له هه مووی باسه کانیدا، وه له ئاکامدا، شتیک به ایسبات ئه گه ینی. وه له هه مو باشتر ئه وه یه که سوقرات، ئه بیتە باعیسی،« شک» و « گومان» له بیره وه ریه کانی، که تا ئه و کاته، له سه ر تاسیری فیلسووفه کانی تر، له ناو خه لکا، بلاو کرابوون. شه ک وه رزی و گومان به باوه ره کان، ئەساسەن ذاتی فه لسه فه ی نویه. ئه وتو، تا به فیکریک، بوچوونیک، ئەندیشەئێک، یان هه ر په دیاردەئێکیتر، شک نه که یت، ناتووانیت، راستیه کانی ئه و دیاردەیە، ده ر بخه یت یان، بیخه یته پله ییکی، به رزتره وه. ئه مه به ر هه می ژیان و فه لسه فه ی سوقراته. که هه تا ئه مرویش، هه ر به رده وام ماوه ته وه.
له و سه ر ده مه دا، فه لسه فه، خوی ژماریک پرسیار بوون که فیله سوفه کانی پیش سوقراتی، له سه ری باسیان کردبوو- وه کوو تالس-هراکلیتوس- به تله میوس-ارشمیدوس- پارمنیدوس_ هیراکلیتۆس _ ئەپیکوور _ دیمۆکریت _ زنۆفان _ و زور که سی تر...
یه کیک له پرسیاره کان که ره نگه هه تا ئیستا، به ر پرسی فیلسوفه کانه، ئه وه یه که« بوێری چیه»؟ عیداله ت چیه؟ جووانی چیه؟
مه سه له ن« لاخس» که سه رداریکی یو نانیه، له گه ل سوقرات دا، باس ده کات. سوقرات لی ئه پرسی. بوێری چیه؟ لاخس ولام ئه داته وه که شوجاعه ت یان بوێری، جوریک پایداریه. سوقرات ده ستی پی ده کات و له نوقاتی لاوازی پایداری بریک دەلیل ئه هینیته وه. به جوریک که، لاخس، له ئا خره وه ئه لیت: پایداری، هه ر به ته وواوی، غه له ت و حیماقه ته.
باشه بوێری، به راستی له هه وه ل هه نگاو دا، نا تووانیت موتله ق بیت. دووهه م له م میسالەی ژیره وه، که
که سیکی سه راف که پاره به خه لک قه ر ز ئه دات، له کاتیک دا که ئیتر پاره ئیکی وای نه ماوه که به خه لکی بدات، هیشتا له سه ر قه رز دان به خه لکی، سووره- شوجا عه تی هه س و پایداره. بوچی؟ چونکوو ئه زانیت و ئا گاداره که، پاره که ی له کاتی خوی دا، زور تر ده بیت.
جیاواز له وه ی که ئیحتمالی زه ره ریشی هه یه.
یان که سیک که له بیروو باوه ریکی تابیت و نه گوردراو دا، هه روا ماوه ته وه. پایداری و ماندنه وه ی له سه ر ئه و بیرو باوه ره، جوریک شوجاعه ته( هه ل به ت له زاهیر دا- به م جوره یه) ده ی، دوواتر ئه بینی، عیلم و زانست، هه ر کات، به ره و پیش رویشتووه. وه لامه کانی ئه و که سه، له با به تی، عیلمیه وه، که م و کوریه کی، تا یبه ت، ئه خاته به ر چاو. زاتی زه مان، خود به خود، له گوراندنی، په دیده جوراو جوره کان، تاسیری موسته قیمیان هه س. واته، هیچ چتیک نیه که نه گوردریت. یان ئال و گوری تیدا، نه بیت. ئه مه رروانگه ی عیلمی ئه مروژه.
به زووانیکی ساده تر- ته وواوی جیهان، هه موو کات، ها له حالی گورران و ته غییردا. بویه هیچ چتیکیش، نا تووانی مووتله ق بمینیت.
سوقرات، زور جار، تی ده کوشی که ئه م په یامه بگه ینیته، خه لکی.
له و سه ر ده مه دا، سوقرات، قه ت له اینتقاد و ره خنه گرتن له اندیشه و فیکری خه لکی، نه ده ترسا. یانی ئه و چتانه ی که خه لک باوریان پی بوو، سوقرات، هیرشی ده برده سه ریان.
ئه وه بوو که برریاریان دا، که سوقرات- بووته باعیسی، نه گبه تی بو خه لکی و سا کاره کان! دووایی سوقرات وتی: له م ولاته دا، هه ر گیز که سیکی تر وه کوو من نادوزنه وه که ئیوه، وادار بکات، توزیک بیر که نه وه. ئیوه وه کوو، ئه و که ره ن که ها له وی. منیش وه کوو که ر مه گه سیکم(میشوو له یکی گه وره)، که جار جار، گازتان لی ده گرم تا بجووللنه وه
دوواتر، حوکمی کوشتنی سوقراتیان دا. و به راستی حوکمه که ئیجرا بوو، وه سوقراتیان کوشت. ئه و کاره ساته بوو به باعیسی ئه وه ی که، زور که س ناره حه تو قه لوه ز بن. چونکوو، به راستی، خه لکی سوقراتیان خوش ئه ویست.
دوواتر، « ئه فلاتوون» که شاگردیکی زور زیره کی سوقرات بوو، ده رسه کانی سوقراتی، له ناو خه ڵکا بلاو کرده وه.
ته واووی، نووسراوه کانی، که له ئه فلاتوون به جی ماوه، له زبانی سوقرات پیک دیت. یانی به زبانی سوقرات، ده ستی پی ده کات و شیوازه که، شیوازیکی سوقراتیه.
ئه مرویش، ده لیل هینان و پرس و جوی، سوقراتی، زور به ناوبانگه. به داخه وه، موسته قیما له سوقرات، هیچ چتیک به ده سته وه نیه. وه خویندن و فام کردنی سوقرات، ته نیا، له لایه ن، ئه فلاتوونه وه، به ده ست ده که ویت. واته، ئه وه ئه فلا توونه که ده رسه کان و فیکروو فه لسه فه ی سوقرات، بو ئیمه دهر ده خات. کتیبه کانی« جمهوری» و « تیمائوس» دوو کتیبی زور به ناو بانگی ئه فلاتوونه، که باسه کان و شیوازی فه لسه فی سوقراتی تیدا گوجاوه.
به زووانیکی ساده تر، خویندنی ، ئاساری ئه فلاتوون، ده رکی سوقراتی فیلسووفه.
دریژه ی هه یه
***********************************************************
کاک کاوه احمدی- یه کیک، له قه ڵه م به ده ستان و شاعیرانی پر ته جرووبه له بوواری شیعر وهونراوه به زاراوه ی کوردی، سورانیه. نازناووی ئه و شاعیره به هه سته، « ژاکاو»ه . هه ر وه ها له شیعره که ی خواره وه له لینکه که دا، ده بینن، ژاکاو، ایلهامی شیعره که ی ، له شوێنیکی تایبه ت ، وه ر گرتووه. ده ق ئاشکرایه که نووسراوه کانی ژاکاو، باس له فه قیره کان و کریکاره کان و سفره خاڵیه کان، له ته واووی جیهان دا، ده کات. بی ووتن، دیاره که ژاکاو، خویشی، ئیش و زامی زۆری له پیناوی ئازادی و به رابه ری له کۆمه ڵدا، چێشتووه. ئه م مه وزووعه، مسئولیه تی شاعیر و نووسه ر و ڕوشنبیر، ده خاته به ر چاو_ شیعری شوڕشگیرانه و پێشکه وتووی ئه مڕو، ورده ورده، خوی باشتر نیشان ئه دات. به هیوای سه ر که وتن و شانازی بو، ژاکاو، دۆستی خۆشه ویستم وه هه ر وه ها، شیعر وبیره وه ری، قووڵتر و به هیز تر، له لایان، ئه و دلسوزه ی هه ژا ره کان و چه و ساوه کان، له سه راسه ری جیهان دا. بو دیتنی شیعره که، تکایه لینکه که ی ژیره وه باز که ن
__
| pdf_.pdf |
| _2.pdf |
********************************************************************
ووت وویژله بابه تی ماموستا عبدالغفاروارستگان ناسراو به«نازک بین» سنه_ رادیو
بیستون
ووت وویژله بابه تی ماموستا عبدالغفاروارستگان ناسراو به«نازک بین» سنه_ رادیو
بیستون
| ___.mp3 |
*****************************************************************
ئیعدامه کانی سالی 1358_59 له سه رانسه ری کوردوستان، بە تایبەت شاره کانی سنه ی سووری خۆێناوی_ مه ریوان_ سه قز_
پاوه_که به ده ستووری خمینی، ئەنجام بوو_ وه جیا له ڕوو ڕه شی، بو جمهوری ئیسلامی، هیچی تری به جێ نەهێشت.
میژووی کوردستان، له توواوی ئه م سال گه له، خوێناوی بوو_ هه ر چه ن، هێشتا یش ئه و کاره سا ته، به ئه نجام نه گیشتووه _ و هێشتا هێشتا یه، ڕوڵه کانی، ئه و خاکه، به ده ستی دوژمنی دژی ئا زادی، ده سته ده سته ، ئیعدام ده بن و زیندانه کانی پڕن له زیندانیانی سیاسی، واته کوردستان له م سه ر ده مه دا، بووگه به، پادگانێکی گه وره.
فایله کانی خۆارەوە، به ده ستی کاک جەمیل نه وه ڕه، نووسراون، که خۆیشی له و سه رده مەدا، هاو به ندی، ئه و هاو ڕیانه، له(فڕۆکەخانەی) فروودگای شاری سنه دا، بووه.
وێرای سپاسی سه میمانه بو کاک جه میل، و ئاواتی شایی و شانازی و سه ر که وتن بو خه ڵکی کوردستان
ئیعدامه کانی سالی 1358_59 له سه رانسه ری کوردوستان، بە تایبەت شاره کانی سنه ی سووری خۆێناوی_ مه ریوان_ سه قز_
پاوه_که به ده ستووری خمینی، ئەنجام بوو_ وه جیا له ڕوو ڕه شی، بو جمهوری ئیسلامی، هیچی تری به جێ نەهێشت.
میژووی کوردستان، له توواوی ئه م سال گه له، خوێناوی بوو_ هه ر چه ن، هێشتا یش ئه و کاره سا ته، به ئه نجام نه گیشتووه _ و هێشتا هێشتا یه، ڕوڵه کانی، ئه و خاکه، به ده ستی دوژمنی دژی ئا زادی، ده سته ده سته ، ئیعدام ده بن و زیندانه کانی پڕن له زیندانیانی سیاسی، واته کوردستان له م سه ر ده مه دا، بووگه به، پادگانێکی گه وره.
فایله کانی خۆارەوە، به ده ستی کاک جەمیل نه وه ڕه، نووسراون، که خۆیشی له و سه رده مەدا، هاو به ندی، ئه و هاو ڕیانه، له(فڕۆکەخانەی) فروودگای شاری سنه دا، بووه.
وێرای سپاسی سه میمانه بو کاک جه میل، و ئاواتی شایی و شانازی و سه ر که وتن بو خه ڵکی کوردستان
| 1_______.doc1.doc |
| __2______.doc |
| __34__________-1.doc |
| ________5_6-1.doc |
| __7_______.doc |
| __8.doc______.doc |
لا په رره ئیک له میژووی کاروان
له سه ر شیعره که ی « کاروانی» جه لال ملک شاه.
*****
دووای ئه و هه موو ده رد و ژانه
دووای ئه و هه موو برینانه
ته نانه ت کاتک که کاروان
ریگه ئه بری، چیا چیا_ ئه شکه وت ئه شکه وت به ره و ژیان
دووای ئه و هه موو سه خلله تیه
به سه ر کاروانا هات و
دیت.
دات له دهول و روون کوتت:
« کاروان کاروان، ریگای تازه بدوزنه وه»!
تو ئه ی برای خوشه ویستم
تو هه والی دل سووتاوم
گوی بگره له ئه و زائیله
ئه لی ریبوارانی رویشتو بهو ریگا دا
به ره و پاش نا گه رینه وه
تازه، ئا سو زور نزیکه
شتیکی تری نماوه.
هه مووی ئه و ده رد و زه حمه ته
لای ئیمه قه د نه فه وتاوه.
ده یان ساله ئه م کاروانه، تامی تالی و ویش ئه چیژی
ده یان ساله خه نجه ری زور، له سینگ من و ئه و دراوه
له و کاه شدا برینه کان
پیویستیان به ساریژ هه بوو
له شه ویکی سارد و سررا
له کاتیکی زور بی فه ررا
شیعری کاروان له دایک ئه بیت.
هه ر ئه و شیعره و ئه وانی تر له م پینج ساله
وه کوو خوی، له نیو برینه کاندا پژان
ئیش زورتر بوو
به لام هاوار هات له کویستان
یا به ئا سو ئه گه ین ئیمه
یا هه ر مردن وو یا، نه مان
برام جه لال
برینه کان ساریژ ئه بن
ریگا ش کورت تر ئه بی ، ئه گه ر
ده ست له نیو ده ست
دژی جیایی، دژی نه زانی و روو ره شی
له گه ل یه کتر
به ره و ئا سو به ری که وین
خه م مه خو ، ئه ی گیانی دلم
وه ره ده ستی منی هه ژار
بو گوو شانی ده ستی ئه تو ، تا مه زرویه
تو چیه؟ پیته ی من چیه؟!!
له سه ر چیا ئیک له م ریگا
من ئه کوژم
سه ری له سی داره ئه ده م
ئه یکه م به پیته ییکی جووان
« پیته ی ئیمه»
« پیته ی ئیمه».
*********ری به ندانی سالی 1373 هه تاووی_ شاری سنه****نادر خەلیلی ******
ئا زادی
****
له شوینیکا دا نیشتبووم
وا ده زانم، له نیو ئه و هه موو هه رایه
منیان قه د له به ر چاو نه بوو
کو بوو نه وه ی گرینگی بوو
چه ن اوسا و ماموستای زانا
چه ن موهه ندیسی شاره زا و
یه کی دوو که س ، سیاسه ت مه دار.
چیان ده کوت؟
جار جاریش وا به نهینی
له گوی یه کتر، به هیواشی
ره مز و رازیکیان دهر ئه خست
له ئاکامدا
بریاریان دا
په له وه ری بیر و فیکر و دیوانی شیعری شاعیریک
بیگرن و که له بچه که ن
پاشان بیخه نه به نده وه
قه له مه که ی بسوو تینین
ده فته ره که ی گرری تی به ن
شاعیریان گرت
له شیان سووتان
بریک ئه یان گوت: ته واو بوو!!
به لام له م گیر وو گرفته هه والیک بوو!
به نهینی کوتیان به لام
به ئاشکرایی پیتان ئه لیم
وشه کانی ئه و شاعیره
هه ر کامیان بوون به په له وه ر
دانه دانه ی شیعره کانی
له قه فه سی سینه و هه موو میشکی خه لکا
شاردرانه وه.
قه له مه که ی بوو به داریک
ده یان په له وه ری دیکه
چوونه سه ر شاخی ئه و داره
ئه و هه موو بالنده جووانه
ئه و هه موو په له وه رانه
له گه ل یه کتر_ به زووانیکی زور ساده
ره مزیکی شیرینیان ده کوت
به لی ئه وان وایان ده کوت:
« ئا زادی قه د نه مردووه»
« شاعیره که هه ر زیندووه».
********گه لا ریژانی سالی 1373 هه تاووی**** سنه ********نادر
***************************************
پیش که ش به کاک عه لی رموزی
ته نز وو شوخی، هه ر به ته نیایی، شتیکه که ئه بیت به باعیس ئه وه ی که، فه رهه نگی شیوه ن و زاری، که له ئیسلا مه وه به سه ر خه لکا، دا سه پاوه، که م ره نگ بی. ئه وه ی دژی فه رهه نگی شیوه ن و زاری بی، خوشی و شانازیه. واته، تی بکوشین، فه ر هه نگی شایی و شا نازی، له کوردووستان دا، جی بخه ین. هه ر لیره وه، له کاک عه لی، هاوری خوشه ویستم و کاک ئارام و ئازاده، داووا ئه که م، لیم ببوورن، به هیوام که، دلی ئه و عازیزانه له م شیعر وو ته نزه ی خواره وه ، نه یشی. له قوولایی دل و گیانمه وه، ئاواته خوازی ئه وه م که ته واووی خه لکی دوونیا، به تایبه تی کورده کان، شاد بن وو شاناز. ئه و نووسراوه تیکه لی دوو سی زمان و له هجه ی تایبه ته ،که ره وشتیکی تازه یه، له هونه ری ئه مرودا._ سه نگ_
نادر سلاو ئه کات به هه زار شیوه
ویرای ریزیکی تایبه ت بو ئیوه
چیروکی ئه مشه و ، من و کاک عه لی
نه زیاد نه کم_ نه اما، وەلی
ئهری جا راسته ئه و کوڕه ته نیاس؟
هیچ ژنی نیه و ئاوایچه وریاس ؟
من و کاک عه لی جیگه ئه گوررین
ئیسته ئه زانم هه ر دووکمان جورین
من له ده س ژنان هه ر هه ررا ئه که م
به پیچه وانه ، عه لی ده م به ده م
که باسی ماسیه کان پیش دی، که له اوسترالیا، له ئاسمانه وه که وتوونه ته خواره وه،به شوخی ئه لی:
بوچ به جی ماسی، ژنان نابارن؟
خو زوربه ی زوریان هه رخه لکی شارن
کاک ئارام ووتی: نادر برووانه
فه لسه فه ویل که،ئه م دیره جووانه
هه رچی ئه روانم،حال عه لی خراوه
بو ژنیکی جووان، جه رگی برراوه
ئه لیم کاک ئارام، چاره ئیکی بو که ین
ژنیکی جووانی بو ساز و ریک خه ین
موسولمانه کان، چووار چووار ژنیان هه س
به س هاورری عه لی، ته نیا و بی نه فه س
ئه ووان موسولمان، ئه م کو مو نیسته
ئه ووان وه کوو سفر،کاک عه لی بیسته
ئازاده ئه یژی : بیستی ووا ته نیا؟!
با هه ر ته نیا بی، له ناو ئه م دوونیا
گه ر نمره ی بیسته بوچی وا ته نیاس؟
ها له ناو خه ووا، یا راستی ووریاس؟
من هاو رریکم هه س، خه لکی لای خویان
به شکوو بی به ستی، هاو سه ری و په یمان
کوره ئا زاده، چاووه که ی منی
تو هه ر نادره وو، ناووه که ی منی
ئازاده وتی: ده نگی ده ر مه یرن
نادر وو ئارام، هه ر دووکتان خه یرن
عه لی نه زانی، ژنی بو تیرین
با ئه م چیروکه ، جووان ببی و شیرین
من و کاک ئارام، به لینمان وا دا
نه شیعر بنووسین، نه ک باس و سه ودا
ئه وه ته دوو مانگ،لای دا یه کجاری
بشنو قصه ی مهر و دلداری
هاوری ئازاده، گولاله ی ناوه
چاووانی کال و پرچه که ی خاوه
ئیتر کووا وه کوو کیژی کوردوستان؟
هاو ده ردوهاو سه ر،هاو ری وهاو په یمان
ئه سلی کورده به س، له تاران ژیاوه
دلی کاک عه لی بو ئه و که وواوه
من و کاک ئارام و ئازده، ئه رروین بو خواز بینی. ئاخر کاک عه لی غه یری ئیمه کی هه یه؟
که چی پیروز ئه بین و زه ماوه ندیکی باش، ریک ئه خه ین. له ناو زه ما وه نده که، جار جار
کاک عه لی به م لاو به و لادا ئه روات و هه ر خه ریکی خواردنه وه س. جار جاریش به هاوریانی ژووری کمو نیسته کانی کوردوستان، ته عارف ده کات و ئه لی: کوره ئه و شه و زه ماونی منه. فه رموو چاوه که م
شه رمی ناوی. بخون. هه مووتان خوش بن. خه متان نه بی . هه ر خوم به ته نیایی ، رژیمی چه په لی ایسلام داده وه زینم. جا ئه ی بینن.
له م لایشه وه گولاله خان، له شوین کاک عه لی ده رواو و چون زووانی کوردی باش نازانی ، به کوردی و فارسی تیکه ل و به نازیکی تا یبه ته وه، وا ئه لی به کاک عه لی:
به فارسی ئه لی: آقا علی جان
فدایت گردم،های له کوی دیسان؟
ژوری کو مونیسته کانی کوردوستان، هه موو له گه ل بنه ماله که یان دا،له و زه ماوه نده و شاییه، به ش داری ده که ن.
چوپی کیشا نه و هه لپه رکی کوردی
زاوا ئه بینم، خوش وه ک به یت هه ردی
ره ش به له ک، ژن و پیاوه له و ناوه
زاوایش له چوپی، وه ک رون ناو تاوه
هه لپه رکی کوردی، وه ووی نازانی
This is just funnyچی بکه ین ئه ی هاوار
ئه لیم کوره ئازاده، ئارام چاره ئیک_هه ر ئابروومان چوو. فیکریک بکه ن. ئه و کچانه خریکن گالته به بووکه که ده که ن. که چی له و لاوه، خه ریکن فیلم به رداریش ئه که ن. کاک ئارام ئه لی: کوره هه ر حه یا مان چوو، تازه من و ئازاده و تو نادر، چووینه ناو میژووه وه، زاوایش هه ر له سه ر سه رمان، که ووته ناو تاریخه وه. ئه و فیلمه هه ر کاتیک که س بیبینی، هه ر پیمان ئه که نن. ئه لین ئا ئه و سیانه،نادر و ئازاده و ئارام، ئا ئه م به زمه یان ریک خستووه. کوره با ئه و دووربینه بگرم؛ هه ر بیشکینم.
کاک عه لی به هه را کردن دیت و ده لی: ئه ری هه تیوو، نه که ن!
ره نگم هه لبرووسکاوه.ئه لیم کاک عه لی، را وه سته من خوم جوری ئه که م. له تیپی مووسیقا دا ووا ئه که م، مووسیقایکی فارسی لی به ن. به لکوو بوو که که تان، بتووانی توزی خوی نیشان با.
بی ئه وه ی ولامی کاک عه لی ببیسم. ده بینم ئازاده و ئارام، روویان کردووه له خه لکه که و و ژوری کو مونیسته کانی کوردوستان و ئه لین: به افتخار خانم عروس، همگی کف بزنید. مه یژه ئه ووان زووتر له گه ل تیپی مووسیقا دا، قسه یان کردووه و ئیسته ئا هه نگیکی فارسی جووان له سا لونه که دا ده نگ ده داته وه. گولاله یش به لیباسی بووکه زیرینه وه، ده س ئه کا به ره قسیکی هه ر خوش. ناز ئه کات و له کاک عه لی که زاوایه، داوا ئه کا، له گه لیا، ئه ویش برره قسی.
چاووی کاک عه لی ده ر په رریوه. به ته عه جب و تردید ده سی گولاله ئه گریت و ئه رره قسی. ده ی له م ناو ناوه، کچیکی زور جووانی،سورانی له به ر،دلی ئه له رزیت وو یه ک دل نه ، هه زار دل، عاشیقی زاوا ئه بی. ئیمه یش هه موو مان بی خه به ر.
دووای سالیک و سه مانگ، تازه زانیمان ناووی ئه و کیژه یش، ده ق هه لاله س. ده ی جا گولاله و هه لاله،هه ر یه ک مانایان هه س. دووایی بوتان باس ئه که ین که کاک عه لی چون مه جبوور ئه بی هاو کات،به پیچه وانه ی ریگای کمونیستی،دوو ژنی هه بی. له لائیکیشه وه کومیته ی ناوه ند،قه د پی خوش نابی،ئه ندامی به رزی کومیته،دوو ژنی هه بیت. ده ی جا ئه گه ر نادر و ئازاده و ئارام، زیندوو بن، دووانی تریش جور ئه که ین، تا به موسولمانه کان ایسبات که ین که کمونیسته کانیش ئه تووانن چووار ژنیان هه بی !!!!
هه ر چه ن له کو بوونه وه ئیکی گرینگ و تایبه ت دا، که من و ئازاده و کاک ئارام له گه ل 18 ژنی تردا، که هه موویان ئه ندام و به ر اندامی کو میته ی هه شتی مارسن، برریار دریا، که له مه و پاش ژنه کانیش بتووانن هه رکامیان چووار میردیان هه بی.خویشمان ئه زانین که له ته وواوی دوونیا دا،ئابرووی ئیمه ئه به ن. به لام قه د خه ممان نیه.چونکوو ئیمه به شتیک باوه رمان هه س که له دووای دوو قه ررنی تره وه،بو جیهان ده ر ده که ویت.
به هه ر کات زاوا و بووکی رازاوه، یانی گولاله خان، ئیسته خه ریکی ره قسیکی فارسین. هه لا له یش که دلی ها له ناو په نجه ی کاک علی ه وه، هاته ناو مه یدان و ده س ئه کا به ره قسین. من و کاک ئارام و ئازاده و هاوریانی ژوری کمونیسته کانی کوردوستانیش، هه ر خه ریکی خواردنه وه ین، جوریک که ده س له پا، ناناسین. زه ماوه نده که ته واوو ئه بیت. دووایی ئیمه له کاک عه لی پرسیمان، شه ووی زه فاف چون بوو؟
کاک عه لی ووتی: چون ئیوه ژنتان بو هیناوم، راستیه که ی به ئیوه ئه لیم. به لام تکایه مه مکه ن به شیعر و گالته و گه پ.
ئازاده ئه پرسی مه گه ر چی بووه؟ چی رووی داوه؟ کاک عه لی ئه لی: کوره هه ر به د به خت بووم! که چووینه ژووره که وه ووتم: به به به به.....! چ بووکیکی جووانم هه یه! ئه گه ر خوا هه بی که نیه، هه ر ده بی مالی کاک ئارام و ئازاده و نادر ئاوه دان بکات. ئا ده ی ماچیکم پی به، خو مردم.
ئه بینم گولاله خان، رووی ئه کاته ئه و لا وه و ئه لی: برو برو، ئه وه به خاتر دایک و باوک و خواهر و برادرم ئیمشه و مامه وه. فردا از این خانه می روم!
ئه لیم کاک عه لی ئاخر بوچی وای ووتووه؟!! خو من دیقم کرد. کاک ئارام ئه لی: کوره به گیان تو کاک نادر، هه رچی ئیمه زه حمه تمان کیشا، ئه م هه تیووه، هه مووی دا به ئا وا، هه مووی به فیرو رویشتووه.
ئازاده ئه لی: کوره بیسه بزانم. کا عه لی، چه وگه؟ چون یانی هیچ یه کترتان ماچ نه کرده وه؟ ئیوه بووک وو زاوا...........
کاک عه لی ئه رواته ناو قسه کانی ئازاده و ئه لی: کوره ماچی چی و شتی چی؟؟!! شه رریکی پیم فروشت، هه ر مه پرسن!
کاک ئارام ئه لی: ئاخر بو؟
کاک عه لی له ولام دا ئه لی: کوره ووتی بررو له هه لاله خانم،داوای ماچ که. هه لاله بهتر با تو رقصیده_ همینقدر مونده بود که جلو جمعیت، بپره بغلت. مگه من کور بودم؟
ئه ی داو ئه ی بی داو،په س ئه و زاع خراوه!
کاک عه لی: کوره کاشکای خراو بووایه. نه ته نیا ماچیکی پیم نه دا، که وشه که ی هه ل کرد و نیایه شونمه وه، له م سه ر ژووره که بو ئه و سه ر. یوچی فیکر ئه که نه وه ئه و ژووره وه کوو ژووری کمو نیسته کانی کوردوستانه که خوم ئه دمینم؟ مه یلم بی هه ر هه مووی ده ر ئه که م. به لام دوی شه و گولاله منی ده ر کرد!
بو کاکه عه لی دلی من سووتا
سه رده و بوومه وه، وه ک به فری چیا
ئه مه فه لسه فه ی ژیانی خه لکه
له هه رشاریکدا، هه س هه زار به لگه
کاک عه لی شانسی له ژن نه هینا
کتکی کاک عه لی، له وی سه ر برریا
مه یژه ئه مه خوی، نه قشه ی گولاله س
به هانه ی ده ستی، ناووی هه لاله س
دوو هه فته لا ئه دا، که هیشتا لیووی بووک وو زاوا پیکه وه ئاشنا نه بووه، که له ئیواره ئیکی گه رمی هه تاوی دا، کاک عه لی سه ر ئه کاته درگای ماله وه. ئه بینی بوی قورمه سه وزی تی. له دلی خویه وه ئه لی: ئاخو کی وه کوو میووان هاتبی بو مالمان؟ دووایی ئه بینی،
غه یری گولاله که س له مال نیه
مووسیقای ئارام،گرم وو قال نیه
کاک عه لی ئه لی: گولاله خانم؟
ده ردت له مالم، قه زات له گیانم
خوره تاو ئه مرو، له کوی هه لیدا؟
ئه تو مانگه که ی سه ر که لک وو بانم
گولاله یش به ناز ئه لی له م لاوه
خوره تاو منم، فه رموو ده ی پیاوه
خرپه ی دلی کاک عه لی،له دو سه د هه نگاو، ئه و لا تر ئه بیستری. دلی وا لی ئه دا، ئه لی به ته نیایی، ستوونیکی پاسداری، خه لعی سیلاح کردووه. به لام دیاره سه بر وو تاقه تی کاک عه لی ئه وه نده زور بووه که تووانیویه تی گولاله خان خه لعی سیلاح کات. که له ستوونی پاسداره کان، زور سه خت تر بوو. شامه که یان ئه خون وو سفره جه م ئه که ن. گولاله یش دیت و لای کاک عه لی دا ده نیشی و ئه لی: دلم تنگ شده.اصلا به فکر من نیستی. نه سفری،نه سر گرمی. دووایی به هیواشی سه ری ئه نیته سه ر شانی کاک عه لی. بونی عه تری ژنانه ، ئه رواته ناو لووت و میشکی کاک عه لی و هوشی له سه ر ئه چی. بی ئه وه ی بتووانی ته نانه ت یه ک پیته له زمانیه وه ده ر خات، به له رزین له رزین، ده ست ئه خاته ناو قژی گولاله وه. دووایی لیویان پیکه وه ئاشنا ئه بی.
گه رچی چیروکمان ووا نا ته واوه
وه ک گولاله خان، شیعریش تاو تاوه
روژیک تر باسی، هه لاله ئه که ین
له سه ر ئه م باسه،یه ک به لین ئه ده ین
هه مووی شوخی بوو، وه ک گالته و جه فه نگ
نرنجید ازین شعر شوخ و شنگ
نادر خەلیلی
*******************************************************************************************************