لاپەڕەێ تایبەتی نووسەر، جوان عیزەت. سەبارەت بە تێگەیشتنێکی تایبەت بە خۆێ لە بواری فەلسەفە و فیکر و فەرهەنگ
خوێندنی ئەم وتارانە بە هەموو دۆستانی ماڵپەڕی فەلسەفە و ئەندێشە پێشنیار ئەکەم. سوور ئەزانم کە ئێوەێ خوێنەر لە خوێندنی ئەم وتارانە
و درێژەێ بەحسەکان جوان عیزەت، لە باری فیکری فەلسەفییەوە دەوڵەمەندتر ئەبن
|
|
| ||||||||||||||||||||
دکتاتۆر وەک شێرپەنجەکا بەردەوام
نووسنی جوان عیزەت
بەشی یەکەم
" ئەوێ دۆهی بوویە جەڵاد، ئەڤرۆ دشێت ببیتە قوربانی" هانا ئارێنت
دکتاتۆریەت د دیرۆکا دەستهەڵاتا سیاسی یا مرۆڤایەتیێ دا رەگ و ریشەیەکا بەردەوامە. بەڵێ هەر سەردەمەکێ دا ب شێوازەک و سیستەمەکێ جۆدا هاتیە ژیان و دەرکەڤتیە. راستە دکتاتۆریەت ل سەردەمێ یونانا کەڤن ژی جهێ خوە گرتبوو ب تایبەتی باژێرێ سپارتاکۆز و رۆما سیستەمێ عەسکەرتایێ و ستەمکاریێ بوو، بەڵێ هەتا ئاستەکێ حۆکمرانی و هەلبژاردنا کەسێ دەستهەڵاتدار و رێڤەبەر ل سەر شێوازێ هەلبژاردنا ئەنجومەنێن باژێرڤانی بوو. درۆستبوونا کەڵتوورێ دکتاتۆریەتێ د ئەو پەرێ پێشکەفتنێ دا دهێتە پێش، بۆ نموونە یابان وەکۆ سیستەم نیشانا کەلتوورێ دکتاتۆریەتێ یە و دهەمان دەم دا ل سەر ئاستێ جیهانێ یەکەم دەولەتا هەری بهێزە د هەموو بۆارێن ژیانێ و مودێرنیزمێ دا. بەڵێ درۆستبوونا دکتاتۆران جێاوازی یا خوە هەیە، کا چاوان دکتاتور کار و ماڵ و سەروەت و ژیانا خوە یا تایبەت ب مۆڵکێ خوە دزانیت وەسا دەستهەڵات و جڤاکی ژی ب مۆڵکێ خوە دزانیت. هێتلەر دگۆت " ئەز جیهانم" و ستالین ژی دگۆت " ئەز جڤاکم" وەسا سەدام ژی دگۆت " ئەز یاسا مە و سەروەریا یاسایێ یا د پارچەیەکا کاغەزێ دا" لەورا ئەڤرۆ ئەردۆگان ژی دبێژیت" ئەز خیلافا رۆژهەڵاتا ناڤینم" بۆیە هەڤبیرێن وی ژی هەمان هەڤبەشیا وێ رێچکەیێ گرتیە بەر. دکتاتۆر وی دەمی درۆست دبیت ئەو دەمێ جەماوەر ڵێ کۆم دبیت. كارێ دكتاتورى ئەوە تاكەكێ دكتاتور و ڤالا درۆست بكەت. "ئەرستۆ" ناڤ ڵێ دئینت "كەسێ کۆیلە". کۆیلە هەموو دەمەکێ تەنها کار دکەت، بەڵێ كەسێ سەروەر هیچ دەمەکێ کار ناکەت، بتنێ زاڵ دبیت. دكتاتور دوورى بەرپرسيارى و دامەزراندنا ئازاديا تاكەكەسى يە. دكتاتور درۆستكەرێ جەماوەركێ رەها و كۆمى يە و خوە ژ بەها و پرەنسپێن ئەحلاقى يێن جڤاكى و پاراستنا سەروەريا بوونا مرۆڤى نەفى دكەت. بۆیە "دی ڵێ بۆتێ" وێ چەندێ ب تاوانباریا جەماوەری دبینیت، دبێژیت:" درۆستبوونا دەستهەڵاتا دکتاتور و كارێكتەرێن ستەمکار ژ رازی بوونا تاکەکێ گۆهدار و جەماوەرەكێ بێ ئەرک دهێت". دکتاتوری هەموو دەمان ترسا هەی کۆ دەستبەرداری هێز و دەستهەڵاتا خوە ببیت، چۆنکۆ رووبەرێ سەرەکی یێ وی بتنێ پاراستنا سنۆرێن وی یێن دەستهەڵاتداریێ نە. "هانا ئارنێت" ڤی جۆرێ دکتاتوری ب شێوازەکێ جێاواز د سەڵمینیت و دبێژیت:" کەسێ دکتاتور هیچ جارەکێ لێپرسینێ دگەڵ دۆژمنێ خوە ناکەت، بەڵکۆ هەموو دەمەکێ لێپرسینێ دگەڵ هەڤاڵ و دۆست و هاوەڵاتیێن خوە دکەت". لەورا ل جهێ تیرۆرێ ل سەر دەستهەڵاتێن دی بکەت، زارۆکێن خوە ژ ناڤ دبەت و ب ناڤێ شۆرشێ دخۆت. پرسیار ئەوە، گەڵۆ ئەگەر رۆژهەڵاتا ناڤین بەرهەمێ درۆستکرنا دکتاتۆر و سیستەمێ ستەمکاریێ نەبیت، ئەرێ بەرهەمێ چ جۆرە درۆستکرنا کارێکتەر و سیستەمان بوویە؟
%________%
بەشی دووهەم
!فاشیزم، ئه‌و كابووسا به‌رده‌وام دگه‌ل دیرۆكا مرۆڤاهیێ راهاتى
ئه‌و شۆرشا دگه‌ل پره‌نسپێن هزری و فەڵسەفی وه‌رارێ بكه‌ت، هێزێن رژێمى و ده‌ستهه‌لاتێن فاشیزمى دكوژیت. به‌لێ شۆرشێن سه‌ده‌یا بیستێ ته‌نها سیفه‌تێن ده‌ستهه‌لاتان كوژتن و پیچگه‌رایى و رێبه‌رێن مرى پیروزكرن، ب ڤێ پیرۆزكرنێ رۆلێ ده‌ستهه‌لاتێن سۆلتانى ده‌ستپێكرن، هه‌لبژارتنا رابردووى هه‌لبژاتنا ئه‌قلێ نیهلیزمێ یه و دژى ده‌ستوورێ ژیان و مودێرنیزما ژیانێ یه. ئه‌وێن بناڤێ باوەریا خراپ هێرشێ دكه‌نه سه‌ر دیرۆكێ و هزردكه‌ن كو دیرۆكێ هیچ واته‌یه‌ك نینه، ئه‌و رووبه‌رێ كووله‌تى و تیرۆرێ و مرنا ژیانێ دنژنین. هه‌روه‌ها ئه‌وێن ب ناڤێ بیروباوەرا ره‌ها و مێتافیزیکی ژى دیرۆكێ دخوینن، ئه‌وان ژى به‌رگێ مرنێ ل دیرۆكێ پێچایه. ب كورتى دیرۆك ب پاشخانا خوه یا رێژه‌ى ڤە به‌شه‌كێ زیندبوونا ژیانێ یه. فاشیزمێ هه‌موو ده‌مان دڤێت زه‌مینه‌ى بۆ هاتنا " یه‌ك ئیدیۆلۆژى، یه‌ك سۆلتان و یه‌ك هزر و یه‌ك ده‌نگ و ره‌نگ" دروست بكه‌ت. بۆنموونه په‌یدابوونا نازیزمێ، درۆستكرنا هاوه‌لاتیه‌كێ ره‌گه‌ز ره‌نگێ ره‌سه‌نێ ئه‌لمانى بوو ل سه‌ر ره‌نج و خه‌باتا بیرۆباوه‌ر و ژناڤبرن و سته‌مكاریا یه‌هوودیه‌كێ. ب ڤى مه‌رجى كاره‌كێ ئاسان نینه، كورد ژى داگیركه‌رێن كوردستانێ"تورك و عه‌رەب و فارسان" ب ئێك خواندن بدانه به‌ر ته‌رازوویا كێشان و پیڤانێ، چۆنكو فاشیزم ل ژێر فورمێ خه‌ونا رزگاركرنێ پێناسه‌یا ستایشكرنا جه‌لاده‌كێ بۆ جه‌لاده‌كێ دى تره، ئانكو نابیت كورد د شۆرشا ڤێ سه‌ده‌یێ دا ببیته نموونه‌یا قوربانیدانێ بۆ جه‌لاده‌كێ وه‌كو ئه‌ردووغان و خامه‌نى و نژاندنا سیستەمێ خوەکۆژیێ، كو هیچ جاره‌كێ خه‌ونا رزگاریا مرۆڤایه‌تیێ پێڤه دیارنه‌بوویه نابیت، به‌لكۆ گرنگه دگه‌ل خالێن هاوبه‌ش ئه‌و ل ژێر ئارمانج و پره‌نسپێن خوه یێن نه‌ته‌وه‌یى هەولبدەن هۆشیاریا نەتەوەیی ل ژێر ناڤێ فەرهەنگا نەتەوەی و زمانێ نەتەوەی ل هەڤ کۆم بکەن. ژبەرکۆ ئێک ژ بنەمایێن سەرەکی یێن هۆشیاریا نەتەوەی، ئەوە رێگریێ ل بەردەم بوونا فاشیژمێ قووت بکەت و هەروەها نە بتنێ ببیتە پراکتیک و دەستەبەرکرنا ئازادیا مافێ تاک و جڤاکێ کۆرد، بەڵکۆ ژ پرۆسەیا خوە یا هزری و فەرهەنگی هۆشیار نەتەوەیی، دکاریت ببیتە ئەنجامێ بچووکرن و هەڵوەشاندنا سەرجەم پارت و هێزێن ستەمکار و دەستهەڵاتدار.
%___________%
%
بەشی سێهەم
" سته‌مكاریا پیرۆز
نموونه/ نه‌مریا په‌یكه‌رێن كلاسیك"
گه‌لۆ ئه‌ڤ هه‌موو تراژیدیێن جڤاكێ مه راسته‌رێ هاتى، رۆلێ كه‌سێن خوه ب خوه‌دان قه‌له‌مێن ئازاد، به‌رپرسیار و رۆشنبیر دزانن چ بوویه؟ چاوان وه‌لاتێن پێشكه‌فتى د بوارێن ته‌كنۆلۆژى و پیشه‌سازى و ئابوورى دا داهێنانێن نوى به‌رهه‌م دئینین، وه‌سا ل روژهه‌لاتا ناڤین و ب تایبه‌تى جڤاكێ مه "گرفت، كه‌رب و كین، تۆندۆتیژى، ناكۆكى، قه‌یرانێن هزری، رۆشنبیریا سته‌مكارى، بكارئینانا ئیسلاما سیاسى، پیرۆزیا كارێكته‌رێن شكه‌ستى و پیرۆزیا نه‌مریا په‌یكه‌ران" به‌لاڤ دكه‌ن و بەرهەم دئینن و دگه‌ل وێ كه‌سێن خوه ب رۆشنبیر ژى دزانن ل جهێ دژى ڤێ گۆتارا نه فەڵسەفی راوه‌ستن، بازارى بۆ زێده‌تر كووله‌تى و كارێكته‌رێن كلاسیك و نه‌زان گه‌رم دكه‌ن و خوه ل بن سیبه‌را ترس و بێده‌نگى دفه‌شێرن. له‌ورا ئه‌ڤ جڤاكێ نها ئه‌م دبینین هه‌لوه‌شاندن و دووبه‌ره‌كى یا " كوردستانیبوون، گوتارا ره‌ق و كین، تولڤه‌كرن، ده‌ستهه‌لاتێن سته‌مكار و نه‌سه‌ركه‌فتنێ" یا پێڤه دیاره. سته‌مكاریا پیرۆز وى ده‌مى دروست دبیت، ده‌مێ مرۆڤ ئه‌و تشتێ هه‌ى وه‌كو هه‌ى ببینیت و دگه‌ل قه‌بوولکرنا وى به‌رده‌وام دبیت، بێ كو هزر بكه‌ت كو هیچ تشته‌ك بێ گۆمانكرن و ره‌خنه‌كرن ل ده‌رڤه‌ى پرۆسه‌یا قه‌بوولکرنێ نینه. ستەمکاریا پیرۆز وی دەمی سەرهەڤ دبیت، دەمێ هێشتا " کەلتوورێ ترس ورەش و سپی و حەرام و حەڵال و ئەز هەمە ژ پێخمەت بەرژوەندا خوە و یێ دی هەیە ژ پێخمەت بوونا من" خوە سەردەست دبینیت. پیرۆزیا ستەمکار تابۆیێن ستەمکاریێ درۆست دکەت و بەردەوام رێگرە ل بەردەم ئازادیا تاکەکەس و جڤاکی! پیرۆزیا ستەمکار زەمینەی بۆ گۆتارا زانستێ دەربرینێ خوەش دکەت و دووری فەڵسەفا سیاسی و چاوان پیرۆزیا مەدەنی چێکەین رادوەستیت. کەنگی " زیندیبوونا تاکەکێ ئازاد و خێزانەکا ئازاد و پەروەردەیەکا ئازاد" سەرهڵدا وی دەمی پیرۆزیا ستەمکار دمریت.
بێنرە جێاوازیا وان شۆرشێن چێبووین ئه‌و بوویه كو میراته‌ك بووینه ژ مێراتێن پیچگه‌رایێ ل سه‌ر دامه‌زراندنا ئه‌قلێ سته‌مكاریا پیرۆز. بوویە مه ژی وه‌كو جڤاك هه‌ر تشته‌ك ل ده‌رڤه‌ى ره‌خنه‌یا هزری و فەڵسەفی پیرۆز كریه. د بیروباوه‌را لۆژیكى دا ئه‌ڤه بخوه خوه پیرۆزكرنا حکۆمداری و رەفتار و پرەنسپیێن ستەمکاریێ یە. موسۆلینى پشتا خوه ب هێزا دیرۆكا فاشیزمێ گه‌رم كر و هێتله‌ر ژی پشتا خوه ب هێزا دیرۆكا بیچگه‌رایێ گه‌رم كر، لەورا د جه‌وهه‌رێ ڤان هه‌ردوو ئیدیۆلۆژیێن فاشیزمى دا هیچ میژویه‌كا بنه‌ماگه‌رى نه‌بوو ژبلى وێ كو ل سه‌ر هێزا رویدانێن "خۆین رژتن ، كوشتار، سته‌م، نه‌دادپه‌وه‌رى، نە ریفۆرمکرنا هزرا ئاین، په‌روه‌رده، سیاسه‌ت، سیسته‌م و تاكه‌كێ شكه‌ستى كو د سایكلۆلۆژیا خوه دا هاڤى" ده‌وله‌ت دامه‌زراند. ده‌رئه‌نجامێن وان زور نه‌خواندن كو دامه‌زراندنا " ده‌وله‌تا تیرۆر و پیروزیا ئه‌فسانه و خیانه‌تا ئه‌قلى" د شكه‌ستنا ده‌وله‌تێ دا ده‌ركه‌فت. ب هەمان میتۆد جڤاكێ كوردى ژى وەسا راهات، کۆ بەردەوام په‌یكه‌رێن پیرۆزیا ل سه‌ر ئەقلانیەتا ده‌وله‌تێن داگیركه‌ر ژ خوه را بکەتە په‌یكه‌رێن په‌رستنا "یێ دى" و دووری زمانێ رەخنە و رەخنەسازیێ راوەستیت.
جوان عزەت