لە بەرانبەری میتافیزیا
بەشی یەکەم
نادر خەلیلی
هەروەک لە نووسراوەێ پێشودا بەڵێنم دابو، ئەم جارە لە سەر سێ بابەتی تایبەت، یانێ: ١_ دیاردەی ئیعدام(کوشتن و تیرۆر). ٢_ فنۆمنی بەستراو ٣_ فنۆمنی ئازاد. دەنووسم.
هەر لەو نوسراوە پێشووەدا(فەرهەنگی ڕاشکاوی) ئیشارەم بەوە کردبو کە بابەتەکانی ژمارەی یەک و دو، ئەکەونە بەرەی میتافیزیاوە(Metaphysic) لێرەدا ئەم بابەتەش باسدەکەم و لێکی ئەدەمەوە، کە هۆی ئەم بۆچونە چیە و چۆنە؟!
١_دیاردەی ئیعدام_ کۆشتن و تیرۆر.
سەرەتا ورد بونەوە لە خۆدی وشەکە، یانێ ئیعدام وناسینی ڕیشەکەی، خۆی جێگای سەرەنجە. چونکە ئەبینین "عەدەم" ڕیشەی وشەکەیە. کە وشەیەکی عەرەبیە و مانای بە کوردی دەبێتە "نەبون" – "لەنێو بردن". بەڵام ناتوانرێ بە کەسێك کە هەواسی یان بیر ۆ فیکری لاێ ئێمە نەبێ، بڵین: ها لە "عەدەم"دا! چونکە ئەو کەسە، گەرچی
فیکری لاێ ئێمە نەبێ، بەڵام بونی گیان و لەشی لە شوێنێکدا هەیە و حاشاێ لێ ناکرێت. زۆر لە ئایدۆلۆژیاکان ئەڵێن کە ئەم جیهانەی کە هەیە(جیهانی بون_ existence_ Universe)
لە عەدەمەوە،واتا "نەبون"ـەوە پێک هاتوە و دروست کراوە. کە خۆێ جێگای باس و لێکۆڵینەوەیە. بەڵام لێرەدا، ئێمە بە دواێ ئەوەدا ناچین
لەبەر ئەوە جارێ پێوەندیەکی ئەوتۆی بە بابەتەکەی ئێمەوە نیە
کوشتنی ئینسانەکان بە شێوازی لە سێدارەدان، وەکوو کوشتنی خەڵک لە وڵاتی ئێرانی ئیسلامی ئێستا دا. یان کوشتن بە کارەبا لە سەر کورسی، وەک لە بڕێک لە ناوچەکانی وڵاتی ئەمریکا دا باوە. زییندو چاڵ کردن کە لە سەردەمی پێش ئیسلام لە وەڵاتی عەرەبستان باو بوە و زۆرترکچانیان زیندوچاڵ ئەکرد؛ هەروەها بەردباران(بەرد تێ گرتن) کردن کە ئەویش لە فەرهەنگی عەرەب وەرگیراوە کە "رەجم"کردنی پێ دەڵێن. دیارە ئەم دیارەدە دژی ئینسانییە لە وەڵاتی ئێرانی ئیسلامی هێشتا جارجارێک بەدی ئەکرێت. هەمو ئەوانەی کە باسکران، چەند جۆری کوشتن ولە ناو بردنی مرۆڤن.
جێگەی باسە کە لە نێوان دە ڕۆژدا(یانێ ٢٧/١٠/٢٠١٣ تاکوو ٥/١١/٢٠١٣)،چل کەس لە ناوچەکانی کرمان، کوردستان و کرماشان لە ژێر دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسیدا لە سێدارە دران. هۆی ئەوکارەساتە،واتا "ئیعدام کردن" بە ئاشکرایی بابەتی سیاسیە و زۆر نامیلکە لە سەری ئەو ڕوداوە بڵاو کراوەتەوە.
مێژوی وەها کوشتنێک (ئیعدام)لە نێو کۆمەڵگای جیهانیدا درێژتر لەوەیە کە بتوانین لە نوسراوەیەکی کۆرتدا هەموی ناخ و هۆەکانی لە ڕیشەوە دەر بخەین. بەڵام بە کۆرتی ئەتوانین بڵین کە هۆێ بناخەیی ئەو فینۆمن یا دیاردەیە، ئەگەڕێتەوە بۆ یەك بابەت کە لە خۆارەوە لە سەری ئەدووین:
لە کاتێکدا کەسێك، بەتایبەت لەم سەردەمەدا کە فرم وشێوازی سیاسەت زۆر باوە، دژی سیستەمێك ڕائەوەستێ، ئەو کەسە ئەکەوێتە بەندیخانە و ودواتر ئیعدام ئەکرێت. ئەم کردارە، لە دەرونی خۆیدا، دەری ئەخات کە جۆرێک ناکۆکی هەیە لە نێوان بیر و فیکری ئەو کەسە و سیستەمێك کە نەبونی کەسەکەێ لا گرینگە! هۆی ئەوەش تەنیا پاراستنی خۆدی هێز وسیستەمەکەیە. یان بە واتایەکیتر، هۆێ ئەو کوشتنە، پارێزگاری لە بڕوای جەماوەرە! چونکو جەماوەر، یان خەڵك سیستەمەکەی هەڵبژاردوە و کردویەتی بە دەوڵەت و حوکمڕان. لێرەدا بۆمان دەر ئەکەوێت کە شێوازی دەنگدان(یان هەڵبژاردن) لانیکەم بەم شێوەیە کە تاکو ئیستا ئەیبینین، نادروست و نا- چارەسەرە. بە واتایەکی دیکە، خۆدی خەڵك و کۆمەڵگایە کە بەرپرسی ئەو دیاردەیانەیە. چ دیاردەی باش وەکو ڕەوتی پێشکەوتوخۆازانەی تەکنۆلۆژیا ولێکۆڵینەوەی زانستی لە ئەستێرەکان و چۆنیەتی ژیانی گیانلەبەرانی ئاوی و خاکی، هتد.. یان دیاردە گەلی دژی ئینسانی وەکو کوشتن و بڕین و ئیعدام، یان تیرۆر.
هەر لەم باورەوە، ئەوە رونە کە ئەو کەسەی دەکوژرێت، مەترسیەکی بۆ سیستەمی دەسەڵاتدار دروست کردووە. بۆیە دەسەڵات هەوڵدەدات لەناوی ببات. بەڵام ئەو مەترسییە چیە؟ دەرک و ناسین و لێکدانەوەی ئەو مەترسییە ئەبێت لە ناوەڕۆکدا فەلسەفەیەکی هەبێت. ئەگینا بۆچی ئەبێ لەم سەردەمەدا، یانێ بە دوای چەند هەزارساڵ بیر و فیکری ئینسانی، هێشتا دیاردەیەك بە ناوی" ئیعدام"، کوشتن و تیرۆر مابێت؟!!
کە وشەی" تیرۆر" ئەنوسم، ڕیك ئەکەومە بیر و خاتیرەی تیرۆری چەند کەسی بە ناوبانگ وەکو، ڕوداوی میکۆنوس (کوشتنی سکرتێری حێزبی دیموکرات، یاد زیندو شەرفکەندیی و هاوڕیانی)کە هێشتا، فایلەکەی لە دادەگاکانی چەند وەڵاتدا، کراوەیە!( هەر چەن من بۆ خۆم بڕوایەکی ئەوتۆم بەو کراوە بونە رواڵەتیە نییە. چۆنکە یەك لەو کەسانە کە تیرۆرەکەی ئەنجام دا ئازاد کرا. دیارە ئەوەش ڕویەکیتری دیمۆکراسی ئەروپاییە. یان تیرۆری ئینسانێکی بەرێز ودڵسۆزی وەك"مەهاتماگاندی" کە بە رێبازی خەباتی مەدەنی و هێمنانە وڵاتەکەی (هیندوستان) بەسەربەخۆیی گەیاند. بیرمەندی گەورە ئەنشتاین سەبارەت بە "گاندی" ئەڵێت: "پێم سەیرە وەها ئینسانێکی زۆرلاواز کە بەس تۆزێک ئسقان و پێستە، ئەوەندە تێگەیشتو، دڵسۆز و گەورە بێت!".
تیرۆر، دیاردەیەکی تا ڕادەیەك مۆدیڕنە! یانێ بە دەستی خۆدی ئینسانە کانی مۆدیڕنیتەوە پێکهاتووە. هەر چەند پێشتریش و لە دریژایی مێژودا، دیاردەی لەم چەشنە ڕوویداوە. بەڵام هەرگیز بەم شێوە مۆدێڕنە نەبووە. تیرۆرکردنی ئینسانەکان، دەرخستنی ناوەڕۆکی دەرك و تێگەیشتنی کۆمەڵگاکانە لە کۆمەڵگای جیهانیدا. هەموان ئەزانن کە ئەمڕۆ لە هەر گۆشەی جیهاندا گەر تێرۆرێك ڕوبدات، تەواوی جیهان لەوە ئاگادار ئەبنەوە. واتە جیهانی ئەمڕۆ بە هۆی گەشەی تەکنۆلۆژیاوە و پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان، بە زوترین کات ئەزانن کە شتێکی وەها لە شوێنێکدا ڕوویداوە. مانای باسەکە ئەوەیە کە لەم هەلومەرجە فیکری_ زانستەیەدا، هەموی جیهانی ئینسانی مەسئول و بەرپرسی ڕووداوەکانن. هۆی ئەو بەرپرسبونە، تەنیا ئەگەڕێتەوە بو" ئاگاداری"_ زانست_ ئێش و زامی هاوبەش_ فیکر_ هۆشیاری، کە مانا راستەقینەکەی "فەلسەفە"یە.
بەڵام لێرەدا خاڵێکی سەرسوڕهێنەر بە نهێنی ماوەتەوە! دەی باشە، خەڵکی خۆیان ئەزانن کە بۆ نمونە: لە فڵان شۆێندا، چەند کەس بەرد باران کراون! بە واتایەکی دی هەموان ئاگاداری ئەوە هەن کە شتێکی وەها ڕویداوە! ئەی بۆ پێشی پێ ناگرن و بەردەوام ئەو ڕوداوانە دوپات ئەکرێنەوە، بێ ئەوەی کە کارێکی ئەوتۆ کرابێت بەرانبەری ئەو کارەساتە دژ بە مرۆڤانەیە؟! چۆنە کە هێشتا، وەها فینۆمنێک (دیاردەیەك) بەردەوامە؟!
پرسیارێکیتر ئەوەیە بۆ وێنە لە ئێرانی ئیسلامیدا، سەدان جارئەو کردەوانە، بە دیکراوە و کەسێك بە ناوی "ئەحمەد شەهید" لە رێکخراوی وەڵاتە یەکگرتوەکان، زۆر جار هەر ئەم باسەێ ئێمەی کردوە و خەبەرەکانی بە گۆێ جیهاندا چرپاندوە، بە ڵام بۆچ کارێکی ئەوتۆ بەمەبەستی ڕاگرتنی ئیعدام و تیرۆر وکوشتنی خەڵك، قەد جێ بە جێ نەکراوە؟! ئایا لێرەدا ڕوی ڕەش و درۆزنانەی دیمۆکراسی، دەر ناکەوێت؟ کام مافی مرۆڤ؟ ئەوەی کە لە وەڵاتی "ڕۆواندا"(وڵاتێکی ئافریقایی) ڕویدا و لە بەرچاو هەموی UNجیهاندا، لانیکەم دوو میلیۆن کەس کۆژران. خۆدی رێکخراوی مافی مرۆڤ کە بەشێکە لە رێکخراوی ووڵاتە یەك گرتووەکان،
ئەمری کرد بە سەربازەکانی تاکوو هەمووی ئۆردووگاکان دەس بە جێ خاڵی بکەن و بگەڕێنەوە بۆ شۆێنە دیاریکراوەکان کە خەتەری تێدا نەبوو!! و خەڵکیان بە دەستی خاڵی لە بەرانبەر هێزێکی کۆیرو ئایدیالیست و فەناتیك، بە جێ هێشت! وەك دیتمان ئەو "کۆمەڵ کوژی"یە کرا.
UNئەو ڕووداوەی ووەڵاتی ڕوواندا، بە جووانی دەرخەری ئەوەیە کە شتێك بە ناووی "رێکخراوی مافی مرۆڤ" کە بەشێکە لە
(Reform )، پارێزەری سیستەمەکانە، نەك "مرۆڤەکان". لێرەدا پرسیاری ئێمە ئەوەیە کە کۆمەڵگای ئینسانی جیهانی چۆن لە بەرانبەری وەها ڕوداوێکدا، هیچ ناڵێت؟ ئەگەر کەسێك تێبکۆشێت کە وورد بێتەوە لە ڕوداوەکان و ڕەخنەی لێ بگرێ، یان ئەکەوێتە بەندیخانە، یان تیرۆر ئەکرێت! سەیر ئەوەیە کە لە کاتی ڕوداوێك وەکوئیعدام و کوشتن و تیرۆری کەسێك یان کەسانێك، زۆربەی ڕێکخراوەکان لەسەر سیستەمەکان، ئەنوسن وزۆرلە وەڵاتە ئەروپیەکاندا خۆپیشاندان بەڕێوە ئەچێت. بەڵام ئەوەی من بۆم دەرکەوتبێت، ڕێك وەکو گارە گاری مریشکەکانە! دۆێنی کەسێکیان لە سێدارە داوە، ئەمڕۆ خۆپیشاندان بەڕێوە ئەچێت، بە دوای چەن ڕۆژدا، هەموان لە بیر ئەکەن کە سەری کەسێك یان کەسانێك بە پەتەوە کراوە و لەشێك لە ئاسمانەوە هەڵواستراوە. هەر ئەو روداو و کارەساتە لە کاتێکیتردا دوپات ئەبێتەوە و دیسان و سەرلە نوێ گارە گاری مریشکەکان کە هەی ڕۆ، باز هەم لە ئێران سیدارەکان بەردەوامن! سیستەم هەر خەریکی سەربڕین و خۆێن ڕژاندنە و ئەوانەی کە سەریان ئەبڕێت، کەسەکان و هاوڕیەکانی هەر ئەو خەڵکەن، بەڵام بە داخەوە ئەمان لە بیر ئەکەن کە هێشتا ئەسڵی ئەو ڕوداوە یانی " ئیعدام و لە ناو بردن و کوشتن" هەر بەردەوامە و زۆر کەس لە بیریان چوەتەوە و ڕێکخراوەکانیش، لە فیکری ئەوەدان کە چۆن خۆیان لە پەراوێزەوە بمێننەوە!
بە واتائێکی گشتی، کۆمەڵگای ئینسانی مودیڕن، لە مانای ڕەسەنی وشەی" ئینسان" بەتاڵ بوەتەوە، بۆیە سیستەمەکان، هەروا بێ ترس بە کاری دژی ئینسانی و کۆمەڵایەتی درێژە ئەدەن. لەبیر نەکەین کە ئینسان وەکو فینۆمنێکی ئازاد بە دونیا دێت. ڕوت و قوت_ رەها و وبێسنور. ئەوەش دەزانین کە هەرگیزای هەرگیز سیستەمەکان و هێزەکان، ناتوانن بەرگیری لە جیهانی ئەندێشە و فیکر بکەن. بەڵام هەر ئەو ئینسانە بە هۆی کەلتور و فەرهەنگی شۆێنی لە دایك بونی، وردە وردە ئەسیر و دیل ئەکرێت. دانە دانە زنجیر و پاوەنەکان، لە پێ ئەدرێت. بێ ئەوەی کە خۆی باش ئاگای لەو کەلەپچانە ببێت. کاتێك وریا دەبێتەوە و ڕائەچڵەکێتەوە، دەبینێ کە زۆر زۆر دێرە. ئێنجا ئەگەر زۆر ئازا بێت، دەس ئەکات بە ناکۆکی بەرانبەر بە ئەو فینۆمنانە، واتا دژی ساحیبی زەنجیرەکان رادەوەستێ. زۆر جار توشی هەڵە ئەبێت. ئەکەوێتە داوی مادە هۆشبەرەکان، ئەلکۆهول، خەمۆکی و هتد... ئەبینین کە بڕێک لەو کەسانە، بە هۆی زۆر بابەتەوە نە تەنیا پێشڕەو نامێنن، کە خۆیان ئەبن بە بارێك بەسەر کۆمەڵگە و لە سەر شانی بنە ماڵە و بناماڵەی گەورەتر بە ناوی کۆمەڵگا.
پێکهاتە (تەرکیب)ی ئەمڕۆی شارێك وەکوو سنە، لە رۆژهەڵاتی کوردستان کە تا بوە کانگای شۆڕش و خۆراگری و بەرنگاربونەوە دژی حکومەتی ئێران بوە، ئەوەیە کە ئەیبینین زۆربەی هۆنەرمەندەکانی توشی تریاک وشیشە وکڕاک وهتد... بوون. دەی باشە، کێ ئەو مادە هۆشبەرانەی خستوتە نێوشارەکەوە؟ کێیە کە بە خەروار و هەزار، ئەو مادانە لە نێو خەڵکا بڵاو ئەکاتەوە؟ ۆ هۆی ڕیشەیی ئەو کارە چیە؟! شاری سنە، هەموکات بە شۆێنی فەرهەنگ و زانست بانگەواز بووە. ئایا ئەو کارەساتە ئامانجی تایبەتی سیستەمی متافیزیکی ئیسلامی ئێران نییە؟! ئایا ئەم پێکهاتەی ئەمڕۆی سنە و شارە کوردنشینەکانی دیکە وەکو کرماشان، بە دەستێکی خاێین وماڵ وێرانکەر، بە ناوی کۆماری ئیسلامی بە ڕێوە ناچێت. خۆ هەر لانیکەم، خەڵکی هەڵەبجە و سنە باش ئەزانن کە جەنابی ڕەفسەنجانی(سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئێران)چ دەستورێکی دابو، بۆ وێرانکردنی شارەکانی کوردنشین، و ئازاد هێشتنی ڕێگاکان، بۆ دزی و بردنی مادە هۆشبەرەکان و بڵاو کردنیان لە نێوشارەکاندا!
ئەوەیە کە ئەبینین، لە ئاکامدا، وردە وردە، ئەو تام و چێژەی، خەبات و شۆڕش بۆ ئازادی وسەربەستی، بەرەوکاڵ بونەوە ئەڕوات. کە ئامانج و مەبەستی تایبەتی سیستەمی ئێرانی متافیزیکییە. داخی گرانم کە من لە دەرەوی کوردستان، یانێ لە هەندەرانیش بە چاوی خۆم بینیومە کە پارەیان بۆ سەید و مەلای ئێرانی، بەڕی کردوە، کە دۆعایان بۆ بنوسێت!!! تاکوگیرو گرفتی کارەکەیان چارەسەر بکرێت! بۆ دیتنی ئەو ڕاستییە، تۆزێک لە سەر" جەم کەران" (مزگەوتێکە کە چاڵێکی تێدایە و حکومەت دەڵی ئیمامی غایبی شیعە لەوێ سەرهەڵدێنێ) لێکۆڵینەوەتان بێت، تاکو بۆتان دەر کەوێت کە ئینسانی ئاگاداری ئەمڕۆی مۆدیڕن، لە کچ و کۆڕ، چل شەو، ئەڕۆنە سەر چاڵی جەمکەران لە نزیکی شاری"قۆم"کە بتوانن لە تاقیکاری ئاخر ساڵی خوێندن و چونە نێو زانکۆدا سەر کەون!!! چونکە سیستەمی میتافیزیای ئێران، وای خشپاندوە بە گۆێ خەڵکیدا، کە ئیمامی زەمان، لە نێو ئەو چاڵەدایە و چارەسەری گشتی تاکە کەس و جەماوەرە!
ئەگەر تەنیا خەڵکی ساکارو تێنەگەیشتو، بڕۆیشتباێە سەر ئەو چاڵە، ڕەنگە زۆر ئەوەنەدە پڕ ژان نەبوایە، بەڵام ئەوەی کە ئیدەعای زانست و زانکۆ بکات و لە سەر وەها چاڵێك چل شەو دابنیشێت، ئەبێ گەورەترین پڵتۆك بێت بۆمێشکی ڕوناکبیری پەسا_ مۆدیڕن!
لێرەدا ئەتوانم ڕاشکاوانە بڵێم کە، سیستەمێکی وەها کە بوەتە خاوەنی سەر و ماڵ و گیانی کۆمەڵگا، جیاواز لە تایبەتمەندی میتافیزیك بونیەوە، فینۆمنێکی بەستراوە.
لام وایە کە بە پرسیارکردن، ئەو فینۆمنە بەستراوەیە، درزی تیدەکەوێت. قەڵەش ئەبات و وردە وردە، لە ڕیشەوە وشك ئەبێت. بەڵام کام پرسیار؟ چۆنکو هەرپرسیارێك، پرسیاری ئێمە نیە. ئێنجا پرسیارەکان لە لایەن کێ؟ و ئاراستەێ کێ بکرێ؟ ئەمانە گرینگن، ئەگەینا ئۆپۆزۆسیونەکان زۆر جار پرسیاریان کردووە. بەڵام وەڵامیان وەرنەگرتووە هیچ، تازە بونەتە هۆی سوك بونیش لە بڕێك بابەتەوە. بۆ وێنە، حیزبی وا هەیە ئیدیعای روخانی حکومەت و شۆڕشی جیهانی دەکات کەچی کاتێك بەکردەوە دێتە مەیدان ئەکسیۆنی یازدە کەسی لە هەندەراندا وەڕێ دەخات. کە دۆژمن بە ڕاشکاوانە، نەك هەر گاڵتەی پێدەکات، بەڵکو پێ ئەکەنێ! دەر ئەنجامی وەها دیاردەیەك، کاریگەریەکی زۆر خراپ دادەنێ لە سەر هاووڵاتیان لە نێوخۆی وەڵات و هاوشارۆوەند لە هەر شۆێنێکی تردا.
من واێ بۆ ئەچم کە پرسیار ئەبێت لە خۆدی خەڵك و جەماوەر بکرێت. مەسەلەن ئەم پرسیارە کە ئایا ئێوە هێشتا بڕۆاتان بە "دەنگدان" هەیە؟ ئایا تاکو ئێستا ئاکامی ئەم دەنگدانەتان بۆ دەر نەکەوتوە؟ مەگەر بەهۆی ئەم دەنگ دانەوە، نییە کە چەن کەس هەڵئەبژێردرێت؟ و هەر ئەو کەسانە بە دەست خستنی هێزو دەسەڵات، دەس ئەکەن بە کوشتن و بڕین و تیرۆری جۆراوجۆر. وکو تیرۆری فیکری وزانستی کۆمەڵگا؟ ئایا کاتی ئەوە نەگەیشتوە کە وەها فیکرێك (سیستەمی دەنگدان)کە سەدان جار تەجرۆبە کراوە بگۆڕدرێن؟! بۆ وێنە گۆڕینی ئەو سیستەمە ناکۆکە، بۆ شێوازی "دیالۆگ"(اقناع_ قەناعەت کردن یان قەناعەت هێنان بەویترلە ڕێگای دیالۆگەوە). لە وەها شێوازێکدا، ناکرێت تەنانەت دەنگ و فیکر و بۆچونی یەك تاکەکەسیش بخرێتە پەراوێزەوە. ڕاستە وەها پێشنیارێك لە ڕادەبەدەر سەختە، بەڵام ئەکرێت لە هەر ئێستەوە هەموی کۆمەڵگا، هەوڵی بۆ بدات. ئێنجا لەو هەوڵ و تێکۆشانەدایە کە، سەخڵەتییەکان بە جوانی دەر ئەکەون. بەس، لە ئاکامدا هەزاران سەخڵەتیتری نالەبار، بۆکۆمەڵگای ئینسانی چارەسەر ئەکرێن. ئایا کۆمەڵگای کوردەواری، ئامادەی گۆڕینێکی وەها، هەیە؟بۆ جێ بەجێ کردنی ئەم دو فەهم ودەرکە، ئیش و ئەرکی ڕوناکبیرەکان وهۆنەرمەندانی ئەو کۆمەڵگایە چین؟
گۆڕان لە شێوازی فیکرو بۆچوندا و لە بۆاری کردەوەدا یەکێك لە چارەسەرییەکانی ئەو هەموسەخڵەتی و توند و تیژیەن کە بەرانبەر بە تۆی" ئینسان" بە Reformتۆی" کۆمەڵگا" دەکرێت. نووسیم "گۆڕان"، بەڵام مەبەستی من شتێك بە ناوی ڕیفۆرم نییە. چۆنکوو خۆدی فینۆمنی ڕیفۆرم
وەها بە زیانی کۆمەڵگای
ئینسانی، هەنگاوی هەڵێناوە کە بە ڕاستی لە ڕادە بەدەرە. لە ڕیفۆرمدا، تەنیا ڕواڵەتی هێزەکان و کەسەکان دەگۆڕدرێن. سیستەمەکان بە دوای ڕۆخاندنیانا، تەنیا ڕواڵەتیان ئەگۆڕدرێت وڕەنگە هەر ئەو کەسانە یان هەر ئەو تێگەیشتن و بۆچونانە هەم دیسان سەرهەڵێننەوە و دەسەڵات بگرنەوە دەستەوە و درێژە بە رێباز و روانگەی سیستەمی پێشو بدەن! ئەوە ڕیفۆرمە، ئەوە شۆڕشی ڕاستەقینە نەبوە و نیە. واتە گۆڕان لە گەڵ ڕیفۆرمدا، لای من زۆر جیاوازن. مەبەستی من لە گۆڕان، ڕێك پێچەوانەی فینۆمن و واقیعی ڕیفۆرمە کە لە کاتێکیتردا بەڕوناکی لە سەری ئەدووین.
ئێمە وای تیگەیشتوین کە، هەرکات فینۆمنی" هێز" خۆی ئەنوینێ، دەس بە جێ فینۆمنیکیتر بە ناوی "بەرگیری" خۆی ئاشکرا ئەکات. ئەمەش بە دەستی من و تۆ نییە. بنە Agriculture ماو و ناوەڕۆکی سرۆشتی و ڕەسەنی خۆدی سروشتە لەهەموو جێگایەکدا کە خۆێ نیشان ئەدات. بۆ نموونە: کشتوکاڵ.
کاتێك کە جوتیار، یان وەرزێر، زەوینەکە ئەکێڵێت، مەگەر زەوینەکە سفت و سەخت نییە؟ ئەو هێڵە کە تێدەکۆشێت زەوینەکە لێك باتەوە، خۆی دیاردەیەکە، کە ئێمە ناوی ئەنیین "هێز" یان "دەسەڵات". ئایا بە ڕونی و ئاشکرایی، دیار نییە کە زەوینەکە تێدەکۆشێت بەرگیری بکات لە "گێڵان"ی؟ لەم ڕوداوە دا، ڕێك وڕاست، بەرگیری لە بەرانبەر هێزەوە وێستاوە، یانێ بونی هەیە و ئەو بونە(ئیگزیستانسیالە) حاشا هەڵنەگرە.
لە نێو هەر چەم و ڕوبارێکدا، یان تەنانەت لە ناو تەشتێکی ئاو دا ئەگەر ماسی یەك خەریکی مەلەیە، ئایا بە هێز و جوڵاندنەوەی باڵ وئەندامی ماسی یەکە، ئاو وەکو
Resistance
Power فینۆمنی" بەرگیری" نەوێستاوە؟ و لە بەرانبەری هەر جووڵەئێکدا
دەسەڵات_هێز_ دیاردەی" بەرگیری"، خۆی نانوێنێ؟
بە ورد بونەوە لە هەمو ئیگزیستانسیالەکان، دو فینۆمنی " هێز" و " بەرگیری" بە جوانی و ئاشکرایی دیارن و حاشاکردنیان، زانستی نییە.
سەرجەمی باسەکە لەم نوقتەدا ئەوەیە کە، دەکرێت بە زانین و تێگەیشتنی دروستەوە، چاو لە سیستەمەکان، دەزگا فیکرییەکان و فەلسەفەکان بکەین. واتە ئێمەی ئینسانی ئەمڕۆ و هەروەها کۆمەڵگای جیهانی، کە بەر پرسی ئەو ڕوداوانەین کە بە رونی دەیانبینین، چۆنیەتی هەڵسوکەوتی ئەوەی کە بەرانبەری ئێمەیە و تێدەکۆشێت، تاکو درێژە بە دەسەڵاتی دژی ئینسانی خۆی بدات. ئێمە بەرپرسین و ئێمە خەتابارین. خۆمان بوینەتە سەبەب و هۆی، پێکهاتەکان و ڕوداوەکانی دەورو بەرمان. خاوەنی هەمو شتێکین و بی هیچ شتێك ماوینەتەوە. تەنانەت جار جاریش، ڕۆڵەکانمان ئەکوژن و لە سێ دارەیان ئەدەن. مەگەر بەندیخانەکان پڕ نەبون لە رۆڵەکانمان کە زۆربەی هەرە زۆریان کەسایەتیە سیاسیەکانن؟ ئێمەێ کۆمەڵگا، ئێوەێ ڕوناکبیر و خەڵکی زانست و زانکۆ و کۆڵان و بازاڕ، ئایاخۆمان بەرپرسی هەموی ڕوداوە تاڵ و خۆشەکان نیین؟! مەگەر کۆمەڵگا نییە کە خۆی هەڵئەبژێرێت؟ ئایا ئەمە ئامانج ومەبەست و خۆاستی کۆمەڵگایە؟ ئایا بەس بە " بەرگیری" کردنی کاتی دەتوانرێت، هەموی چەرمەسەری یەکان و سەخڵەتی یەکان چارە سەربکرێن؟
دەسا، ڕۆڵەکانی داهاتو، یان وەچە وجیلی داهاتو، ئەبێ چی بڵێن و چۆن لە ئینسان و کۆمەڵگای ئەمڕۆەکە گلەیی نەکەن؟! مەگەر ئەوەی ئەمڕۆ ئەبێتە پێکهاتە، بەیانی نابێت بە ڕێکەوت و دەسکەوت بۆ ئەوانەی کە بە ڕێوەن بۆ هاتنە نێو جیهانەوە؟ دیاری ئەم کۆمەڵگایە چیە بۆ ئەوان؟
نووسینەکە (وەکوو ئێوارەیەکی لێڵ) خەریکە درێژ ئەبێت. بۆ بەرگیری کردن لەوە، بە پەلە چاو دەگێڕم بەچەند خاڵی گرینگ لە سەر، فینۆمنی بەستراو و کراوە.
من بە ڕوونی ئەزانم، کە فینۆمنی بەستراو، یەکێک لە ئیگزیستانسیالە میتافیزیاکانە. فینۆمنی بەستراو، بە هۆی دەیان شتەوە، تێدەکۆشێت کە هەروا، "بەستراوە" بمێنێت. وەها شتێك، هەرگیزای هەرگیز، پێخۆش نیە کە هەر فینۆمنێکیتر، ئەو حاڵەتەی لێ بستێنی و بیکاتە کراوە. واتە ئەو دو فێنۆمنانە بە ناچار، لە بەرانبەری یەکدا ئەوەستن. واتا "ناتەبایی"یەکی قوڵ و قۆرس لە نێوان ئەو دوانە هەیە.
ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە کە لە ئاکامدا، کام لایەن سەرکەوتو ئەبێت؟ لاموایە کە وەڵام بەم پرسیارە هاسان نیە. چۆنکە درێژەی فینۆمنە بەستراو و کراوەکان ئەوەندەن کە بە ڕاستی سەر سوڕ هێنەرن. بۆ وێنە خۆدی سیستەمەکان لە نێو کۆمەڵگاکاندا. یان هەر دیاردەیەکیترلە هەر شۆێنی سرووشتدا. یان زۆر ئاشکراتر، فینۆمنێک بە ناوی" ڕێبەر". کە لە فەرهەنگی کۆمەڵگای جیهانیدا، هێشتا بە سەختی و زەختێکی سەیرەوە خۆی ئەنوێنێت. هەر کەسێکیش بیهەوێت فینۆمنی ڕێبەر، بکاتەوە وبیکات بە فینۆمنێکی کراوە، توشی خەتەر و ئامرازی جۆراوجۆر ئەبێت. شتی "بەستراو" بەڵام هەرگیز ناتوانێت "ڕەها"(موتڵەق) بمێنێتەوە. لە هیچ شۆێنێکدا، یەك ڕێبەر، وەکو ڕێبەرێکی ڕەها و مۆتڵەق، نەماوەتەوە، بەڵام خۆدی ئیگزیستانسیالی" ڕێبەر" بە هۆێ چەند دیاردەوە، هێشتا بونی هەیە. یەك لەوانە قبوڵ کردنی کەسایەتی یەکان و ڕێکخراوە و سیستەمەکانن، کە زۆربەی هەرەزۆریان بە دەستی یەك ڕێبەر و بە شێوازی جۆراوجۆر، کۆنترۆڵ ئەکرێن، یان ئەبن بە دیاردە.
یەکێك لە بنەما گرینکەکانی ئەم فینۆمنە یانێ ڕێبەر، بۆچون و پێویست بونی "ڕەهاگەری یەتییە". فینۆمنی بەستراو، هەمو کات تێدەکۆشێت کە بە دەوری خۆیا، دیوارێك سەخت وسفت، بکێشێت. تاکو هیچ دیاردەیەکیتر نەتوانێت، ئەو حاڵەتەی لێ بسێنێ. واتە شتێ بەستراوە، لە فینۆمنی" کراوە" زۆر ئەترسێ. ئەو ترسە، نەك گۆمانە و نەك دوورە. بەڵکو ڕێك لە گەڵ خۆیا، ژیانی هەیە و بونی هەیە.
بە مانایەکی دروستتر، فینۆمنی بەستراو، لە فینۆمنی کراوە، دورنیە. ئەوەیە کە شەڕی نێوان ئەو دو فینۆمنە، ئیگزیستانسیالی هەیە و حاشاهەڵنەگرە. هەر دولاش هەوڵی ئەوە دەدەن کە ئەویتریان بکەنە وەکو خۆیان. بۆێە مەسەلەن، دیاردەی ڕێبەر پێویستی بە بەستراوە بونی خەڵك و جەماوەری دەورو بەری خۆیە. دیارە کە ئەو بەستراوە بونە، ئەبێتە هۆێ ئەوە کە دیاردەکانیتر، لە نێو تارماییدا، بمێننەوە و قەد ڕێگە بە فێنۆمنە کراوەکان نەدەن. چونکە بە کراوە بونی ئەوان، کاریگەری وبەرگیری و توانایی وهێزی فیکری وکردەوەییان، زۆرتر ئەبێت و لە ئاکامدا، دیاردەی" ڕیبەر" ئەکەوێتە جێگای شك و گۆمانەوە.
ئەگەر ئەم شەڕە، بەو ڕادە گەیشتبێت، ئیترگومان دەکەوێتە سەر فینۆمنی بەستراو، بۆیە ڕێبەرەکان لە پرسیاری خەڵك بێزارن. تەنانەت لە پرسیاری زۆر ساکاری ئەوانەی کە خۆی پەروەردەیانی کردوە و لە دەوروبەری خۆیدا ئەژین. باشە، هۆی ئەوە ئەبێ چی بێت؟ جێا لە وەی کە فینۆمنی بەستراوە، لە پرسیاری کراوە، ترسێکی زۆر قۆرسی هەیە؟!
شتی کراوە، لە پرسیار و لێکۆڵینەوە و گۆڕین ترسی نیە و زۆریش پێشوازی لێ ئەکات، چۆنکە ئەزانێت بە کراوەتر بون، ئەبێتە هۆی گەورەتر بونی خۆی. ئەم خاڵە زۆرتر بۆ ڕوناکبیرەکان، ئەبێ گرینگ بێت. یانێ ڕوناکبیری ڕەسەن و ڕاستەقینە، نەك هەر لە پرسیارو ڕەخنە ناترسێت، کە ئەزانێت، هیچ دیاردەیەکی "ڕەها"، بونی نییە. ئێنجا ئاگاداری ئەوەیشە کە فیکرەکان و بۆچوونەکان و دیاردە تازەکان و ناسینیان( شارەزایی و لێزانینی فەلسەفی) زۆر یاریدەرە بۆ دەربازبونی لە هەر شك و گۆمانی دیل بون بە دەستی بەستراوەکان! بە واتایەکیتر، هەر چی کراوەتر بێت، بە کەمی ئەزانێت. ئێنجا ئاگاداری ئەویشە کە ڕادەی ئەو کراوە بونە، درێژخایەن_ بایەخدار وڕەسەنە.
بۆیە، فینۆمنی بەستراو، ترسێکی سەیری لە فینۆمنی کراوەیە. شتی کراوە، بە پێچەوانەوە، ئامادەیە کە هەر ڕوداوێکی بە سەرا بێت، بەڵام سروشت و ڕەسەن بونی خۆێ لە دەسنەدات. لەو لاوە، خۆاستی فینۆمنی بەستراو، ئەوەیە کە حاڵەتی ڕەسەن بونی "کراوە" بدزێت، یان ئیدەعاێ بکات، یان خۆێ وەها نیشان بدات (demonstration_ show off) بەڵام فینۆمنە کراوەکان، باش ئەزانن کە ناوەڕۆکی ئەو مەبەستە و ئەوخۆاستە چیە؟
رەهەندێکیتری زۆر گرینگ لە نێوان فینۆمنی بەستراوە و کراوە بەم جۆرەیە:
لە پێوەندی نێوان دو فینۆمنی کراوە و بەستراوە، دوپاتی ئەکەمەوە کە هەر دولا لەیەکتر دانەبڕاون و قەد لێك جێا نابنەوە. بەڵام ئەم چیڕۆکە هەر لێرەدا بە ئاخر ناگەێت. چونکە کەسێك رەنگە بڵێت: "من کراوەم، بۆ هەر چەشنە ڕوداوێك. بەڵام ناتوانم لە سەر بەستراوەکان، کاریگەریەکی ئەوتۆم هەبێ. بۆ نمونە، پێم خۆشە فینۆمنی ڕیبەر، لە حاڵەتی بەستراوە بونی بێتەدەر و لە گەڵ خەڵکدا بە کراوەیی هەڵسوکەوت بکات. بەڵام ڕێبەر ڕێگای ئەو کارەی لە من بەستوە! ئەبێ من چی بکەم؟ چارەی ئەم گرێیە کۆێرە، لەکۆێدایە؟". بۆ لێکدانەوە و تێگەیشتنی باشتری باسەکە ئەڕۆمە سەرچەند نموونە. ئێنجا دێمەوە سەر هەڵوێستی ئەم کەسە کە وەك نمونە باسمان لێکرد.
دیاردەی تلەفیزیۆن شتێکی بەستراوە. بۆ کردنەوە یا هەڵکردنی تلەفیزیۆن دیاردەیەکیتر پێویستە. بۆ وێنە منداڵێك بە کۆنترۆڵەکەی ئەیکاتەوە وچاو لە بەرنامەکان دەکا. مێشکی منداڵیك کە تازە خوێندنی دەسپێکردوە فینۆمنێکی تا رادەیەکی زۆر بەستراوە، بە بیستنی هەوەڵ وشەکانی زانست و فێرگە لە سەر زمان، وردە وردە، ئەو فینۆمنە بەستراوە ئەکرێتەوە. ئێمە هەرگیز لە فینۆمنە بەستراوەکان نەك دور بوین، نەك لەبەر یەك راوەستانەکان بە ئاکامێکی گشتی و وێستاو گەیشتووە. بۆیە ئەڵێم درێژەی ئەو کێشە سەلمێنەروبەدیکراوانە ناکۆتاییە.
تەنانەت شامپانزە (جۆرێک مەیموون) کە ئەێهەوێت "ئاناناس"ێك بخۆات. باش ئەزانێت کە ئەو مێوەیە بەستراوە. بە ناچار ئەیباتە سەر دارێك و فڕی ئەداتە خۆارەوە، یان زۆر جار بینراوە کە بەردێك ئەگرێت بە دەستیەوە و لێدەدا، تاکو بشکێت. ئێنجا دەس ئەکات بە خۆاردنی. گٶڵێك کە ئەیەوێت سەر هەڵبێنێ، هیچ چارەیەکی نیە کە لە گەڵ زەویەکەدا بە شێوازی خۆی هەڵسوکەوت بکات. ئەوەیە کە وردە وردە ئەو سەختی و سفتییەێ زەویەکە ئەگۆڕێت بە جۆرێکی کراوە. واتا گۆڵەکە هەر لەو شۆێنە(کە سفت و بەستراو بو) سەر هەڵدێنێ.
بۆ ورد بونەوە و تێگەیشتنێکی قوڵتر ئەڕۆمە سەر چەند نمونەی دیکە. فینۆمنی "نامە". هەر نامەیەکی بەستراوە، ئاخرەکەی بە دەستی کەسێك ئەکرێتەوە. واتا هەتاهەتایی ئەو بەستراوە بونە درێژەی نابێ و کاتێك ئەگات کە نامەی بەستراوە، ئەبێت بە نامەیەکی کراوە. هەر لەم نمونەدا، ئەتوانین ئیشارە بکەین بە دیاردەیەکیتر بە ناوی "نامەێ کراوە" کە زۆر کەمن. بەڵام بینراوە کەسێك نامەیەکی کراوەی نوسیوە بۆ کەسێکی تایبەت وەکو ڕێبەرێك یان ڕێخراوەیەك، بەڵام راستەوخۆ نامەکەی بۆ ئەو کەسە بەڕێ نەکردوە وبە پێچەوانەوە ناردویەتی بۆ دەزگاکانی ڕاگەیاندن، ماڵپەڕ ومێدیاکان. لەم ڕێگاوە، ڕێبەرەکەی لە ناوەڕۆکی نامەکە ومەبەستی لە نوسین تێگەیاندوە. هەر لێرەشدا نامەکە، دیاردەیەکی کراوەیە کە دژی فینۆمنی بەستراو بە کار هاتووە نامەی کۆدەتا Letter coup
پێچەوانەی ئەوەێ باسمان کرد، شتێکە بە ناوبانگی" نامەی کۆدەتا" کە زۆر زۆر سڕی ونهێنی وگرینگە. ئەوانەی کە ئەیانەوێت کودەتابکەن، لەم چەشنە نامەگەلە بۆ یەکتر ئەنووسن. من خۆم لە کاتی تێکۆشان وچالاکی سیاسیدا لە ساڵانی پێشو، گەلێك نامەم ئەنوسی بە ئاوی پێواز، کە پێشمەرگەێتر، لەکاتی وەرگرتنی نامەکە (ڕێنوسەکە) ئەیخستە سەر شەمێك یان گەرمایی یەکی زۆر کەم، تازە وشەکان ئاشکرا ئەبوون. ئەو کەسە بە دواێ تێگەیشتن لە ناوەڕۆکی نامەکە، دەس بە جێ ئەیسووتاند.
واتا هەر نهینی یەك، لەکاتێکی تایبەتدا ئاشکرا ئەبێت وئەکرێتەوە. درێژەی ئەم کراوە و بەستراوە، سەر سووڕهێنەرە‼ ئەمانەی باسمان کرد جیهانی وشەکانن. کەسێکی زۆرزان هەبوە کە لە هەوەڵین دێری کتێبی بایبڵ نووسیویەتی: ئەوەڵ وشە بو، و وشە لە گەڵ خۆداوەندا بوو، وشە خۆدا بوو.
"In the beginning was the Word and the Word was with God and the Word was God." John 1: 1-14
لەنێوان یاری "بەستراوەکان و کراوەکاندا"، دیاردەێ وشە بە درێژایی میژو شتێکی زۆر ئاڵۆز، بەڵام جووانە. چۆنیەتی وشەکان و بارێکی گران کە بە سەر شانیاندا بونی هەیە. وەکو ژنێکی دوگیان کە بارێکی گران لە ناو سکیەوە پەروەردە دەکات. کە پەروەردە بو ئەبێت بە فینۆمنێک بە ناوی مرۆڤ. مرۆڤێك کە لە شۆینێکی تاریك و سنوردار وخلیسکەوانەوە تا ڕادەیەکی بەرز بەستراوە، بە دواێ نۆ مانگدا ئازاد ئەبێت و ئەگۆڕدرێت بە فینۆمنێکی ڕوت، ئازاد، کراوە، رەها و نەترس( ترس لێرەدا بە مانای فیکر هاتوە). بەڵام بە دونیا هاتنی لە گەڵ چەند پەرچکردارێکە (ڕیفلێکس)، وەکو رێفلێکسی گریان.
ئەوە فەرهەنگی دایك وباوك وبنەماڵەی گەورەیە(کۆمەڵگا ) کە وردە وردە ئەو کراوە ئازادە، ئەکات بە بونەوەرێکی بەستراو…!
پێشتر وتمان کە ئەمە شەڕێکە لە نێوان هەر دو فینۆمنی بەستراو و کراوە دا. کام لا، لە سەرتێکۆشان، بەردەوام بێ، ئەوە کە یاریەکە بە ئەنجام ئەگەێنێت و قسەێ ئاخر ئەکات. چونکە بەستراوەش، تێدەکۆشێت کە فینۆمنی کراوە بکاتە ڕەنگ و ڕوی خۆی. واتا فینۆمنی"ڕێبەر" کە پێشترناسراوە بە دیاردەیەکی بەستراو، تێدەکۆشێت ڕێگا نەدات بە کراوەکان، تاکو توشی لە دەس دانی کورسی وهێزی خۆی نەبێت. بەلام یەك پرسیار. کورسیەکە لە ڕاستیدا هێ کییە؟ کێ خاوەن و پێکهێنەری ئەو کورسیەیە؟ ئایا هاتوینەتە سەر ئەوەی کە بڵین، هەموی ئەمانە شەڕی"هێزە"؟! وەڵام ئەرێیە. واتا هەمو شەڕی هێزە.
وشەێ هێز، شتێکی زۆر گرینگەو ناتوانین بە خێرایی بەسەریدا تێپەڕ بین. بۆیە ئەم بابەتە گرینگە دادەنێن بۆ کاتێکیتر، تاکو لێدوانێکی زانستیانەێ قوڵمان لە سەری هەبێت. بەس لەم خاڵەدا بۆمان دەرکەوتوە کە شەڕێکی قوڵ و قۆرس نێوان دو فینۆمندایە و شەڕەکە لە سەر هێزە.
لیرەدا، بە ڕاشکاوی ئەبێ بڵین کە فینۆمنی کراوە، لاێ ئێمە بە فینۆمنی "دژی میتافیزیك" ناسراوە. ڕێك بەرانبەری ئەم بابەتە یان ئەم دیاردەیە، ئەزانین کە فینۆمنی بەستراوە، لە خزمەتی میتافیزیکدایە.
پێشتر ئیشارەمان کردبو کە میتافیزیك و ئەفلاتون باوەڕی و ئایدیالیزم، هەر سێ لە ناخدا یەکێکن. ئەم تیکرار و دوپات کردنە لاێ من پێویست و زەروریە. چۆنکو دەیان ڕوناکبیر ئەناسم، کە تێنەفکراون و ئەم بابەتە تێکەڵ ئەکەن. یانێ لە نێوان ئەفلاتون باوەڕی و ئایدیالیزم و میتافیزیك، جێاوازی دادەنێن. کە پێچەوانەکەی دروستە.(لە زۆر شۆێنیتردا و لە نوسراوەکانیتردا، ئەم بابەتەم لێکداوەتەوە). قسەکەیش هێندە تازە نیە و فەیلەسوفی ناودار، "ژاک دریدا" و هەر وەها "نیچە"، ئەوەیان پێشتر بەیان کردووە. بەڵام هۆگرانی بەرەی میتافیزیا، لە سەدان دیاردەێتردا، خۆیان نوواندووە. بۆ وێنە باسی" عەقڵانییەت"، یان عەقڵ گەرایی! بە وتەو بۆ چونی " ڕینە دێکارتی" Cogito Ergo Sum فەرەنسی، کە بەتەواوی لە خزمەتی ڕاشنالیسمدایە. بەو وتارە کە هەمووی فەلسەفەکەیەتی، ئەڵێت
واتە: "من فیکر ئەکەمەوە، بۆیە هەم". کۆگیتۆێ دێکارت لێرا، کۆگیتۆێ بەستراوە.
بەڵام بۆچی بەستراوە؟
یەکەم ئەوەی کە پێش فیکر کردنەوە، ئێگزیستانسیالێك، هەیە کە بونی خۆی پێشتر سەلماندووە. یانێ ئەگەر کەسێك نەبێت، ناتوانێت عەقڵانییەتی هەبێت. واتە، ئیگزیستانسی ئەو کەسە کۆنترە. ئێنجا دیاردەێ" فێکر" دێتە ئاراوە. دێکارت لە ئەنجامدا ئەڵێت: کەسێکی زاناتر لە هەموان، شتێکی بە ناوی" ڕۆح"ی لە منا چاندوە و بە یادگاری بە جێ هێشتوە، تاکو بونی خۆێ بە من نیشان بدات. واتە، خۆا دروستکەری هەمو جیهان و دیاردەیەکە، بەڵام گەورەترین ڕۆح، خۆدی خۆایە! و من ناتوانم لە چۆنیەتی ئەو تێبگەم!
Rationalismلێرەدا بە ئاشکرا دەردەکەوێ کە عەقڵانییەت
ئەدات لە دهۆڵی میتافیزیا ولە ئایدیالیستی بونی کەمترین گۆمانمان نیە. دێکارت خۆی( وەکو نوێنەری هەمو ئینسانەکان) بە ناتەواو و نەزان دادەنێت و ئیزافە ئەکات کە لێکداوەکانی ئینسانەکان نادروست و نا تەواون و فیمۆمنەکان بە لێڵی ئەبینن. بۆیە ئەبێت "خودا"یەك هەبێت کە پێشتر هەمو شتێکی زانیوە. پاش دێکارت، ئەوەڵین فەیلەسۆفی ئاڵمانیا بە ناوی" لایپ نیتس" تەواوی وتراوەکانی دێکارتی قبوڵ کرد و وتی: هەمو دیاردەکان لە شتێك بە ناوی "مۆناد" پێك هاتون و مۆناد شتێکە ئیتر ناتوانرێت دابەش بکرێت و مۆنادەکان هیچ ڕەهەندێکیان نیە!چۆن ڕەهەندیان نیە، وەها شتێك بە ناچاری، ڕۆحە و جیهانی گەورە، هەموی پێك هاتوە لە مۆنادەکان( ڕۆحەکان) کە بە گشتی ، جیهانی پێکهاتە یانێ خۆداوەند!
جوان دیارە کە ئەم عەقڵانیەتی دێکارتی و "لایپ نیتسی"یە، تەنانەت ئیگزیستانسیال یان بونی" مادە" ش، ئینکار ئەکەن. چونکو لایپ نیتس ئەڵێت: تەواوی جیهان بەس مۆنادە و مۆناد یانێ ڕۆح! و گەورەترین ڕۆح خۆدایە.
پێشتر ئیشارەم کردبو بەوەی کە میتافیزیا لە زۆر شۆێندا سەر هەڵئەهێنێت وبەرەیەکی تایبەتمەندە. لێرەدا ڕێڕەوی دێکارت و باسی عەقڵانیەتێك کە زۆربەی کۆمەڵگاکان لە سەری سورن، ڕێك بەستراونەتەوە بە میتافیزیاوە. ئەمە لە کاتێکداێە کە باش ئەزانین عەقڵانیەت لێرەدا و لە درێژایی مێژودا، بوتە هۆێ چ کارەساتگەلێکی نالەبار. ئەگەر پرسیار بکەین، ئەو کەسەێ کە ئیش وکاری ئەشکەنجە و ئازاری دەسبەسەر کراوەکانی نێو بەندیخانەکانە، بۆچی بە عەقڵانییەتێکی تایبەتی خۆیەوە و بە ئاوەڵایی دڵ و دەرونیەوە، ئەشکەنجە و ئازار ئەدات؟ وە ڵام چیە؟ یان ئەو کەسەێ کە بە دڵاوایی تایبەتەوە دەست ئەدات بە تیرۆر! وە ڵام چی ئەبێت؟ ئاێا عەقڵی ئەو کەسە ئیش ناکات؟ مێشکی لە کار کەوتوە؟! ئاخۆ نازانێت ئاکامی کارەکەێ چیە؟
بەڵام ئێمە باش ئەزانین کە چۆن ئەو کەسانە کە بە نمونە هێنامانەوە ئەسیر و دیلی سازمان و دەزگایەکی میتافیزیکیانەن. ڕاست و رەوان ئەزانین کە ئەوانە دیاردە بەستراوەکانن و زۆر لە کراوە بون و بەرانبەر بونیان لە گەڵ فینۆمنی ئازاد دەترسن! بەستراوە بونی ئەوان و کۆمەڵگا بە تەواوی، بە قازانجی چ دیاردەئێك تەواو ئەبێت؟ ئێنجا بۆچی سیستەمەکان و فینۆمنە بەستراوەکان، زۆربەی تێکۆشانی خۆیان، تەرخان کردوە بۆ بەستراوەتر کردنی ئینسان و جەماوەر؟
لام وایە کە لەم کاتەدا، ئەبێت بۆمان ئەوە، دەر کەوتبێت کە دیاردەکانی "هێز و بەرگیری"، چۆن لە گەڵ یەکدا هەڵسوکەوت ئەکەن.تێگەیشتن و دەرکی ئەو دیاردانە لە ناخ و چۆنیەتی بون و ئیگزیستانسیالیان، زۆر شت و بابەتی ترمان بۆ ئاشکرا ئەکەن. بەڵام بێ ورد بونەوە و بینینی رەسەن لە ناوەڕۆکی دیاردەکان، بە شێوازی فەلسەفی و فیکری قوڵ و کراوە بون و فەرهەنگی ڕاشکاوی، دیاردەکان و فینۆمنەکان لە ناو دیوارەکانی خۆیاندا ئەمێننەوە. ئەوە کام ڕوناکبیری ڕەسەنە کە زەنگوڵەێ ( جەڕەسی) هۆشیاری وفیکری کراوە وڕەسەنی ئینسانی، بخاتە مل پشیلەیەکەوە، کە لە نێو کۆڵانەکاندا لەم ماڵ ئەڕوات بۆ ئەو ماڵ؟! من وەکو تاکە کەسێك لە هەندەران ڕاشکاوانە چاوی وەها ڕووناکبیر و ئینسانێك ماچ ئەکەم و لە دورەوە پێ ئەڵێم: ئەگەرچی بە چاو نەتبینم، بەڵام بە دڵ، لاێ من ڕێزێکی زۆر تایبەتت هەیە و ئەوە بزانە کە مێژو قەد تۆ لە بیر ناکات.
لە کۆتاییدا، بابەتێکیتر بە ناوی "شێتی" و"عەقڵانیەت" کە سوکە ئاماژەیەکیان پێکرا، دادەنیم بۆ نوسراوەیەکیتر.
ئەو لینکە لە خۆارەوە، نیشاندەری بڕێك ئیعدام لە ئێراندایە ئەوەێ کە لەم ماوەێەدا سێدارەدان لە ئێران گەیشتوتە بانترین ڕادەێ . تکایە ئاگادار بن کە وێنەکان بۆ ئەوە نابن کە منداڵ چاویان لێبکەن:
http://www.youtube.com/watch?v=xogyknRr99M&feature=share
بەشی یەکەم
نادر خەلیلی
هەروەک لە نووسراوەێ پێشودا بەڵێنم دابو، ئەم جارە لە سەر سێ بابەتی تایبەت، یانێ: ١_ دیاردەی ئیعدام(کوشتن و تیرۆر). ٢_ فنۆمنی بەستراو ٣_ فنۆمنی ئازاد. دەنووسم.
هەر لەو نوسراوە پێشووەدا(فەرهەنگی ڕاشکاوی) ئیشارەم بەوە کردبو کە بابەتەکانی ژمارەی یەک و دو، ئەکەونە بەرەی میتافیزیاوە(Metaphysic) لێرەدا ئەم بابەتەش باسدەکەم و لێکی ئەدەمەوە، کە هۆی ئەم بۆچونە چیە و چۆنە؟!
١_دیاردەی ئیعدام_ کۆشتن و تیرۆر.
سەرەتا ورد بونەوە لە خۆدی وشەکە، یانێ ئیعدام وناسینی ڕیشەکەی، خۆی جێگای سەرەنجە. چونکە ئەبینین "عەدەم" ڕیشەی وشەکەیە. کە وشەیەکی عەرەبیە و مانای بە کوردی دەبێتە "نەبون" – "لەنێو بردن". بەڵام ناتوانرێ بە کەسێك کە هەواسی یان بیر ۆ فیکری لاێ ئێمە نەبێ، بڵین: ها لە "عەدەم"دا! چونکە ئەو کەسە، گەرچی
فیکری لاێ ئێمە نەبێ، بەڵام بونی گیان و لەشی لە شوێنێکدا هەیە و حاشاێ لێ ناکرێت. زۆر لە ئایدۆلۆژیاکان ئەڵێن کە ئەم جیهانەی کە هەیە(جیهانی بون_ existence_ Universe)
لە عەدەمەوە،واتا "نەبون"ـەوە پێک هاتوە و دروست کراوە. کە خۆێ جێگای باس و لێکۆڵینەوەیە. بەڵام لێرەدا، ئێمە بە دواێ ئەوەدا ناچین
لەبەر ئەوە جارێ پێوەندیەکی ئەوتۆی بە بابەتەکەی ئێمەوە نیە
کوشتنی ئینسانەکان بە شێوازی لە سێدارەدان، وەکوو کوشتنی خەڵک لە وڵاتی ئێرانی ئیسلامی ئێستا دا. یان کوشتن بە کارەبا لە سەر کورسی، وەک لە بڕێک لە ناوچەکانی وڵاتی ئەمریکا دا باوە. زییندو چاڵ کردن کە لە سەردەمی پێش ئیسلام لە وەڵاتی عەرەبستان باو بوە و زۆرترکچانیان زیندوچاڵ ئەکرد؛ هەروەها بەردباران(بەرد تێ گرتن) کردن کە ئەویش لە فەرهەنگی عەرەب وەرگیراوە کە "رەجم"کردنی پێ دەڵێن. دیارە ئەم دیارەدە دژی ئینسانییە لە وەڵاتی ئێرانی ئیسلامی هێشتا جارجارێک بەدی ئەکرێت. هەمو ئەوانەی کە باسکران، چەند جۆری کوشتن ولە ناو بردنی مرۆڤن.
جێگەی باسە کە لە نێوان دە ڕۆژدا(یانێ ٢٧/١٠/٢٠١٣ تاکوو ٥/١١/٢٠١٣)،چل کەس لە ناوچەکانی کرمان، کوردستان و کرماشان لە ژێر دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسیدا لە سێدارە دران. هۆی ئەوکارەساتە،واتا "ئیعدام کردن" بە ئاشکرایی بابەتی سیاسیە و زۆر نامیلکە لە سەری ئەو ڕوداوە بڵاو کراوەتەوە.
مێژوی وەها کوشتنێک (ئیعدام)لە نێو کۆمەڵگای جیهانیدا درێژتر لەوەیە کە بتوانین لە نوسراوەیەکی کۆرتدا هەموی ناخ و هۆەکانی لە ڕیشەوە دەر بخەین. بەڵام بە کۆرتی ئەتوانین بڵین کە هۆێ بناخەیی ئەو فینۆمن یا دیاردەیە، ئەگەڕێتەوە بۆ یەك بابەت کە لە خۆارەوە لە سەری ئەدووین:
لە کاتێکدا کەسێك، بەتایبەت لەم سەردەمەدا کە فرم وشێوازی سیاسەت زۆر باوە، دژی سیستەمێك ڕائەوەستێ، ئەو کەسە ئەکەوێتە بەندیخانە و ودواتر ئیعدام ئەکرێت. ئەم کردارە، لە دەرونی خۆیدا، دەری ئەخات کە جۆرێک ناکۆکی هەیە لە نێوان بیر و فیکری ئەو کەسە و سیستەمێك کە نەبونی کەسەکەێ لا گرینگە! هۆی ئەوەش تەنیا پاراستنی خۆدی هێز وسیستەمەکەیە. یان بە واتایەکیتر، هۆێ ئەو کوشتنە، پارێزگاری لە بڕوای جەماوەرە! چونکو جەماوەر، یان خەڵك سیستەمەکەی هەڵبژاردوە و کردویەتی بە دەوڵەت و حوکمڕان. لێرەدا بۆمان دەر ئەکەوێت کە شێوازی دەنگدان(یان هەڵبژاردن) لانیکەم بەم شێوەیە کە تاکو ئیستا ئەیبینین، نادروست و نا- چارەسەرە. بە واتایەکی دیکە، خۆدی خەڵك و کۆمەڵگایە کە بەرپرسی ئەو دیاردەیانەیە. چ دیاردەی باش وەکو ڕەوتی پێشکەوتوخۆازانەی تەکنۆلۆژیا ولێکۆڵینەوەی زانستی لە ئەستێرەکان و چۆنیەتی ژیانی گیانلەبەرانی ئاوی و خاکی، هتد.. یان دیاردە گەلی دژی ئینسانی وەکو کوشتن و بڕین و ئیعدام، یان تیرۆر.
هەر لەم باورەوە، ئەوە رونە کە ئەو کەسەی دەکوژرێت، مەترسیەکی بۆ سیستەمی دەسەڵاتدار دروست کردووە. بۆیە دەسەڵات هەوڵدەدات لەناوی ببات. بەڵام ئەو مەترسییە چیە؟ دەرک و ناسین و لێکدانەوەی ئەو مەترسییە ئەبێت لە ناوەڕۆکدا فەلسەفەیەکی هەبێت. ئەگینا بۆچی ئەبێ لەم سەردەمەدا، یانێ بە دوای چەند هەزارساڵ بیر و فیکری ئینسانی، هێشتا دیاردەیەك بە ناوی" ئیعدام"، کوشتن و تیرۆر مابێت؟!!
کە وشەی" تیرۆر" ئەنوسم، ڕیك ئەکەومە بیر و خاتیرەی تیرۆری چەند کەسی بە ناوبانگ وەکو، ڕوداوی میکۆنوس (کوشتنی سکرتێری حێزبی دیموکرات، یاد زیندو شەرفکەندیی و هاوڕیانی)کە هێشتا، فایلەکەی لە دادەگاکانی چەند وەڵاتدا، کراوەیە!( هەر چەن من بۆ خۆم بڕوایەکی ئەوتۆم بەو کراوە بونە رواڵەتیە نییە. چۆنکە یەك لەو کەسانە کە تیرۆرەکەی ئەنجام دا ئازاد کرا. دیارە ئەوەش ڕویەکیتری دیمۆکراسی ئەروپاییە. یان تیرۆری ئینسانێکی بەرێز ودڵسۆزی وەك"مەهاتماگاندی" کە بە رێبازی خەباتی مەدەنی و هێمنانە وڵاتەکەی (هیندوستان) بەسەربەخۆیی گەیاند. بیرمەندی گەورە ئەنشتاین سەبارەت بە "گاندی" ئەڵێت: "پێم سەیرە وەها ئینسانێکی زۆرلاواز کە بەس تۆزێک ئسقان و پێستە، ئەوەندە تێگەیشتو، دڵسۆز و گەورە بێت!".
تیرۆر، دیاردەیەکی تا ڕادەیەك مۆدیڕنە! یانێ بە دەستی خۆدی ئینسانە کانی مۆدیڕنیتەوە پێکهاتووە. هەر چەند پێشتریش و لە دریژایی مێژودا، دیاردەی لەم چەشنە ڕوویداوە. بەڵام هەرگیز بەم شێوە مۆدێڕنە نەبووە. تیرۆرکردنی ئینسانەکان، دەرخستنی ناوەڕۆکی دەرك و تێگەیشتنی کۆمەڵگاکانە لە کۆمەڵگای جیهانیدا. هەموان ئەزانن کە ئەمڕۆ لە هەر گۆشەی جیهاندا گەر تێرۆرێك ڕوبدات، تەواوی جیهان لەوە ئاگادار ئەبنەوە. واتە جیهانی ئەمڕۆ بە هۆی گەشەی تەکنۆلۆژیاوە و پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان، بە زوترین کات ئەزانن کە شتێکی وەها لە شوێنێکدا ڕوویداوە. مانای باسەکە ئەوەیە کە لەم هەلومەرجە فیکری_ زانستەیەدا، هەموی جیهانی ئینسانی مەسئول و بەرپرسی ڕووداوەکانن. هۆی ئەو بەرپرسبونە، تەنیا ئەگەڕێتەوە بو" ئاگاداری"_ زانست_ ئێش و زامی هاوبەش_ فیکر_ هۆشیاری، کە مانا راستەقینەکەی "فەلسەفە"یە.
بەڵام لێرەدا خاڵێکی سەرسوڕهێنەر بە نهێنی ماوەتەوە! دەی باشە، خەڵکی خۆیان ئەزانن کە بۆ نمونە: لە فڵان شۆێندا، چەند کەس بەرد باران کراون! بە واتایەکی دی هەموان ئاگاداری ئەوە هەن کە شتێکی وەها ڕویداوە! ئەی بۆ پێشی پێ ناگرن و بەردەوام ئەو ڕوداوانە دوپات ئەکرێنەوە، بێ ئەوەی کە کارێکی ئەوتۆ کرابێت بەرانبەری ئەو کارەساتە دژ بە مرۆڤانەیە؟! چۆنە کە هێشتا، وەها فینۆمنێک (دیاردەیەك) بەردەوامە؟!
پرسیارێکیتر ئەوەیە بۆ وێنە لە ئێرانی ئیسلامیدا، سەدان جارئەو کردەوانە، بە دیکراوە و کەسێك بە ناوی "ئەحمەد شەهید" لە رێکخراوی وەڵاتە یەکگرتوەکان، زۆر جار هەر ئەم باسەێ ئێمەی کردوە و خەبەرەکانی بە گۆێ جیهاندا چرپاندوە، بە ڵام بۆچ کارێکی ئەوتۆ بەمەبەستی ڕاگرتنی ئیعدام و تیرۆر وکوشتنی خەڵك، قەد جێ بە جێ نەکراوە؟! ئایا لێرەدا ڕوی ڕەش و درۆزنانەی دیمۆکراسی، دەر ناکەوێت؟ کام مافی مرۆڤ؟ ئەوەی کە لە وەڵاتی "ڕۆواندا"(وڵاتێکی ئافریقایی) ڕویدا و لە بەرچاو هەموی UNجیهاندا، لانیکەم دوو میلیۆن کەس کۆژران. خۆدی رێکخراوی مافی مرۆڤ کە بەشێکە لە رێکخراوی ووڵاتە یەك گرتووەکان،
ئەمری کرد بە سەربازەکانی تاکوو هەمووی ئۆردووگاکان دەس بە جێ خاڵی بکەن و بگەڕێنەوە بۆ شۆێنە دیاریکراوەکان کە خەتەری تێدا نەبوو!! و خەڵکیان بە دەستی خاڵی لە بەرانبەر هێزێکی کۆیرو ئایدیالیست و فەناتیك، بە جێ هێشت! وەك دیتمان ئەو "کۆمەڵ کوژی"یە کرا.
UNئەو ڕووداوەی ووەڵاتی ڕوواندا، بە جووانی دەرخەری ئەوەیە کە شتێك بە ناووی "رێکخراوی مافی مرۆڤ" کە بەشێکە لە
(Reform )، پارێزەری سیستەمەکانە، نەك "مرۆڤەکان". لێرەدا پرسیاری ئێمە ئەوەیە کە کۆمەڵگای ئینسانی جیهانی چۆن لە بەرانبەری وەها ڕوداوێکدا، هیچ ناڵێت؟ ئەگەر کەسێك تێبکۆشێت کە وورد بێتەوە لە ڕوداوەکان و ڕەخنەی لێ بگرێ، یان ئەکەوێتە بەندیخانە، یان تیرۆر ئەکرێت! سەیر ئەوەیە کە لە کاتی ڕوداوێك وەکوئیعدام و کوشتن و تیرۆری کەسێك یان کەسانێك، زۆربەی ڕێکخراوەکان لەسەر سیستەمەکان، ئەنوسن وزۆرلە وەڵاتە ئەروپیەکاندا خۆپیشاندان بەڕێوە ئەچێت. بەڵام ئەوەی من بۆم دەرکەوتبێت، ڕێك وەکو گارە گاری مریشکەکانە! دۆێنی کەسێکیان لە سێدارە داوە، ئەمڕۆ خۆپیشاندان بەڕێوە ئەچێت، بە دوای چەن ڕۆژدا، هەموان لە بیر ئەکەن کە سەری کەسێك یان کەسانێك بە پەتەوە کراوە و لەشێك لە ئاسمانەوە هەڵواستراوە. هەر ئەو روداو و کارەساتە لە کاتێکیتردا دوپات ئەبێتەوە و دیسان و سەرلە نوێ گارە گاری مریشکەکان کە هەی ڕۆ، باز هەم لە ئێران سیدارەکان بەردەوامن! سیستەم هەر خەریکی سەربڕین و خۆێن ڕژاندنە و ئەوانەی کە سەریان ئەبڕێت، کەسەکان و هاوڕیەکانی هەر ئەو خەڵکەن، بەڵام بە داخەوە ئەمان لە بیر ئەکەن کە هێشتا ئەسڵی ئەو ڕوداوە یانی " ئیعدام و لە ناو بردن و کوشتن" هەر بەردەوامە و زۆر کەس لە بیریان چوەتەوە و ڕێکخراوەکانیش، لە فیکری ئەوەدان کە چۆن خۆیان لە پەراوێزەوە بمێننەوە!
بە واتائێکی گشتی، کۆمەڵگای ئینسانی مودیڕن، لە مانای ڕەسەنی وشەی" ئینسان" بەتاڵ بوەتەوە، بۆیە سیستەمەکان، هەروا بێ ترس بە کاری دژی ئینسانی و کۆمەڵایەتی درێژە ئەدەن. لەبیر نەکەین کە ئینسان وەکو فینۆمنێکی ئازاد بە دونیا دێت. ڕوت و قوت_ رەها و وبێسنور. ئەوەش دەزانین کە هەرگیزای هەرگیز سیستەمەکان و هێزەکان، ناتوانن بەرگیری لە جیهانی ئەندێشە و فیکر بکەن. بەڵام هەر ئەو ئینسانە بە هۆی کەلتور و فەرهەنگی شۆێنی لە دایك بونی، وردە وردە ئەسیر و دیل ئەکرێت. دانە دانە زنجیر و پاوەنەکان، لە پێ ئەدرێت. بێ ئەوەی کە خۆی باش ئاگای لەو کەلەپچانە ببێت. کاتێك وریا دەبێتەوە و ڕائەچڵەکێتەوە، دەبینێ کە زۆر زۆر دێرە. ئێنجا ئەگەر زۆر ئازا بێت، دەس ئەکات بە ناکۆکی بەرانبەر بە ئەو فینۆمنانە، واتا دژی ساحیبی زەنجیرەکان رادەوەستێ. زۆر جار توشی هەڵە ئەبێت. ئەکەوێتە داوی مادە هۆشبەرەکان، ئەلکۆهول، خەمۆکی و هتد... ئەبینین کە بڕێک لەو کەسانە، بە هۆی زۆر بابەتەوە نە تەنیا پێشڕەو نامێنن، کە خۆیان ئەبن بە بارێك بەسەر کۆمەڵگە و لە سەر شانی بنە ماڵە و بناماڵەی گەورەتر بە ناوی کۆمەڵگا.
پێکهاتە (تەرکیب)ی ئەمڕۆی شارێك وەکوو سنە، لە رۆژهەڵاتی کوردستان کە تا بوە کانگای شۆڕش و خۆراگری و بەرنگاربونەوە دژی حکومەتی ئێران بوە، ئەوەیە کە ئەیبینین زۆربەی هۆنەرمەندەکانی توشی تریاک وشیشە وکڕاک وهتد... بوون. دەی باشە، کێ ئەو مادە هۆشبەرانەی خستوتە نێوشارەکەوە؟ کێیە کە بە خەروار و هەزار، ئەو مادانە لە نێو خەڵکا بڵاو ئەکاتەوە؟ ۆ هۆی ڕیشەیی ئەو کارە چیە؟! شاری سنە، هەموکات بە شۆێنی فەرهەنگ و زانست بانگەواز بووە. ئایا ئەو کارەساتە ئامانجی تایبەتی سیستەمی متافیزیکی ئیسلامی ئێران نییە؟! ئایا ئەم پێکهاتەی ئەمڕۆی سنە و شارە کوردنشینەکانی دیکە وەکو کرماشان، بە دەستێکی خاێین وماڵ وێرانکەر، بە ناوی کۆماری ئیسلامی بە ڕێوە ناچێت. خۆ هەر لانیکەم، خەڵکی هەڵەبجە و سنە باش ئەزانن کە جەنابی ڕەفسەنجانی(سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئێران)چ دەستورێکی دابو، بۆ وێرانکردنی شارەکانی کوردنشین، و ئازاد هێشتنی ڕێگاکان، بۆ دزی و بردنی مادە هۆشبەرەکان و بڵاو کردنیان لە نێوشارەکاندا!
ئەوەیە کە ئەبینین، لە ئاکامدا، وردە وردە، ئەو تام و چێژەی، خەبات و شۆڕش بۆ ئازادی وسەربەستی، بەرەوکاڵ بونەوە ئەڕوات. کە ئامانج و مەبەستی تایبەتی سیستەمی ئێرانی متافیزیکییە. داخی گرانم کە من لە دەرەوی کوردستان، یانێ لە هەندەرانیش بە چاوی خۆم بینیومە کە پارەیان بۆ سەید و مەلای ئێرانی، بەڕی کردوە، کە دۆعایان بۆ بنوسێت!!! تاکوگیرو گرفتی کارەکەیان چارەسەر بکرێت! بۆ دیتنی ئەو ڕاستییە، تۆزێک لە سەر" جەم کەران" (مزگەوتێکە کە چاڵێکی تێدایە و حکومەت دەڵی ئیمامی غایبی شیعە لەوێ سەرهەڵدێنێ) لێکۆڵینەوەتان بێت، تاکو بۆتان دەر کەوێت کە ئینسانی ئاگاداری ئەمڕۆی مۆدیڕن، لە کچ و کۆڕ، چل شەو، ئەڕۆنە سەر چاڵی جەمکەران لە نزیکی شاری"قۆم"کە بتوانن لە تاقیکاری ئاخر ساڵی خوێندن و چونە نێو زانکۆدا سەر کەون!!! چونکە سیستەمی میتافیزیای ئێران، وای خشپاندوە بە گۆێ خەڵکیدا، کە ئیمامی زەمان، لە نێو ئەو چاڵەدایە و چارەسەری گشتی تاکە کەس و جەماوەرە!
ئەگەر تەنیا خەڵکی ساکارو تێنەگەیشتو، بڕۆیشتباێە سەر ئەو چاڵە، ڕەنگە زۆر ئەوەنەدە پڕ ژان نەبوایە، بەڵام ئەوەی کە ئیدەعای زانست و زانکۆ بکات و لە سەر وەها چاڵێك چل شەو دابنیشێت، ئەبێ گەورەترین پڵتۆك بێت بۆمێشکی ڕوناکبیری پەسا_ مۆدیڕن!
لێرەدا ئەتوانم ڕاشکاوانە بڵێم کە، سیستەمێکی وەها کە بوەتە خاوەنی سەر و ماڵ و گیانی کۆمەڵگا، جیاواز لە تایبەتمەندی میتافیزیك بونیەوە، فینۆمنێکی بەستراوە.
لام وایە کە بە پرسیارکردن، ئەو فینۆمنە بەستراوەیە، درزی تیدەکەوێت. قەڵەش ئەبات و وردە وردە، لە ڕیشەوە وشك ئەبێت. بەڵام کام پرسیار؟ چۆنکو هەرپرسیارێك، پرسیاری ئێمە نیە. ئێنجا پرسیارەکان لە لایەن کێ؟ و ئاراستەێ کێ بکرێ؟ ئەمانە گرینگن، ئەگەینا ئۆپۆزۆسیونەکان زۆر جار پرسیاریان کردووە. بەڵام وەڵامیان وەرنەگرتووە هیچ، تازە بونەتە هۆی سوك بونیش لە بڕێك بابەتەوە. بۆ وێنە، حیزبی وا هەیە ئیدیعای روخانی حکومەت و شۆڕشی جیهانی دەکات کەچی کاتێك بەکردەوە دێتە مەیدان ئەکسیۆنی یازدە کەسی لە هەندەراندا وەڕێ دەخات. کە دۆژمن بە ڕاشکاوانە، نەك هەر گاڵتەی پێدەکات، بەڵکو پێ ئەکەنێ! دەر ئەنجامی وەها دیاردەیەك، کاریگەریەکی زۆر خراپ دادەنێ لە سەر هاووڵاتیان لە نێوخۆی وەڵات و هاوشارۆوەند لە هەر شۆێنێکی تردا.
من واێ بۆ ئەچم کە پرسیار ئەبێت لە خۆدی خەڵك و جەماوەر بکرێت. مەسەلەن ئەم پرسیارە کە ئایا ئێوە هێشتا بڕۆاتان بە "دەنگدان" هەیە؟ ئایا تاکو ئێستا ئاکامی ئەم دەنگدانەتان بۆ دەر نەکەوتوە؟ مەگەر بەهۆی ئەم دەنگ دانەوە، نییە کە چەن کەس هەڵئەبژێردرێت؟ و هەر ئەو کەسانە بە دەست خستنی هێزو دەسەڵات، دەس ئەکەن بە کوشتن و بڕین و تیرۆری جۆراوجۆر. وکو تیرۆری فیکری وزانستی کۆمەڵگا؟ ئایا کاتی ئەوە نەگەیشتوە کە وەها فیکرێك (سیستەمی دەنگدان)کە سەدان جار تەجرۆبە کراوە بگۆڕدرێن؟! بۆ وێنە گۆڕینی ئەو سیستەمە ناکۆکە، بۆ شێوازی "دیالۆگ"(اقناع_ قەناعەت کردن یان قەناعەت هێنان بەویترلە ڕێگای دیالۆگەوە). لە وەها شێوازێکدا، ناکرێت تەنانەت دەنگ و فیکر و بۆچونی یەك تاکەکەسیش بخرێتە پەراوێزەوە. ڕاستە وەها پێشنیارێك لە ڕادەبەدەر سەختە، بەڵام ئەکرێت لە هەر ئێستەوە هەموی کۆمەڵگا، هەوڵی بۆ بدات. ئێنجا لەو هەوڵ و تێکۆشانەدایە کە، سەخڵەتییەکان بە جوانی دەر ئەکەون. بەس، لە ئاکامدا هەزاران سەخڵەتیتری نالەبار، بۆکۆمەڵگای ئینسانی چارەسەر ئەکرێن. ئایا کۆمەڵگای کوردەواری، ئامادەی گۆڕینێکی وەها، هەیە؟بۆ جێ بەجێ کردنی ئەم دو فەهم ودەرکە، ئیش و ئەرکی ڕوناکبیرەکان وهۆنەرمەندانی ئەو کۆمەڵگایە چین؟
گۆڕان لە شێوازی فیکرو بۆچوندا و لە بۆاری کردەوەدا یەکێك لە چارەسەرییەکانی ئەو هەموسەخڵەتی و توند و تیژیەن کە بەرانبەر بە تۆی" ئینسان" بە Reformتۆی" کۆمەڵگا" دەکرێت. نووسیم "گۆڕان"، بەڵام مەبەستی من شتێك بە ناوی ڕیفۆرم نییە. چۆنکوو خۆدی فینۆمنی ڕیفۆرم
وەها بە زیانی کۆمەڵگای
ئینسانی، هەنگاوی هەڵێناوە کە بە ڕاستی لە ڕادە بەدەرە. لە ڕیفۆرمدا، تەنیا ڕواڵەتی هێزەکان و کەسەکان دەگۆڕدرێن. سیستەمەکان بە دوای ڕۆخاندنیانا، تەنیا ڕواڵەتیان ئەگۆڕدرێت وڕەنگە هەر ئەو کەسانە یان هەر ئەو تێگەیشتن و بۆچونانە هەم دیسان سەرهەڵێننەوە و دەسەڵات بگرنەوە دەستەوە و درێژە بە رێباز و روانگەی سیستەمی پێشو بدەن! ئەوە ڕیفۆرمە، ئەوە شۆڕشی ڕاستەقینە نەبوە و نیە. واتە گۆڕان لە گەڵ ڕیفۆرمدا، لای من زۆر جیاوازن. مەبەستی من لە گۆڕان، ڕێك پێچەوانەی فینۆمن و واقیعی ڕیفۆرمە کە لە کاتێکیتردا بەڕوناکی لە سەری ئەدووین.
ئێمە وای تیگەیشتوین کە، هەرکات فینۆمنی" هێز" خۆی ئەنوینێ، دەس بە جێ فینۆمنیکیتر بە ناوی "بەرگیری" خۆی ئاشکرا ئەکات. ئەمەش بە دەستی من و تۆ نییە. بنە Agriculture ماو و ناوەڕۆکی سرۆشتی و ڕەسەنی خۆدی سروشتە لەهەموو جێگایەکدا کە خۆێ نیشان ئەدات. بۆ نموونە: کشتوکاڵ.
کاتێك کە جوتیار، یان وەرزێر، زەوینەکە ئەکێڵێت، مەگەر زەوینەکە سفت و سەخت نییە؟ ئەو هێڵە کە تێدەکۆشێت زەوینەکە لێك باتەوە، خۆی دیاردەیەکە، کە ئێمە ناوی ئەنیین "هێز" یان "دەسەڵات". ئایا بە ڕونی و ئاشکرایی، دیار نییە کە زەوینەکە تێدەکۆشێت بەرگیری بکات لە "گێڵان"ی؟ لەم ڕوداوە دا، ڕێك وڕاست، بەرگیری لە بەرانبەر هێزەوە وێستاوە، یانێ بونی هەیە و ئەو بونە(ئیگزیستانسیالە) حاشا هەڵنەگرە.
لە نێو هەر چەم و ڕوبارێکدا، یان تەنانەت لە ناو تەشتێکی ئاو دا ئەگەر ماسی یەك خەریکی مەلەیە، ئایا بە هێز و جوڵاندنەوەی باڵ وئەندامی ماسی یەکە، ئاو وەکو
Resistance
Power فینۆمنی" بەرگیری" نەوێستاوە؟ و لە بەرانبەری هەر جووڵەئێکدا
دەسەڵات_هێز_ دیاردەی" بەرگیری"، خۆی نانوێنێ؟
بە ورد بونەوە لە هەمو ئیگزیستانسیالەکان، دو فینۆمنی " هێز" و " بەرگیری" بە جوانی و ئاشکرایی دیارن و حاشاکردنیان، زانستی نییە.
سەرجەمی باسەکە لەم نوقتەدا ئەوەیە کە، دەکرێت بە زانین و تێگەیشتنی دروستەوە، چاو لە سیستەمەکان، دەزگا فیکرییەکان و فەلسەفەکان بکەین. واتە ئێمەی ئینسانی ئەمڕۆ و هەروەها کۆمەڵگای جیهانی، کە بەر پرسی ئەو ڕوداوانەین کە بە رونی دەیانبینین، چۆنیەتی هەڵسوکەوتی ئەوەی کە بەرانبەری ئێمەیە و تێدەکۆشێت، تاکو درێژە بە دەسەڵاتی دژی ئینسانی خۆی بدات. ئێمە بەرپرسین و ئێمە خەتابارین. خۆمان بوینەتە سەبەب و هۆی، پێکهاتەکان و ڕوداوەکانی دەورو بەرمان. خاوەنی هەمو شتێکین و بی هیچ شتێك ماوینەتەوە. تەنانەت جار جاریش، ڕۆڵەکانمان ئەکوژن و لە سێ دارەیان ئەدەن. مەگەر بەندیخانەکان پڕ نەبون لە رۆڵەکانمان کە زۆربەی هەرە زۆریان کەسایەتیە سیاسیەکانن؟ ئێمەێ کۆمەڵگا، ئێوەێ ڕوناکبیر و خەڵکی زانست و زانکۆ و کۆڵان و بازاڕ، ئایاخۆمان بەرپرسی هەموی ڕوداوە تاڵ و خۆشەکان نیین؟! مەگەر کۆمەڵگا نییە کە خۆی هەڵئەبژێرێت؟ ئایا ئەمە ئامانج ومەبەست و خۆاستی کۆمەڵگایە؟ ئایا بەس بە " بەرگیری" کردنی کاتی دەتوانرێت، هەموی چەرمەسەری یەکان و سەخڵەتی یەکان چارە سەربکرێن؟
دەسا، ڕۆڵەکانی داهاتو، یان وەچە وجیلی داهاتو، ئەبێ چی بڵێن و چۆن لە ئینسان و کۆمەڵگای ئەمڕۆەکە گلەیی نەکەن؟! مەگەر ئەوەی ئەمڕۆ ئەبێتە پێکهاتە، بەیانی نابێت بە ڕێکەوت و دەسکەوت بۆ ئەوانەی کە بە ڕێوەن بۆ هاتنە نێو جیهانەوە؟ دیاری ئەم کۆمەڵگایە چیە بۆ ئەوان؟
نووسینەکە (وەکوو ئێوارەیەکی لێڵ) خەریکە درێژ ئەبێت. بۆ بەرگیری کردن لەوە، بە پەلە چاو دەگێڕم بەچەند خاڵی گرینگ لە سەر، فینۆمنی بەستراو و کراوە.
من بە ڕوونی ئەزانم، کە فینۆمنی بەستراو، یەکێک لە ئیگزیستانسیالە میتافیزیاکانە. فینۆمنی بەستراو، بە هۆی دەیان شتەوە، تێدەکۆشێت کە هەروا، "بەستراوە" بمێنێت. وەها شتێك، هەرگیزای هەرگیز، پێخۆش نیە کە هەر فینۆمنێکیتر، ئەو حاڵەتەی لێ بستێنی و بیکاتە کراوە. واتە ئەو دو فێنۆمنانە بە ناچار، لە بەرانبەری یەکدا ئەوەستن. واتا "ناتەبایی"یەکی قوڵ و قۆرس لە نێوان ئەو دوانە هەیە.
ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە کە لە ئاکامدا، کام لایەن سەرکەوتو ئەبێت؟ لاموایە کە وەڵام بەم پرسیارە هاسان نیە. چۆنکە درێژەی فینۆمنە بەستراو و کراوەکان ئەوەندەن کە بە ڕاستی سەر سوڕ هێنەرن. بۆ وێنە خۆدی سیستەمەکان لە نێو کۆمەڵگاکاندا. یان هەر دیاردەیەکیترلە هەر شۆێنی سرووشتدا. یان زۆر ئاشکراتر، فینۆمنێک بە ناوی" ڕێبەر". کە لە فەرهەنگی کۆمەڵگای جیهانیدا، هێشتا بە سەختی و زەختێکی سەیرەوە خۆی ئەنوێنێت. هەر کەسێکیش بیهەوێت فینۆمنی ڕێبەر، بکاتەوە وبیکات بە فینۆمنێکی کراوە، توشی خەتەر و ئامرازی جۆراوجۆر ئەبێت. شتی "بەستراو" بەڵام هەرگیز ناتوانێت "ڕەها"(موتڵەق) بمێنێتەوە. لە هیچ شۆێنێکدا، یەك ڕێبەر، وەکو ڕێبەرێکی ڕەها و مۆتڵەق، نەماوەتەوە، بەڵام خۆدی ئیگزیستانسیالی" ڕێبەر" بە هۆێ چەند دیاردەوە، هێشتا بونی هەیە. یەك لەوانە قبوڵ کردنی کەسایەتی یەکان و ڕێکخراوە و سیستەمەکانن، کە زۆربەی هەرەزۆریان بە دەستی یەك ڕێبەر و بە شێوازی جۆراوجۆر، کۆنترۆڵ ئەکرێن، یان ئەبن بە دیاردە.
یەکێك لە بنەما گرینکەکانی ئەم فینۆمنە یانێ ڕێبەر، بۆچون و پێویست بونی "ڕەهاگەری یەتییە". فینۆمنی بەستراو، هەمو کات تێدەکۆشێت کە بە دەوری خۆیا، دیوارێك سەخت وسفت، بکێشێت. تاکو هیچ دیاردەیەکیتر نەتوانێت، ئەو حاڵەتەی لێ بسێنێ. واتە شتێ بەستراوە، لە فینۆمنی" کراوە" زۆر ئەترسێ. ئەو ترسە، نەك گۆمانە و نەك دوورە. بەڵکو ڕێك لە گەڵ خۆیا، ژیانی هەیە و بونی هەیە.
بە مانایەکی دروستتر، فینۆمنی بەستراو، لە فینۆمنی کراوە، دورنیە. ئەوەیە کە شەڕی نێوان ئەو دو فینۆمنە، ئیگزیستانسیالی هەیە و حاشاهەڵنەگرە. هەر دولاش هەوڵی ئەوە دەدەن کە ئەویتریان بکەنە وەکو خۆیان. بۆێە مەسەلەن، دیاردەی ڕێبەر پێویستی بە بەستراوە بونی خەڵك و جەماوەری دەورو بەری خۆیە. دیارە کە ئەو بەستراوە بونە، ئەبێتە هۆێ ئەوە کە دیاردەکانیتر، لە نێو تارماییدا، بمێننەوە و قەد ڕێگە بە فێنۆمنە کراوەکان نەدەن. چونکە بە کراوە بونی ئەوان، کاریگەری وبەرگیری و توانایی وهێزی فیکری وکردەوەییان، زۆرتر ئەبێت و لە ئاکامدا، دیاردەی" ڕیبەر" ئەکەوێتە جێگای شك و گۆمانەوە.
ئەگەر ئەم شەڕە، بەو ڕادە گەیشتبێت، ئیترگومان دەکەوێتە سەر فینۆمنی بەستراو، بۆیە ڕێبەرەکان لە پرسیاری خەڵك بێزارن. تەنانەت لە پرسیاری زۆر ساکاری ئەوانەی کە خۆی پەروەردەیانی کردوە و لە دەوروبەری خۆیدا ئەژین. باشە، هۆی ئەوە ئەبێ چی بێت؟ جێا لە وەی کە فینۆمنی بەستراوە، لە پرسیاری کراوە، ترسێکی زۆر قۆرسی هەیە؟!
شتی کراوە، لە پرسیار و لێکۆڵینەوە و گۆڕین ترسی نیە و زۆریش پێشوازی لێ ئەکات، چۆنکە ئەزانێت بە کراوەتر بون، ئەبێتە هۆی گەورەتر بونی خۆی. ئەم خاڵە زۆرتر بۆ ڕوناکبیرەکان، ئەبێ گرینگ بێت. یانێ ڕوناکبیری ڕەسەن و ڕاستەقینە، نەك هەر لە پرسیارو ڕەخنە ناترسێت، کە ئەزانێت، هیچ دیاردەیەکی "ڕەها"، بونی نییە. ئێنجا ئاگاداری ئەوەیشە کە فیکرەکان و بۆچوونەکان و دیاردە تازەکان و ناسینیان( شارەزایی و لێزانینی فەلسەفی) زۆر یاریدەرە بۆ دەربازبونی لە هەر شك و گۆمانی دیل بون بە دەستی بەستراوەکان! بە واتایەکیتر، هەر چی کراوەتر بێت، بە کەمی ئەزانێت. ئێنجا ئاگاداری ئەویشە کە ڕادەی ئەو کراوە بونە، درێژخایەن_ بایەخدار وڕەسەنە.
بۆیە، فینۆمنی بەستراو، ترسێکی سەیری لە فینۆمنی کراوەیە. شتی کراوە، بە پێچەوانەوە، ئامادەیە کە هەر ڕوداوێکی بە سەرا بێت، بەڵام سروشت و ڕەسەن بونی خۆێ لە دەسنەدات. لەو لاوە، خۆاستی فینۆمنی بەستراو، ئەوەیە کە حاڵەتی ڕەسەن بونی "کراوە" بدزێت، یان ئیدەعاێ بکات، یان خۆێ وەها نیشان بدات (demonstration_ show off) بەڵام فینۆمنە کراوەکان، باش ئەزانن کە ناوەڕۆکی ئەو مەبەستە و ئەوخۆاستە چیە؟
رەهەندێکیتری زۆر گرینگ لە نێوان فینۆمنی بەستراوە و کراوە بەم جۆرەیە:
لە پێوەندی نێوان دو فینۆمنی کراوە و بەستراوە، دوپاتی ئەکەمەوە کە هەر دولا لەیەکتر دانەبڕاون و قەد لێك جێا نابنەوە. بەڵام ئەم چیڕۆکە هەر لێرەدا بە ئاخر ناگەێت. چونکە کەسێك رەنگە بڵێت: "من کراوەم، بۆ هەر چەشنە ڕوداوێك. بەڵام ناتوانم لە سەر بەستراوەکان، کاریگەریەکی ئەوتۆم هەبێ. بۆ نمونە، پێم خۆشە فینۆمنی ڕیبەر، لە حاڵەتی بەستراوە بونی بێتەدەر و لە گەڵ خەڵکدا بە کراوەیی هەڵسوکەوت بکات. بەڵام ڕێبەر ڕێگای ئەو کارەی لە من بەستوە! ئەبێ من چی بکەم؟ چارەی ئەم گرێیە کۆێرە، لەکۆێدایە؟". بۆ لێکدانەوە و تێگەیشتنی باشتری باسەکە ئەڕۆمە سەرچەند نموونە. ئێنجا دێمەوە سەر هەڵوێستی ئەم کەسە کە وەك نمونە باسمان لێکرد.
دیاردەی تلەفیزیۆن شتێکی بەستراوە. بۆ کردنەوە یا هەڵکردنی تلەفیزیۆن دیاردەیەکیتر پێویستە. بۆ وێنە منداڵێك بە کۆنترۆڵەکەی ئەیکاتەوە وچاو لە بەرنامەکان دەکا. مێشکی منداڵیك کە تازە خوێندنی دەسپێکردوە فینۆمنێکی تا رادەیەکی زۆر بەستراوە، بە بیستنی هەوەڵ وشەکانی زانست و فێرگە لە سەر زمان، وردە وردە، ئەو فینۆمنە بەستراوە ئەکرێتەوە. ئێمە هەرگیز لە فینۆمنە بەستراوەکان نەك دور بوین، نەك لەبەر یەك راوەستانەکان بە ئاکامێکی گشتی و وێستاو گەیشتووە. بۆیە ئەڵێم درێژەی ئەو کێشە سەلمێنەروبەدیکراوانە ناکۆتاییە.
تەنانەت شامپانزە (جۆرێک مەیموون) کە ئەێهەوێت "ئاناناس"ێك بخۆات. باش ئەزانێت کە ئەو مێوەیە بەستراوە. بە ناچار ئەیباتە سەر دارێك و فڕی ئەداتە خۆارەوە، یان زۆر جار بینراوە کە بەردێك ئەگرێت بە دەستیەوە و لێدەدا، تاکو بشکێت. ئێنجا دەس ئەکات بە خۆاردنی. گٶڵێك کە ئەیەوێت سەر هەڵبێنێ، هیچ چارەیەکی نیە کە لە گەڵ زەویەکەدا بە شێوازی خۆی هەڵسوکەوت بکات. ئەوەیە کە وردە وردە ئەو سەختی و سفتییەێ زەویەکە ئەگۆڕێت بە جۆرێکی کراوە. واتا گۆڵەکە هەر لەو شۆێنە(کە سفت و بەستراو بو) سەر هەڵدێنێ.
بۆ ورد بونەوە و تێگەیشتنێکی قوڵتر ئەڕۆمە سەر چەند نمونەی دیکە. فینۆمنی "نامە". هەر نامەیەکی بەستراوە، ئاخرەکەی بە دەستی کەسێك ئەکرێتەوە. واتا هەتاهەتایی ئەو بەستراوە بونە درێژەی نابێ و کاتێك ئەگات کە نامەی بەستراوە، ئەبێت بە نامەیەکی کراوە. هەر لەم نمونەدا، ئەتوانین ئیشارە بکەین بە دیاردەیەکیتر بە ناوی "نامەێ کراوە" کە زۆر کەمن. بەڵام بینراوە کەسێك نامەیەکی کراوەی نوسیوە بۆ کەسێکی تایبەت وەکو ڕێبەرێك یان ڕێخراوەیەك، بەڵام راستەوخۆ نامەکەی بۆ ئەو کەسە بەڕێ نەکردوە وبە پێچەوانەوە ناردویەتی بۆ دەزگاکانی ڕاگەیاندن، ماڵپەڕ ومێدیاکان. لەم ڕێگاوە، ڕێبەرەکەی لە ناوەڕۆکی نامەکە ومەبەستی لە نوسین تێگەیاندوە. هەر لێرەشدا نامەکە، دیاردەیەکی کراوەیە کە دژی فینۆمنی بەستراو بە کار هاتووە نامەی کۆدەتا Letter coup
پێچەوانەی ئەوەێ باسمان کرد، شتێکە بە ناوبانگی" نامەی کۆدەتا" کە زۆر زۆر سڕی ونهێنی وگرینگە. ئەوانەی کە ئەیانەوێت کودەتابکەن، لەم چەشنە نامەگەلە بۆ یەکتر ئەنووسن. من خۆم لە کاتی تێکۆشان وچالاکی سیاسیدا لە ساڵانی پێشو، گەلێك نامەم ئەنوسی بە ئاوی پێواز، کە پێشمەرگەێتر، لەکاتی وەرگرتنی نامەکە (ڕێنوسەکە) ئەیخستە سەر شەمێك یان گەرمایی یەکی زۆر کەم، تازە وشەکان ئاشکرا ئەبوون. ئەو کەسە بە دواێ تێگەیشتن لە ناوەڕۆکی نامەکە، دەس بە جێ ئەیسووتاند.
واتا هەر نهینی یەك، لەکاتێکی تایبەتدا ئاشکرا ئەبێت وئەکرێتەوە. درێژەی ئەم کراوە و بەستراوە، سەر سووڕهێنەرە‼ ئەمانەی باسمان کرد جیهانی وشەکانن. کەسێکی زۆرزان هەبوە کە لە هەوەڵین دێری کتێبی بایبڵ نووسیویەتی: ئەوەڵ وشە بو، و وشە لە گەڵ خۆداوەندا بوو، وشە خۆدا بوو.
"In the beginning was the Word and the Word was with God and the Word was God." John 1: 1-14
لەنێوان یاری "بەستراوەکان و کراوەکاندا"، دیاردەێ وشە بە درێژایی میژو شتێکی زۆر ئاڵۆز، بەڵام جووانە. چۆنیەتی وشەکان و بارێکی گران کە بە سەر شانیاندا بونی هەیە. وەکو ژنێکی دوگیان کە بارێکی گران لە ناو سکیەوە پەروەردە دەکات. کە پەروەردە بو ئەبێت بە فینۆمنێک بە ناوی مرۆڤ. مرۆڤێك کە لە شۆینێکی تاریك و سنوردار وخلیسکەوانەوە تا ڕادەیەکی بەرز بەستراوە، بە دواێ نۆ مانگدا ئازاد ئەبێت و ئەگۆڕدرێت بە فینۆمنێکی ڕوت، ئازاد، کراوە، رەها و نەترس( ترس لێرەدا بە مانای فیکر هاتوە). بەڵام بە دونیا هاتنی لە گەڵ چەند پەرچکردارێکە (ڕیفلێکس)، وەکو رێفلێکسی گریان.
ئەوە فەرهەنگی دایك وباوك وبنەماڵەی گەورەیە(کۆمەڵگا ) کە وردە وردە ئەو کراوە ئازادە، ئەکات بە بونەوەرێکی بەستراو…!
پێشتر وتمان کە ئەمە شەڕێکە لە نێوان هەر دو فینۆمنی بەستراو و کراوە دا. کام لا، لە سەرتێکۆشان، بەردەوام بێ، ئەوە کە یاریەکە بە ئەنجام ئەگەێنێت و قسەێ ئاخر ئەکات. چونکە بەستراوەش، تێدەکۆشێت کە فینۆمنی کراوە بکاتە ڕەنگ و ڕوی خۆی. واتا فینۆمنی"ڕێبەر" کە پێشترناسراوە بە دیاردەیەکی بەستراو، تێدەکۆشێت ڕێگا نەدات بە کراوەکان، تاکو توشی لە دەس دانی کورسی وهێزی خۆی نەبێت. بەلام یەك پرسیار. کورسیەکە لە ڕاستیدا هێ کییە؟ کێ خاوەن و پێکهێنەری ئەو کورسیەیە؟ ئایا هاتوینەتە سەر ئەوەی کە بڵین، هەموی ئەمانە شەڕی"هێزە"؟! وەڵام ئەرێیە. واتا هەمو شەڕی هێزە.
وشەێ هێز، شتێکی زۆر گرینگەو ناتوانین بە خێرایی بەسەریدا تێپەڕ بین. بۆیە ئەم بابەتە گرینگە دادەنێن بۆ کاتێکیتر، تاکو لێدوانێکی زانستیانەێ قوڵمان لە سەری هەبێت. بەس لەم خاڵەدا بۆمان دەرکەوتوە کە شەڕێکی قوڵ و قۆرس نێوان دو فینۆمندایە و شەڕەکە لە سەر هێزە.
لیرەدا، بە ڕاشکاوی ئەبێ بڵین کە فینۆمنی کراوە، لاێ ئێمە بە فینۆمنی "دژی میتافیزیك" ناسراوە. ڕێك بەرانبەری ئەم بابەتە یان ئەم دیاردەیە، ئەزانین کە فینۆمنی بەستراوە، لە خزمەتی میتافیزیکدایە.
پێشتر ئیشارەمان کردبو کە میتافیزیك و ئەفلاتون باوەڕی و ئایدیالیزم، هەر سێ لە ناخدا یەکێکن. ئەم تیکرار و دوپات کردنە لاێ من پێویست و زەروریە. چۆنکو دەیان ڕوناکبیر ئەناسم، کە تێنەفکراون و ئەم بابەتە تێکەڵ ئەکەن. یانێ لە نێوان ئەفلاتون باوەڕی و ئایدیالیزم و میتافیزیك، جێاوازی دادەنێن. کە پێچەوانەکەی دروستە.(لە زۆر شۆێنیتردا و لە نوسراوەکانیتردا، ئەم بابەتەم لێکداوەتەوە). قسەکەیش هێندە تازە نیە و فەیلەسوفی ناودار، "ژاک دریدا" و هەر وەها "نیچە"، ئەوەیان پێشتر بەیان کردووە. بەڵام هۆگرانی بەرەی میتافیزیا، لە سەدان دیاردەێتردا، خۆیان نوواندووە. بۆ وێنە باسی" عەقڵانییەت"، یان عەقڵ گەرایی! بە وتەو بۆ چونی " ڕینە دێکارتی" Cogito Ergo Sum فەرەنسی، کە بەتەواوی لە خزمەتی ڕاشنالیسمدایە. بەو وتارە کە هەمووی فەلسەفەکەیەتی، ئەڵێت
واتە: "من فیکر ئەکەمەوە، بۆیە هەم". کۆگیتۆێ دێکارت لێرا، کۆگیتۆێ بەستراوە.
بەڵام بۆچی بەستراوە؟
یەکەم ئەوەی کە پێش فیکر کردنەوە، ئێگزیستانسیالێك، هەیە کە بونی خۆی پێشتر سەلماندووە. یانێ ئەگەر کەسێك نەبێت، ناتوانێت عەقڵانییەتی هەبێت. واتە، ئیگزیستانسی ئەو کەسە کۆنترە. ئێنجا دیاردەێ" فێکر" دێتە ئاراوە. دێکارت لە ئەنجامدا ئەڵێت: کەسێکی زاناتر لە هەموان، شتێکی بە ناوی" ڕۆح"ی لە منا چاندوە و بە یادگاری بە جێ هێشتوە، تاکو بونی خۆێ بە من نیشان بدات. واتە، خۆا دروستکەری هەمو جیهان و دیاردەیەکە، بەڵام گەورەترین ڕۆح، خۆدی خۆایە! و من ناتوانم لە چۆنیەتی ئەو تێبگەم!
Rationalismلێرەدا بە ئاشکرا دەردەکەوێ کە عەقڵانییەت
ئەدات لە دهۆڵی میتافیزیا ولە ئایدیالیستی بونی کەمترین گۆمانمان نیە. دێکارت خۆی( وەکو نوێنەری هەمو ئینسانەکان) بە ناتەواو و نەزان دادەنێت و ئیزافە ئەکات کە لێکداوەکانی ئینسانەکان نادروست و نا تەواون و فیمۆمنەکان بە لێڵی ئەبینن. بۆیە ئەبێت "خودا"یەك هەبێت کە پێشتر هەمو شتێکی زانیوە. پاش دێکارت، ئەوەڵین فەیلەسۆفی ئاڵمانیا بە ناوی" لایپ نیتس" تەواوی وتراوەکانی دێکارتی قبوڵ کرد و وتی: هەمو دیاردەکان لە شتێك بە ناوی "مۆناد" پێك هاتون و مۆناد شتێکە ئیتر ناتوانرێت دابەش بکرێت و مۆنادەکان هیچ ڕەهەندێکیان نیە!چۆن ڕەهەندیان نیە، وەها شتێك بە ناچاری، ڕۆحە و جیهانی گەورە، هەموی پێك هاتوە لە مۆنادەکان( ڕۆحەکان) کە بە گشتی ، جیهانی پێکهاتە یانێ خۆداوەند!
جوان دیارە کە ئەم عەقڵانیەتی دێکارتی و "لایپ نیتسی"یە، تەنانەت ئیگزیستانسیال یان بونی" مادە" ش، ئینکار ئەکەن. چونکو لایپ نیتس ئەڵێت: تەواوی جیهان بەس مۆنادە و مۆناد یانێ ڕۆح! و گەورەترین ڕۆح خۆدایە.
پێشتر ئیشارەم کردبو بەوەی کە میتافیزیا لە زۆر شۆێندا سەر هەڵئەهێنێت وبەرەیەکی تایبەتمەندە. لێرەدا ڕێڕەوی دێکارت و باسی عەقڵانیەتێك کە زۆربەی کۆمەڵگاکان لە سەری سورن، ڕێك بەستراونەتەوە بە میتافیزیاوە. ئەمە لە کاتێکداێە کە باش ئەزانین عەقڵانیەت لێرەدا و لە درێژایی مێژودا، بوتە هۆێ چ کارەساتگەلێکی نالەبار. ئەگەر پرسیار بکەین، ئەو کەسەێ کە ئیش وکاری ئەشکەنجە و ئازاری دەسبەسەر کراوەکانی نێو بەندیخانەکانە، بۆچی بە عەقڵانییەتێکی تایبەتی خۆیەوە و بە ئاوەڵایی دڵ و دەرونیەوە، ئەشکەنجە و ئازار ئەدات؟ وە ڵام چیە؟ یان ئەو کەسەێ کە بە دڵاوایی تایبەتەوە دەست ئەدات بە تیرۆر! وە ڵام چی ئەبێت؟ ئاێا عەقڵی ئەو کەسە ئیش ناکات؟ مێشکی لە کار کەوتوە؟! ئاخۆ نازانێت ئاکامی کارەکەێ چیە؟
بەڵام ئێمە باش ئەزانین کە چۆن ئەو کەسانە کە بە نمونە هێنامانەوە ئەسیر و دیلی سازمان و دەزگایەکی میتافیزیکیانەن. ڕاست و رەوان ئەزانین کە ئەوانە دیاردە بەستراوەکانن و زۆر لە کراوە بون و بەرانبەر بونیان لە گەڵ فینۆمنی ئازاد دەترسن! بەستراوە بونی ئەوان و کۆمەڵگا بە تەواوی، بە قازانجی چ دیاردەئێك تەواو ئەبێت؟ ئێنجا بۆچی سیستەمەکان و فینۆمنە بەستراوەکان، زۆربەی تێکۆشانی خۆیان، تەرخان کردوە بۆ بەستراوەتر کردنی ئینسان و جەماوەر؟
لام وایە کە لەم کاتەدا، ئەبێت بۆمان ئەوە، دەر کەوتبێت کە دیاردەکانی "هێز و بەرگیری"، چۆن لە گەڵ یەکدا هەڵسوکەوت ئەکەن.تێگەیشتن و دەرکی ئەو دیاردانە لە ناخ و چۆنیەتی بون و ئیگزیستانسیالیان، زۆر شت و بابەتی ترمان بۆ ئاشکرا ئەکەن. بەڵام بێ ورد بونەوە و بینینی رەسەن لە ناوەڕۆکی دیاردەکان، بە شێوازی فەلسەفی و فیکری قوڵ و کراوە بون و فەرهەنگی ڕاشکاوی، دیاردەکان و فینۆمنەکان لە ناو دیوارەکانی خۆیاندا ئەمێننەوە. ئەوە کام ڕوناکبیری ڕەسەنە کە زەنگوڵەێ ( جەڕەسی) هۆشیاری وفیکری کراوە وڕەسەنی ئینسانی، بخاتە مل پشیلەیەکەوە، کە لە نێو کۆڵانەکاندا لەم ماڵ ئەڕوات بۆ ئەو ماڵ؟! من وەکو تاکە کەسێك لە هەندەران ڕاشکاوانە چاوی وەها ڕووناکبیر و ئینسانێك ماچ ئەکەم و لە دورەوە پێ ئەڵێم: ئەگەرچی بە چاو نەتبینم، بەڵام بە دڵ، لاێ من ڕێزێکی زۆر تایبەتت هەیە و ئەوە بزانە کە مێژو قەد تۆ لە بیر ناکات.
لە کۆتاییدا، بابەتێکیتر بە ناوی "شێتی" و"عەقڵانیەت" کە سوکە ئاماژەیەکیان پێکرا، دادەنیم بۆ نوسراوەیەکیتر.
ئەو لینکە لە خۆارەوە، نیشاندەری بڕێك ئیعدام لە ئێراندایە ئەوەێ کە لەم ماوەێەدا سێدارەدان لە ئێران گەیشتوتە بانترین ڕادەێ . تکایە ئاگادار بن کە وێنەکان بۆ ئەوە نابن کە منداڵ چاویان لێبکەن:
http://www.youtube.com/watch?v=xogyknRr99M&feature=share
لە بەرانبەری متافیزیا_ بەشی دووهەم
شێتی و عەقڵانییەت
پێش هەر چەشنە باسێك، خۆم بە ناچار ئەزانم کە، ئیشارە بکەم بە بابەتێك یان دیاردەیەك بە ناوی" فیکر". کە لاێ من لە گەڵ"عەقڵ" دا، جێاوازیەکی تایبەتی هەیە. بەڵام تێدەکۆشم پێکهاتەێ هەر دولا، بەێان کەم، تاکو بە ڕوناکی دەرکەوێت کە مانای رەسەنی پێکهاتەی ئەو دو فینۆمنە چین؟! ئێنجا باس لە جیهانی شێتی دەکەین کە بە ڕۆاڵەت، لە بەرانبەری جیهانی فیکر و بۆچووندایە!
گەورەترین بیرمەندو فەیلەسوفێ کە لاێەنگری" عەقڵ"ی کردوە، کەسێکە بە ناوی" ڕێنێ دێکارت". ئەوەڵین فەیلەسوفێ کەکاریگەریەکی زۆری لە سەرفەیلەسوفەکانی دواێ خۆێ کرد، وەکو لایپ نیتس و سپینۆزا و چەند بیرەوەریتر. کاتێ لە عەقڵ باس ئەکرێت، بە ناچارناوی دێکارتی فەرەنسی دێتە یادی خەڵك. لە بەشی یەکەمی" لە بەرانبەری میتافیزیا" ئیشارە تێکمان کرد بە چۆنیەتی بیر کردنەوەی دێکارت. لێرەدا تۆزێك زۆرتر ئەڕۆینە نێو قوڵایەکانی ئەو بۆچونە وشێوازێك کە لە ئەنجامدا، بە ئیسباتی هەبونی خۆاوەند ئەگات.
دیارە دێکارت لە ئەوەڵ هەنگاودا، دەری ناخات کە پێش هەر کارێك بڕیار ئەدات وڕاشکاوانە ناڵێت کە ئەم داکۆکیەی لە سەر بونی خۆاوەند، پێشترلە مێشکی هەبوە وجێگیرە‼
دێکارت ئەیەوێت پێش هەر شتێك، بە ئیسباتی خۆدی " بوون" یان ئیگزیستانسیال، بگات. یانێ "بوون"ی لا ئیسبات بووبێت. بۆیە دەس ئەکات بە شك و گۆمان کردن لە هەمو ئیگزیستانسیالەکان. بە دوای عەقڵانییەتێکی زۆرەوە ئەڵێت: من فیکر ئەکەمەوە، بۆیە هەم وخۆم بونم هەیە و ناتوانم ئینکاری ئەوە بکەم کە خۆم خەریکم فیکر ئەکەمەوە! و ناتوانم لە مە زۆرتر لە خۆم شك بکەم. واتا" من هەم". تاکو ئەم نۆقتە دێکارت بە جۆرێك، ئیگزیستانسیالیستە و بە زمانی خۆی ئەڵێت:Cogito Ergo Sum. یانێ: من فیکر ئەکەمەوە، بۆێە هەم!
دیارە کە دێکارت بە دو فینۆمن گەیشتووە. ١_ فیکر(عەقڵانییەت). ٢_ ئیگزیستانسیال( بوون).
بیرمان نەچێت کە دێکارت ڕێك لەم خاڵەدا، فیکر وعەقڵانییەت، تێکەڵ ئەکات. هەر چەند لە ڕەهەندی" فیکر" دا بەو بۆچونە گەیشت. بەڵام دێکارت بەتەواوی ئاڵای عەقڵانییەت یان" ڕاشنالیزم" ی هەڵگرتوە و هەرگیزباس لە ناوەڕۆکی" فیکر"( think) یان کاریگەریەکانی فیکر وچۆنیەتی ئەو فینۆمنە ناکات.
ئیگزیستانسیالیستەکان پێکهێنەری دو لایەنن کە دواتر لە سەریان ئەنووسین. سورن کیرگەگاردی دەنێمارکی ، کە خۆی قەدیس بوە، جۆرێك ئیگزیستانسیالیزمی پێك هێنا کە ئیگزیستانسیالیزمێکی مەزهەبی و دینیە. بەڵام ئەبێ ئاماژە بەوەش بکەین کە شێوازێکی ئیگزیستانسیالی ڕەسەن هەیە کە لە هەموان گەورەترە، واتا دەزگاێ فیکری" ژان پۆل سارتەر". کە دواتر بو بە هۆی، پێکهاتنی مەکتەبی ئیگزیستانسیالی" ڕەسەنایەتی کردار" و Pragmatism بە تایبەت ڕێچکەی پڕاگماتیسمی ئەمریکی کە زۆر بە ناوبانگە.
لەم بۆچونەدا، ئازادی مرۆڤەکان، هان لە یەکەم هەنگاودا و گرینگیەکی تایبەت بە" " ئازادی " ئەدرێت. هەر چەند مۆریس مرلۆپۆنتێ، کە هاوڕێ سارتەرە، ئەڵێت ئینسان ئازاد نیە! بەڵام لەوەی کە ئینسان ئازاد بە دۆنیا دێت، گۆمانێکمان نیە، وەلێ بە هۆی فەرهەەنگی میتافیزاوە، لە کۆمەڵگاکاندا، ئەو ئازادیە لە مرۆڤ وەر دەگرن. تەنانەت ئەڵێن کە خۆاوەوند، پێشتر هەموشتێکی زانیوە و خۆی لە قەڵەمی داوە کە چی بە سەر ئینساندا بێت! ئەوەیە کە لەم شێوازی بیرکردنەوەدا، ئیتر" ئازادی مرۆڤ " هیچ مانایەکی نامێنێت. چونکە پێشتر کەسێك، هەمو شتێکی زانیوە وئینسان ناچارە لە سەر ئەو ڕێگایەدا بڕوات کە پێشتربەدی کراوە بۆی. ئەمە لە ناخدا دژی ئازادی ومانای ڕەسەنی کردارو مرۆڤ و مرۆڤایەتیە.
لەم فەلسەفەیەدا یانێ، ئیگزیستانسیالیزمی ژان پۆل سارتەر وفەلسەفەی ڕەسەنی کردار. " کردار " لە تەك ڕادەی " ڕاستی و ڕەسەنی" ئەو کردارە، هەڵئەسەنگێندرێت وبەتواوی تواناوە لە " ئازادی " لایەنگیری دەکرێت. لەم تێڕوانینە فەلسەفیەدا، ڕەسەنییەت ها لە تەك " ئیگزیستانسیال"دا( یان بوندا) پێش هەر چەشنە داکۆکیەك لە مەڕجیهانی ئەندێشەوە. واتا ڕەسەنییەتی " بون " بایەخدارتروکۆنترە لە هەرچەشنە فینۆمنێکیتر. بۆیە" ئازادی " گرینگترین خاڵی ئەم دەزگا فیکریەیە.
ئەمانە تەنها ئاماژەیەك زۆر کۆرت بو بە چۆنیەتی مێژوی ئیگزیستانسیالیزم کە لە نوسراوەیەکی تایبەتدا، باس لە هەمو بۆارەکانی دەکەین و تەواوی شێوازەکانی ئیگزیستانسیالیزم شیدەکەێنەوە.
عەقڵی دێکارتی موریدی ڕێگایەکە، کە بە ناچار ئەگات بە میتافیزیا وهیچ ڕێگەیەکی نیە بۆدەربازبون لەو ڕێگەێە. چونکە دێکارت دوای ئەوەی کە دەڵێت: من بیر دەکەمەوە، بۆیە هەم! پاشان دەڵێت: عەقڵی من ناتەواوە و شتەکان بە لێڵی دەبینێت وناتوانم لە پێکهاتەی گشتی جیهان تێبگەم، بۆیە دەبێت، کەسێك هەبوبێت زۆر گەورەتروعاقڵتر کە دروستکەری جیهانەونیشانەکانی خۆی لە مندا چاندووە. ئەو کەسە خۆاوەندە.
ئەم عەقڵانییەتەی دێکارت نیشاندەری بۆچونەکانی فەیلەسۆفێکی کۆنە بە ناوی "قەدیس ئاگۆستینۆس". کە لە سەردەمی شەڕی سەدەکانی ناوە ڕاستدا دەژیا کە ئەویش زۆربەی بۆچونەکانی لە ئەرەستو، وەرگرتبوو. بەدوای ئاگۆستینۆس، فەیلەسوفێکیترهەر لەو سەردەمەدا، ئاشکرا بو، بە ناوی تۆماس ئاکۆیناس. بەڵگە پێنج لاێەنیەکانی ئیسباتی هەبونی خۆاوەند لە لایەن تۆماس ئاکۆیناس بە ناوبانگە. کە من لە کتێبێکی جێاواز بە ناووی" ئەنتی میتافیزیا" هەموی ئەو باسانەم لێك داوەتەوە وبەیانم کردوە.( ئەو کتێبە هەم بە کوردی و زمانی فارسی نووسراوە و بەم زوانە لەچاپ دەدرێت).
بێینەوە سەر ڕێنێ دێکارت و ئەم بابەتە گرینگە کە دێکارت یان هەر کەسێکیتر، پێش ئەوەی کە عەقڵانییەت یان فیکری هەبێت، بونی هەیە. واتا ئەگەر کەسێك بونی جەستەیی و سروشتی نەبێت ئەوا ناتوانێت بیر بکاتەوە. ئەمە یەکەمین هەڵەی دێکارتە. بە واتایەکیتر ئێگزیستانس یاخود بون، کۆنترە لە بیر کردنەوە. هەر لەم خاڵەدا ئاشکرایە کە " مادە" ڕەسەنتر وسروشتیترە لە هەرچەشنە ئێگزیستانسێکی دی. بۆیە من ئەو بۆچونە و فەلسەفەی دێکارتیە، ئاواژو ئەکەم و ئەڵێم: من هەم، بۆیە فیکر ئەکەمەوە. کاتێك نەبم یان ئیگزیستانسی فیزیکیم نەبێ، ناتوانم بیر بکەمەوە. بۆیە فیکر، دوابە دوای ئیگزیستانسەوە، دێتە ئاراوە.
ئێنجا پرسیاری سەرەکی من ئەوەیە کە ئەو کۆگیتۆی دێکارتە یان" من"، کییە؟! منداڵێکە؟ ژنێکە؟ کۆمەڵگایەکە؟! کۆگیتۆ چیە و کییە؟! ئەوە نەك هەر ئاشکرا نەکراوە بگرە دێکارت دەبێتە دەمڕاستی تەواوی مرۆڤەکانی جیهان و هەموان بە " نەزان" لە قەلەم دەدات! لێرەدا ئاشکرا نیە کە بۆچی لە لایەن گشت جەماوەری جیهانەوە، تۆوی ئەم کاڵفامیە دەچێنێت! مەگەر ئەوەی کە مەبەستێکی تایبەتی هەبوبێت بۆ سەپاندنی خواوەندێکی گەردونی. کە هەڵچندراوە لەسەر ئەوەیکە عەقڵی مرۆیی، شتەکان لێل و ناتەواو دەبینێت و تەنیا یەك کەماڵ هەیە بە ناوی خۆاوەند کە ئەویش کۆگیتۆ شەپڵە لێدراوەکەی دێکارت ناتوانێ لەو " کەماڵە" تێبگات، چونکە ناقیس و ناتەواوە‼!
کەماڵ!Perfect
ئەمەش هەڵەیەکیتری ڕێنێ دێکارتە کە خۆی بەجێگری تەواوی کۆمەڵگای جیهانی داناوە و ئاشکراشی نەکردوە کە ئەو کۆگیتۆیە، چ بونەوەرێکە؟! لەم خاڵەدا دێکارت باسی " کەماڵ" و" نوقسان" ئەکات. کەماڵ لاێ دێکارت شتێکی زۆر گرینگە. بەڵام ئێمە وای تێگەیشتوین کە هیچ فینۆمنێك بەدەرلە " سروشت " کەماڵی نییە. کامڵ بونی سروشت، راستیەکی زانستیە کە حاشا هەڵنەگرە. فەیلەسوفێکیتر بە ناوی" بندیکت سپینۆزا" بە دوای دێکارتدا ڕایگەیاند: هاوکات ناتوانرێ دو " کەماڵ" بونیان هەبێ. چونکە ئەزانین کە سروشت خۆی کامیلە. ئەگەر خۆاوەندیش کامڵ بێت، بە هۆێ دو کەماڵەوە، یەکێکیان ناقس دەردەچێت. ئەمە لە حاڵێکدایە کە ئێمە سور ئەزانین کە" سروشت" کامڵە. واتا خۆاوەند لە سروشت، جیا نییە!
بەمجۆرە سپینۆزا، خۆاوەند و سروشتی پێکەوە گرێدا وخۆی لە باسی " کەماڵ" ڕزگار کرد. لێرەدا بۆمان دەر دەکەوێت کە بەڵگە وزانینی سپینۆزا و دێکارت، یەك ناگرنەوە. هەر چەند سپینۆزا خۆی بە شاگردی دێکارت بزانێ.
ئێمە وای تێگەیشتوین کە جێا لە سروشت، هیچ کەماڵێکیتر ئیگزیستانسی نییە. ئەوەشمان فام کردوە کە خۆدی سروشت، لە هەر چکۆلە چرکەیەکدا، توشی قەیران و گۆڕانە. یانێ هەر جۆرە ئیگزیستانسێکی جیهانی گەردون، وا لە ژێر کاریگەری سێ شتدایە. ١_کێشە٢_ سەلمێنە٣_ بەدیهاتوو.( تێز _ ئەنتی تێز _ سەنتێز). کە هێگڵ دواتر لە سەری نوسی، هەرچەند بناخەی ئەم بابەتە، ئەگەڕێتەوە بۆ لای٣٠٠٠ ساڵ لەمەوپێش، چونکە فەیلەسۆفێك بە ناوی" هراکلیتوس " تەواوی فەلسەفەکەی تەرخان کرد بۆئەو گۆڕانکاریە لە گەردون دا و سەلماندی کە گەردون، نا_ وێستاوە وهەموکات هالە حاڵی گۆڕاندا.
بۆتێگەیشتنێکی قوڵترلەم بابەتە، ئەڕۆمە سەر تەنیا یەك نمونە وپێشترئاماژە بەوە بکەین کە هیچ ئیگزیستانسێك ناتوانێ لە ژێر کاریگەری ئەم سێ خاڵە دەربچێت، واتە هەموی گەردوون.
باشترین نمونە پێکهاتەی ئەتۆمە. ئەتۆم لە چەن فینۆمنی دی بە ناوەکانی، ئەلەکترۆن_ نیۆترۆن_ پۆزیترۆن_ پرۆتۆن_ئەپسیلۆن_ نیۆتراڵ، پێك هاتووە. زانستی فیزیایی نیشانی داوە کە هەموی ئەو فینۆمنانە لە نێو ئەتۆمدا ( کێشە)، خەریکی گەڕانن بە دەوری نیۆتراڵدا. لەو گەڕانە دایە فینۆمنەکانی نێو ئەتۆم بە هۆی بارگەلێکی ئەلەکتریکیەوە کە هەیانە و لە گەڵ یەکدا جۆر نیین، ئەتەقنەوە(سەلمێنە) وئەتۆمێکی تازەتر پێك دێنن کە پێ ئەڵین بەدیهاتوو. ئەم گۆڕانە لەوەتەی گەردون هەیە، دوپات بوەتەوە و دروست بونی ئەتۆمی تازەترهەرگیز نەوەستاوە ودرێژەی هەیە. بۆیە ئەنشتەین ئەڵێت: گەردون بەردەوام خەریکی گەشەو پەرەسەندن و پەلهاویشتنە.
بیرمان نەچێت کە ئەم پەلهاویشتنە لە هەنگاوی یەکەمدا دەبێتە هۆی دور کەوتنەوەی هەموی فینۆمنە کان لە یەکتر، لە تەواوی گەردووندا. کەوابوهەسارە وکۆمەڵە ئەستێرەکان بەردەوام خەریکی دور بونەوە لە یەکترن. کە نیشانەی کاریگەری ئەو سێ دیاردەیە، واتا کێشە و سەلمێنە و بەدیهاتووە.
کاتێك بە ئاشکرا بۆمان ڕون دەبێتەوە کە ئەم سوڕو گەڕان و گۆڕانکاریە لە نێوان فینۆمنەکاندا، هەرگیزناگاتە چەق بەستن و وەستان وبەردەوام لە ئارادایە، ئەوا تێدەگەین کە شتێك بە ناوی " کەماڵ " قسەیەکی تەواو میتافیزیایانەیە. واتا جێا لە سروشت کە خۆیشی توشی گۆڕانکاریە،هەرگیز کەمالێکیتر نەبوە و نییە. چونکە زانست سەلماندویەتی کە فینۆمنەکان هیچ کات بە یەك شێواز ویەك جۆر نەماونەتەوە وگۆڕانکاریەکی زۆر قۆرس وقوڵ، هەموکات بە سەریاندا زاڵە وئەگۆڕدرێن بە فینۆمنێکیتر. ئەبێ ئەوە دەسنیشان بکەم کە" بەدیهاتو" دەر ئەنجامی پڕۆسەی گۆڕانکاری تۆخمێکە کە هێشتا هەر لە ئارادایە و کۆتایی نەهاتووە. چونکە هەر لەو کاتەدا، ئەتۆمێکیترچێدەبێت کە سەربەڕەچەڵەکی هەمان ئەتۆمە و لە نێوان ئەو بەدیهاتوەدا، سەرلە نوێ، فینۆمینگەلی پۆزیترۆن و ئەلکترۆن و نۆترۆن وئەپسیلۆن وپڕۆتۆن و نیۆتراڵ دروست ئەبن و ئەم هەل و مەرجە هەر وا درێژەی هەیە. واتا جیهان بەردەوام لەحاڵی گەورەتر بون و لێكکشانەوەدایە.
لیرەدا بەو دەرئەنجامە دەگەین کە وشەی " کەماڵ " لەو کاتەدا دەگاتە ئەوپەڕی بێمانایی خۆی کە سروشت دەخاتە لاوە و دەکەوێتە خزمەت میتافیزیاوە.
نۆقسان!Imperfect
بەپێی زانستی فەلسەفی ڕێك پێچەوانەی" کەماڵ"، واتا نوقسان، دروستە. من وایتێدەگەم کە مرۆڤیش، کاماڵی نیە و بە کەماڵیش ناگات و نۆقسان بونی زۆر لە کەماڵ، بەهادار و ڕەسەنتره. ئەو کەسەی لە هەر بۆارێکدا کە کار ئەکات، هەر چەندە لەو کار و پیشەیەدا شارەزا بێت، وەلێ ئەوڕۆژەی کە بڵێت: من کامیلم وکارەکەم تەواوە و کەماڵە. ئەو کەسە هەر لەو کاتەدا، ئەکەوێتە نێو دۆڵێکی زۆر قووڵ. چونکە مێژو پیشانی داوە کە، لەویش باشتر هەڵکەوتوە و لەو باشترینەش، دیسان باشتر سەر هەڵدێنێ. واتا پێداگری لە سەر کەماڵ، شتێکی نازانستیە. ئەمە یەکێك لە هەڵە گەورەکانی ڕێنێ دێکارتە.
کاتێك ڕۆاڵەتی چەمکێك دروست بەیان نەکرێت، ئەوا بێگۆمان وە ڵامەکەشی، بەناچاری ئەبێتە هەڵە. هەرچەندە دێکارت بە شك و گۆمانەوە لە هەمو فینۆمنەکان، دەسی پێ کرد، بەڵام ڕۆاڵەتی فەلسەفەکەی وبەیانی مەسەلەکەی بە هەڵە بو، بۆیە لە بۆاری فەلسەفەدا توشی هەڵەیەك بو کە دەربازبونی مەحاڵە. ئێنجا ئەو بە شێوازێکی زۆر ساکار و منداڵانە، فینۆمنی" فیکر" و" عەقڵانییەت"ی تێکەڵ کردووە. و بەدیهاتوەکانی جیهانی فیکر، پێشکەش ئەکات بە" عەقڵانییەت". بەڵگەکەی لە بواری عەقڵەوە ئەبێ دروست بێ. چونکە لە درێژایی مێژودا،" عەقڵ" و " عەقڵانییەت" گەورەترین کارەساتگەلیان بۆ مرۆڤ بە دیاری هێنا. بۆ وێنە شەڕەکانی مەسیحییەت و مۆسوڵمانەکان لە سەدەکانی ناوەڕاست. یان کوشتن و داکۆکی عەقڵانییەتی پاشا و دەسەڵاتدارەکان. بۆ وێنە درێژترین شەڕی نێو دەوڵەتی سەدە ، یانێ شەڕی ئێران و عێراق کە هەشت ساڵ درێژەی هەبوو هەزاران خەڵکی بێ تاوان، گیانیان لە دەس دا و بە ئێستاشەوە، کاریگەری زۆر خراپی ئەو شەڕە لە سەر جەماوەر و خەڵکی هەر دو لا، دیارە و کۆتایی نەهاتووە. ئەمانەی باسمان کرد وەك نمونە، ناخەکانی ئەگەڕێتەوە بۆ چۆنیەتی عەقڵانییەت و کاریگەری" عەقڵ" لە فەرهەنگی ئینسانە کان و کۆمەڵگاکاندا. ئەمەو هەزاران نمونەیتری شەڕی ناشیرینی عەقڵانییەت بەردەوامن کە لێرەدا جێگای باس کردنیان نابێتەوە.
عەقڵانییەت و داکۆکی Rationalism & Judgment
یەکێك لە تایبەتمەندیەکانی" عەقڵ و عەقڵانییەت"، پەیوەندی زۆر قوڵی لە تەك " داکۆکی" دایە. ئەو تایبەتمەندیە هەمو کات بوەتە هۆی چەرمەسەری و سەغڵەتی یەکی زۆر بۆ تاکە کەس و کۆمەڵگا. ئەو شەرەی کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێکرد، عەقڵانییەت وداکۆکی چەن لایەن بە تایبەت دو ڕێبەر بە ناوەکانی" سەدام حسین وخومەینی" بوو.
هەروا کە پێشترباسمان کرد، دێکارت لە شێوازی عەقڵانییەتدا، ئەگات بە ئەو قەناعەتە کە ڕۆحێکی گەورەتر بە ناوی خۆاوەند، بونی هەیە وئەوە کە تەواوی جیهان وئینسان و گیانلەبەرەکانی دروست کردووە. دێکارت لێرەدا " ڕۆح " ئەخاتە پێش " مادە "وە. واتا لای ئەو شتێك بە ناوی ڕۆح هەیە کە کۆنترە لە مادە (ئەمەش پێشتر لە لایەن ئاکۆیناسەوە، باس کرابو). ئەمە ڕوی ئاشکرای فەلسەفەی دێکارتە کە پاڵ ئەداتەوە بە ئایدیالیسمەوە. ئەوەشمان لا ڕونە کە ئایدیالیسم وئەفلاتوون باوەڕی و میتافیزیا، یەکێکن. من هەرکات وشە ی میتافیزیا بە کار دێنم، مەبەستم ئەم سێ فینۆمنەیە. بەڵام تاکو ئێستا لە سەر ئەفلاتون و پێوەندی تەك دێکارتدا، ئیشارەیەکی ئەوتۆمان نەکردووە.
هەموان ئەزانن کە ئەفلاتون، بیرەوەریەکانی مامۆستای خۆی واتا" سۆقرات"ی، لە قۆناخی یەکەمی نوسینەکانی، بەیان کردووە. هەر چەن هەر ئەو بۆچونانە لە قۆناخی دوهەمیشدا بۆ نمونە لە کتێبی ئاخریشی بە ناوی" کۆمار" رەنگدانەوەی هەیە. مانای باسەکە ئەوەیە کە سۆقرات و ئەفلاتون هان لە بەرەێ ڕەشنالیسمدا( عەقڵانییەت). لە نوسراوەکانی دۆستی _ بوێری _ فایدۆن و میوانی... بە ئاشکرا پارێزگاری لە عەقڵانییەت دەکرێت و وەك پاڵپشتێکی زانستی بۆ عەقڵانییەت بە کار دەهێندرێت. سوقرات بە عەقڵانییەتێکی بەرزەوە، درێژەی باسەکان ئەگەێنێ بە جێگایەك کە، ئیترعەقڵ ناتوانێت بڕ بکات وبەڵگە بێنێتەوە. بۆیە لە ئاکامی دیالۆگەکاندا، پێشنیارێکی ئەوتۆ بە بیسەران نادات و ناڵێت کە مەبەستی ڕاستەقینە چی بووە؟! بەڵام لە نێوان دیالۆگەکاندا، زۆر بابەتی فەلسەفی بەیان دەکات کە زانینیان، لە باری فیکریەوە باشن. بەڵام ئەوەی ئاشکرایە، عەقڵی سۆقراتی وئەفلاتونی و دێکارتی، زۆر جار بە هەڵەدا ڕۆێشتووە. بۆیە لە کتێبەکانی ئەفلاتون و لە ئاکامی دیالۆگەکاندا سۆقرات، بە ڕاشکاوی ئەڵێت: ئێمە ڕێگایەکی دورمان پێواوە و چەندین جاریش بە هەڵەدا ڕۆێشتوین و ئیستە کە باسەکە بە ئاکام گەیشتوە، شتێکی ئەوتۆمان بە دەس نەهێناوە!
دروستە مەنزوری سۆقرات ئەوەیە کە ئەبێت زۆرتر لە سەر" زانست " و فەلسەفە، کار بکرێت، بەڵام ئەوەش دیارە کە ددانی بەوا ناوە کە وەڵامی ئەو باسە بۆ نمونە "دیالۆگی دۆستی یان بۆێری " بە دەس نەهاتووە. واتا" عەقڵ " نەیتوانیوە شتێکی ئەوتۆ بدات بە دەستەوە. دێکارتیش وا ئەڵێت. ئەویش بە نۆقسانی و ناتەواوی عەقڵی خۆی ئیعتراف ئەکات، بۆیە لە ئەنجامدا ئەڵێت: "چۆن عەقڵی من و بونی من ناقیس و ناتەاوە، ئەبێت تەواو وکامڵێك بە ناوی خۆاوەند هەبێت. نەقس و ناتەواو، ناتووانێت کەماڵ دروست بکات، چۆن خۆی ناتەواوە، بەڵام کەماڵ و تەواو ئەتوانێت، شتێکی ناتەواوبە دی بێنێت! بەڵام چۆن تێگەیشتنی من ناقیس و ناتەواوە، ناتوانم لەو کەماڵە تێبگەم، خۆاوەند نیشانەکانی خۆی لە مندا چاندوە تاکو بیدۆزمەوە. واتا بونی هەیە".
لە ڕەت کردنی ئەو بۆچونە، زۆر بە کۆرتی ئەڵێم، هەر ئەو ناقیس و ناتەواوەی دێکارت، یانێ ئینسان، لەدرێژایی مێژودا، سەدان و هەزاران کەماڵی خۆاوەندی دروست کردووە. لای من دروست پێچەوانەی ئەم بۆچونەی دێکارت ڕاستە، چونکە ئەوە ئینسانە کە دروستکەری خۆاکان بوە وهەر ئێستاش خەریکی دروست کردنی خۆاکانیترە. بۆ نمونە، دازاینی هایدەگەر، بە تەواوی ئەوتایبەتمەندیانەی کە وەکو خۆائێك نیشانەکانی دەر کەوتووە. مێژویش جوان دەریخستوە کە هەر ئەم ئینسانە چەندین کەماڵ و خۆای چێکردووە. دێکارت خۆی تەنیا یەکێك لەوانەیە کە کەماڵێکی چێکردوە و خستویەتە ئەو پەڕی ئاسمانەکان، کە ئەویش کارێکی تازە نەبو، چونکە پێشتر لە دێکارت، چەند بیرمەندیتر، وەها بۆچونێکیان بەیان کردبوو. لەمانەش بەدەر، جارێ هەر لە ناوئەم دەزگا فیکرییەی دێکارتدا، خۆی ناکۆکییەك هەیە. ئەگەر ئینسان لاێ ئەو ناتەواوە و شتەکان بە هەڵە و لە تارمائیدا ئەبینێ، خۆیشی ئینسانە و ناتوانێت خۆاوەندێکی" ڕەها " دروست بکات، کە ئەو خۆی ئەم کارەی کردووە! دێکارت لەم خاڵەشدا توشی هەڵەیەکی گەورەیە.
هەروا کە پێشترئیشارەم کرد، دێکارت لە سەر زۆر بیرمەندیتر، کاریگەری هەبوو. یەکێك لە ئاڵا هەڵگرانی دێکارت، فەیلەسۆفێکیترە بە ناوی" ئەلەکساندرکۆیرە" کە لە وەڵاتی سۆفییەتدا بە دۆنیا هات، بەڵام هەر بە منداڵی لە گەڵ بنەماڵەکەیدا چو بۆ فەرە نسە، وەڵاتەکەی دێکارت. ئەلکساندر کۆیرە لە کتێبێکی تایبەتدا بە ناوی" وتارێك لە مەڕ شێواز" لە لاپەڕە ٩ ی کتیبەکەدا و دوای پێشەکیەك بۆ شۆڕشی فیکری دێکارت (بە بۆچونی خۆی) دەڵێت:" دەرەنجامی شۆڕشی فیکری دێکارت، زاڵبونی هزری مرۆڤە بەسەر خۆیدا، سەرکەوتنی یەکجارەکی مرۆڤە لە بڕینی ئەو ڕێگا سەخت و دژوارەی بەرەو ئازادی مەعنەوی، ئازادی عەقڵ و بەرەو تێگەیشتن لە حەقیقەت دەیبات".
واقیع و حەقیقەت Reality & Truth. ڕێبەر، ڕێگا و ڕێبۆارLeader, The way ,Follower
ئەم ڕەستەیە لاێ من پرە لە نادرووستی. بۆ وێنە فینۆمنی " ڕێگا" کە لە ڕەستەکەدا هاتوە وبێ هێج وتنێك فینۆمنێکیتر بە ناوی" ڕێبەر" لە تەکیاێە. کە دەستی ڕێبوارە کە ئەگرێت وبە ڕێگایەکدا ئەیبات کە تەنیا خۆێ ئەزانێ ئەو ڕێگەێە بریتی لە چییە؟ واتا: زۆربەی ڕێگاکان تاقی کراونەتەوە وبۆمان ئاشکراێە کە ڕێبوارەکان لە ڕێگاکاندا، بە هەڵە ڕۆیشتوون. مەسەلەن سەرداری کورد" سەلاح الدین ئەیۆبی" لە ڕێگاێ ئیسلام و شەڕی سەدەکانی ناوەڕاست. یان پێچەوانەکەی وەکو ڕێگای چەپێك وەکو ژۆزف ئێستالین کە تەنانەت، ڕەحمی بە ڕێڕەوەکانی هەر ئەو ڕێگایە نەکرد و سەدان کەسی هاوڕێ هەرلە ئەو دەزگا عەقڵانییەتەو بۆچونەدا، ئیعدام کردکە هەموی ئەو ئیعدامگەلە، بە دەستوری ڕێبەرەکە یانێ ئێستالین بەڕێوە چوو. ئایا هیچ ڕێگایەك هەیە کە تاقی نەکرابێتەوە؟ ئایا تاکو ئێستا، هیچ ڕێگایەك بێ یەك ڕێبەر، بەدی کراوە؟ لە درێژایی مێژودا، کام ڕێگا، ڕێڕەوەکانی بە هەڵەدا نەبردووە؟ خاڵێکیترلەم چەمکەدا، ئەوەیە کە ڕێڕەوەکان، ڕێك دەستیان هالە نێو دەستی ڕێبەرك… ئەمە لە ناو خۆیا دەرخەری ئەوەیە کە، تەنیا یەك تاکەکەس کە سازمان وسیستەم وبۆچونێکی تاکانەیە، هەموی بۆچونەکانیتر بە هەڵە دەزانێت وڕێڕەوەکان ئەخاتە نێو ڕێگائێکەوە کە خۆی ئەزانێت، لە چەند و چۆنی ئەو ڕێگایە‼ خاڵێکیترئەوەیە کە هەم ڕێگاکان و هەم ڕێبەرەکان خۆیان، بە " ڕەها " دادەنێن. خاڵێکیتری زۆر نەگاتیوئەوەیە کە ڕێڕەوەکان، بێ ئەوەی کە فیکر بکەنەوە ولێکدانێکی زانستی و ڕاستەقینەیان لە سیستەم و کرداری ڕێبەرو ڕێگاکان هەبێت، بە کۆیری ئەکەونە نێو ڕێگاکەو وئەبن بە ڕێبوارێك، کە " ڕەهایەتی " یەکەمین تایبەتمەندی سەرەکی عەقڵیە بۆیان. واتا لەو ڕێگایەدا، هەر داواکارییەکیان لێ بکرێت، بە دڵ و گیانەوە و کۆێرانە و تەنانەت عاشقانە، ئەنجامی دەدەن…
هەڵەیەکیتری دێکارت ئەگەڕێتەوە بۆ وشەی" حەقیقەت ". جارێ پێش هەر شتێك، دیارە کە مەبەستی دێکارت و ئەلەکساندر کۆێرە لە وشەی حەقیقەت، خۆدایە. بەڵام جێاواز لەوە، وشەی " حەقیقەت " لە درێژایی مێژودا، زۆر بە کار هاتوە و زۆر لە دەسەڵاتداران لە وەڵاتەکاندا، حەقیقەتیان کردوە بە ئامرازوبیانوی دەست و زڵم و زۆری هەزاران ساڵەیان کردووە. ئەمە لە کاتێکدایە کە ئێمە باش ئەزانین هیچ حەقیقەتێك، ئیگزیستانسی نەبوە و نییە. هێشتا هێشتاێە، لە کارە فەرهەنگی ونامیلکە وکتێب وبیرەوەری وهۆنەرەکاندا، شاهیدی ئەوەین کە لە" حەقیقەت " باس ئەکرێت‼ زۆر جاریش وشەی "حەقیقەت و واقیع" تێکەڵ دەکەن. واقیع لاێ ئێمە بە ڕوداوەکان، ناسراون. ڕوداوەکان هان لە بەر چاودا. ئەگەر بڕێك لە ڕوداوەکان بە چاوی فیزیکی نەبیندرێن، بەڵام بە زانست، ئیگزیستانسی ئەوان بۆ ئێمە ئاشکرایە، وەکوئەتۆمەکانی کارەبا لە نێوکابلێکدا. بە زانستی ماتماتیك ئەتوانین ئەوفینۆمنە بپێوین. یان هەر ئەتۆمەکانی هەوا، لە دەورو بەرماندا. ڕوداوەکان یان واقیعەکان دیارن. بە ڵام ئەوەی لە " حەقیقەت " تاکو ئێستا بەیان کراوە، لاێ من یەکێك لە گەورەترین درۆەکانە. چونکە حەقیقەت بونی نەبوە و نییە. ئەوانەش کە بە ناوی حەقیقەت، شتەکان ئەڵێن، خەریکی درۆ کردنن لە تەك خەڵکا و خۆێشیان باش ئەزانن کە هیچ حەقیقەتێك ئیگزیستانسی نییە. جارێ هەر لەم خاڵە دا و باسی حەقیقەت، لاموایە، هیچکەس وەکو نیچە و ژاك دریدا، ناوەڕۆکی ئەو باسەیان، نەکردووتەوە. هەر لەم بۆارەدایە کە نیچە لە پێوەندی نێوان عەقڵانییەت و حەقیقەت، هێڕش ئەباتە سەر ئەفلاتون و ئەڵێت: " قەت نایبەخشم، چونکە لە سۆقرات پاڵەوانێکی ساز کرد کە ڕاست نەبوو"!
" حەقیقەت " یەکێك لەو وشە هەڵانەێ عەقڵانییەتە، کە لە درێژەی زەمەندا و بە تایبەتی بە دەستی ئایدیالیستەکان وئایینەکان، زۆر یاری پێکراوە و هەر بەو سەفسەتە درۆێینە و نا زانستیە، جەماوەرێکی زۆریان بێچارە کردووە. ئەگەر لێیان بپرسی کە ئێوە بۆچی حەقیقەت و واقیع، یان ڕوداو، تێکەڵ ئەکەن، هەر لەو نۆقتەدا وشک ئەبن! بەس پرسیار بکرێت: ئەو حەقیقەتانە کە باسی ئەکەن، لە باری واقیعەوە، بە ئێمەی نیشان بدەن، هەرحەقیقەتێك کە تائیستا وتوتانە یان نووسیوتانە.
ڕوداوەکان بەڵام دیارن و کاریگەری سروشت و ئەو سێ خاڵەی پێشتر باسمان کردی، لە سەریان دیارن. یانێ کێشە و سەلمێنە و بەدیهاتوو. هیگڵ ئەڵێت: ئەو سێانە لە سەرڕۆح Geist کاریگەریان هەیە. کارل مارکس بە پێچەوانەوە ئەڵێت: کاریگەری ئەو سێانە تەنیا لە سەر " مادە" یە. ئەم باسەی مارکسیش لە ڕێگەی زانستەوە دروستە.
هەموی ئەم چەرخە وگۆڕانە، تەنیا کاریگەری لە مادە کان دەکەن و گۆڕانیان بۆ پێك دێنن. ئەمانە واقیعن، نەك حەقیقەت. جیهانی حەقیقیت تەنیا جیهانی بیرمەندی میتافیزیاێە. لەم بەر، جیهانی ڕوداو، کە بەشێك لە جیهانی بیرمەندی دژی میتافیزیاێە.
لێرەدا بە ڕوناکی دیارە کە دێکارت _ ئەلکساندر کۆێرە _لایپ نیتس _ئیمانۆئیل کانت _سۆرن کیرگەگاردی دەنیمارکی _ هێگڵ _ قەدیس ئاگۆستینوس_قەدیس تۆماس ئاکۆیناس _ قەدیس ئانسیلم_ ئەرەستوو ئەفلاتون، کەوتونەتە ژێر ڕەکیفی مامۆستای گەورەیان، یانێ سۆقرات. کە بەشێك لە بیرمەندەکانی بەرەێ میتافیزیا، پێك دینن وهەمویان لە " حەقیقەت " لایەنگری ئەکەن. جەناێەتەکانی حەقیقەتیش، لە درێژایی مێژودا بە ڕونی دیارە!
ئەگەر ئەڵێم جەنایەتەکانی حەقیقەت، مەبەست ئەوە نییە کە ئیعتبارێك بۆ حەقیقەت، وەکو فینۆمنێك بە دەس بێت وبە جۆرێك لە جۆران، بونی حەقیقەت بنوسرێت یان بە زمان بێت. بەڵکو مەبەست ئەوەیە کە بە ناوی حەقیقەت، کە درۆیەکی زۆر گەورەیە، چەندە ئینسان و جەماوەریان، بە گژی یەکدا داوە و چەندین شەڕو کۆشتن و زڵم و زۆرونالەباریان بۆ تاکەکەس وکۆمەڵگای جیهانی، دروست کردوە! و فەرهەنگ و کەلتورێکی درۆێینەێان پێشکەشی خەڵك کردوە و بونەتە سەبەبی ئاواژو بونی زۆر شتیتر.
شانازم بەوەی کە لە زمانی کوردیدا، خەڵکی زانا و تێگەیشتو، بە جێ وشەی" حەقیقەت "، وشەی " واقیع وڕوداو " بە کار دێنن. هەر چەن ڕێبەران وسیاسەتکاران لە مێدیاکاندا، هەمو جار ئەو وشە بە کار دێنن. کە دە شزانین هۆی ئەو کارە و مەبەستیان چیە؟‼ بەداخەوە خەڵکی ساکار، بە بیستنی ئەو وشەیە، بڕوا ئەکەن بە درۆیەك، کە لە ناخدا هیچ پێوەندیەکی تەك" ڕاستیدا " نییە.
رەهاگەریەتی Absolution.
شتێك کە لە نوسراوە فەلسەفیەکاندا و لە بەرەی میتافیزیاوە، جار بە ڕونی و جار بە ئاشکرایی دیارە، شێوازی" رەها گەریە "( مۆتڵەق کردن) Absolute کە ئەویش دروست نییە. ئێمە جوان دەزانین کە هیچ فینۆمنێك بە ناوی " ڕەها " ئیگزیستانسی نەبوە و نییە. بۆ نمونە لە تەکنیکی سەرما سازی، وەکو سەلاجە، یان (Air conditioning )، کە ئەیانەوێت هەوای نێو بۆڕیەکان( Pipes ) دە ربێنن کە پێ ئەڵێن کاتی خاڵی کردنی هەوا تا ئەندازەی ڕەها یان آپسلووت( ئەو کارە بە مەکینەیەك بە ناوی Vacuum ئەنجام دەدرێ) لە باری زانستی و ڕاستیدا، ناتوانرێت ئەو ڕادە، بگەینن بە خاڵی بونەوەی ڕەها. بۆیە هێشتا هەزاران ئەتۆمی جۆراوجۆری دیکە، لە نێو پایپەکاندا، بونیان هەیە. بەڵام بە دوای ئەوەی کە گازی ئەو دەزگایە وەکو Refrigerant 22 R 507 404 R هتد… ئەکەنە نێو سیستەمەکەوە، ئەو سیستەمە ئەکەوێتە ئیش کردن! بەو خەیاڵەوە کە بۆڕیەکان( پایپە کان) تا ڕادەی ڕەها ومۆتڵەق، لە هەوا، بەتاڵ کراوە تەوە. بەڵام وەها نییە وپێچەوانەکەی زانستیە.
بەم خاڵانە ئیشارەم کرد کە بڵێم، هەروا کە ئاو ئەگەڕێت بە شۆێن چاڵیدا، هەڵەکانیش بە دوای یەکدا، وەکو دانەکانی زنجیر لە تەك یەکدا ئەژین. حەقیقەت_ ڕەها _ عەقڵانییەت_ درۆ _ تەنیا چەن شتی دیاریکراون. کە ئەمانە بێ میتافیزیا، ناتوانن درێژە بە ژیانی خۆیان بدەن. هەڵبەت نوسیم ژیان، بەڵام مەبەست ژیانێکی ئیگزیستانسیالی شیوەی سورن کیرگە گاردە. ئەگینا فینۆمنەکانی دی، وەکو سروشت وزۆربەی بەدیکراوەکانی گەردونی، ئیگزیستانسیالێکی ڕەسەن وڕاستەقینەیان هەیە. لێکدانەوەی هەموی ئەمانە کە باسم کرد، کاری مێشکە بە شێوازی فیکر کردنەوە. واتا " فیکر " جێگایەکی زۆر بەرزی هەیە و بێ فیکر و بۆچونی زانستی و ڕاستەقینە، مانای ژیان ئاڵۆز و خراپ ئەبێت، بە تایبەت بۆ ئینسان، و فامی ئینسانی وشارەزایی و لێزانینی سروشت و گەردوون.
ئەوە فیکرە کە چۆنیەتی فینۆمنەکان لێك ئەداتەوە. ئەوە فیکرە یان بیرە، کە بۆمان دەر ئەخات، فینۆمنەکانی دەوروبەر چین؟ فیکرە کە سەر لە ئەو پەڕی ئەستێرەکان دەر دێنێ. ئەوەی کە بە عەقڵ ناسراوە و کاریگەریەکانیمان بینیوە، یەک شێوازە کە بە تەواوی و لە درێژایی میژودا، لە خزمەتی میتافیزیادا بوەو هێشتا بە میتافیزیا خزمەت ئەکات. بەڵام لاموایە کە هەرگیزای هەرگیز، عەقڵ ناتوانێت لەمە زیاتردیاردەکان بشوبهێنێت. چونکە فینۆمنێکی وشیار وبە هێز بە ناوی " فیکر " لە بەرانبەری میتافیزیا و ناڕاستیەکاندا، ئیگزیستانسی هەیە. ئەگەر بە دوای هەزار ساڵیشدا بێ، ئەوە فیکرە کە گرێیە کۆێرەکان ئەکاتەوە و ڕاستیە کان ئەخاتە بەر چاو. کام ڕوناکبیرو خەڵکی شاری فیکرە، کە ناهێڵێت زیاتر لەمە بەرەێ عەقڵانییەتی میتافیزیا، کۆمەڵگای جیهانی ئازار بدات؟
ئێمە تاکو ئێستا، تەنیا باسمان لە عەقڵانییەتی دێکارتی کردوە و پەردەمان لە سەر چەن شتی ئاڵۆز کراو هەڵماڵیوە. بەڵام چۆنیەتی ڕەوتی باسەکە، نەیهێشت جێگای " شێتی " لەم باسەدا بدۆزینەوە. ویستم خۆێنەری بابەتەکە، تۆزێك قوڵتر بڕواتە نێولاێەنێکی ئەم باسە، تاکو بە ناسینی ئەو لاێە، یانێ بەرەی عەقڵانییەت Rationalism بە فیکرێکی ئازادترەوە، فینۆمنی شێتی لە تەك مندا لێکبداتەوە. بەس نازانم تا چەند بەم قەناعەتە گەیشتوین! بە ڵام دیارە کە چەند فینۆمنیتر، بۆمان دەر کەوتون کە پێچەوانەی ئەو شتانەیە کە پێشتربیستراون یان نووسراون. داواکاری ئەوەم کە ئەم باسەی تاکو ئێستا بە چاوی سەلمێنەوە سەیر بکەن. یانێ ئەگەر شتێکی تازەتری تێدایە وپێچەوانەی بیستراوەکانی پێشوترە، وەکو دیالٶگێك لە نێوان کێشەو سەلمێنە، بیبینن. بەڵام ئایا گەیشتوین بە هیچ " بەدیکراوێك "؟ لاێ من نا. هەر ئەم شێوەیشم بە دڵە. چونکە نزیک بونەوە لە بەدیکراوەکان نزیک بونەوە بە فیکری ڕەها یان مۆتڵەقە. ئەبێ فیکر هێندە بە هێز بێت کە بە دوای گەیشتن بە بەدیکراوەکان، دەس بەجێ و ڕاشکاوانە بڵێت، کارەکە هێشتا درێژەی هەیە و ئەم بەدیهاتوە، ئەبێت بە شتێکیتر. واتا " ڕەها " نییە! کە ڕێك پێچەوانەی دێکارت وهەموی بەرەی میتافیزیایە.
عەشق وعەقڵانییەت Love& Rationalism
لێرەدا پەردەیەکی رەشی دیکە، لە سەرعەقڵانییەت لا ئەبەم بە واتای خۆارەوە.
شتێکی زۆر سەیر ئەوەیە کە فەرهەنگی" عەشق" لە تەك " عەقڵانییەت" دا بە باشی گرێخۆاردوە! لێرەدا بە ئاشکرایی ئەم چەند باسە یانێ عەشق_ عەقڵانییەت_ داکۆکی، پێکەوە گرێدراون و لە گەڵ یەکدا ئەژین. بەس بە کۆرتی ئیشارە بکەین بە وە کە، " عەشق" لە ڕیشەوە " عە شە ق" ە. کە لە فەرهەنگی عەرەب هاتووە.{ ئەم بابەتەم بە تێر و تەسەلی لە کتێبی" بوف فکور قصه ی بوف کور" باس کردوە کە لێکدانێکی فەلسەفییە لەسەر کتێبەکەی سادیق هێدایەت بە ناوی بوف کور(بایەقۆشی کۆێر) و بە فارسی نووسیوە}. بە هەرکات، عەشەق(لە فارسیدا بە نیلوفەرناسراوە) هەر ئەوگیا وگۆڵەیە کە لە خۆی ڕیشەی نییە وئەڕوات بە سەرو ڕوی گیاکانیتردا و لە ڕیشەی ئەوان هێز ئەگرێت وئەژی. ئەوەی سەرسوڕ هێنەرە کە عەشەق، کاتێك ئەڕوات بە سەر و ڕوی گیاکەیتردا، حەساوی خەفەی ئەکات و لە بەینی ئەبات. بابڵین ئەیکۆژێت. تەواوی ئەم فام وساختارە، ڕێك تەك فەرهەنگی عەشق دا دێتەوە. بۆێە هەزاران جار بینراوە کە عاشقەکان توانیویانە بە دڵاواییە وە، مەعشوقەکانی خۆیان بکۆژن، یان پێچەوانەکەی کە مەقشوقەکان ئەتوانن، عاشقەکانی خۆیان بکۆژن‼ ئەگەرچی لە سەرەوەی ئیسلامدا ولە نێوکتێبی قۆرعان، هەرگیز وشەی عەشق نەهاتوە. تاکو ئیمامێکی شێعە بە ناوی ئیمام حەسەن عەسکەری، لە وت و وێژێکدا لێ ئەپرسن ووەڵام ئەداتەوە کە: عەشق، شتێکی مەکرووهە. نە باشە ونە خراپە‼ لەقۆرعاندا بە جێ ئەو وشەێە، زۆرتر لە "حب" و یحوبان وحەبیب وهتد… یاد کراوە.
سەدان جار بینراوە کە کەسێکی عاشق، زۆر عاشقانە، بە دوای ڕیبەر و سازمان و دەزگایەك کەوتوە وبە خاتر باوەڕەکەی بە عەشق، زۆر بەو کەسانە وەفادارماوەتەوە وئەگەر ئەو سازمان و دەزگا وڕێبەرە، داوای لێ کردوە کە دەست بدات بە هەر جەنایەتێك، عاشقەکە، بێ هیچ گۆمان و ترسێك، ئەوکارەی کردووە. لێرەدا جوان دیارە کە فەرهەنگی عەشق، لە ئەوەڵ هەنگاودا، عاشق و مەعشوقەکان دوچاری جۆرێك کۆیری ئەکات کە زۆریش خەتەرناکە. چونکە ئەم فەرهەنگە، نەك هەر لە زانست وفیکر دورە، بەڵکوبە تایبەتمەندیەکی سەیرەوە، ناچاریان ئەکات بە داکۆکی کردنێکی توند و تیژەوە. سەدان جار بینراوە کە عاشقەکان، بە هۆی فەرهەنگی عەشقەوە، بۆمبیان بەستوە بە خۆیانەوە و لە گەڵ خۆیاندا، خەڵکیتریشیان کوشتووە. کە ئەمڕۆ بە دیاردەی تەقینەوەی ئینتحاری بە ناوبانگە. ئەمانە هەموی ناوەڕۆکی فەرهەنگی عەشقە. لە بەڵگە دێرینەکاندا گۆڵی عە-شە-ق، سەنبۆلی دینەکانە…
بە کۆرتی ئەوەیش ئیزافە بکەم کە لە بەرانبەری وەها فەرهەنگێك، میهرمان هەیە. مادەکان کە دایە و بابە کانی زۆر پێشوی کوردن، باوەڕیان بە فەرهەنگی میهر هەبوە کە ئەوەڵین ئایینی ئینسانییە. زەردەشت هەموی فیکر و بۆچونەکانی لە فەرهەنگی میهر وەر گرتووە. لەم فەرهەنگەدا، کەس بۆی نیە بە گیانی جیهانی Universe زیان بگەێنێت. بەم واتایە ئیزنی ئەوەی نییە کە بە هیچ گیانلەبەرێکیتر، تەنانەت یەك مێشولە، زەرەر وزیان بگەێنێت. جوان دیارە کە لەم فەرهەنگەدا ئینسانی میهرباوەڕ، ناتوانێت خۆی بکوژێت. واتا دیاردەی خۆ کوشتن کە لە عەشقدا هەیە، لە میهردا بە پێچەوانە، ڕێگای نییە وبەدی ناکرێت. بودائیەکان و کوردەکان، ئاخرین یادگارەکانی فەرهەنگی میهرن. هەر چەن هەر دو لا، بە تایبەت کوردەکان بە هۆی زاڵ بونی فەرهەنگی دیکە، لە میهر دور بوونەتەوە. بۆ زانینی باشتری باسەکە، بڕوانن بە جۆری خۆاردنی خەڵك. لەم بەشەدا تەنیا بوداییەکانن کە گیانلەبەرانیتر ناکۆژن وتەنیا برینج وسەوزڵانەکان ئەخۆن. وتمان چونکە ئیزنی کوشتنی گیانلەبەرانیان نییە.( ئەوەی کە لە وەڵاتی هیندوستان، بوداییەکان و مۆسۆڵمانەکان لەم ساڵانەدا بە گژی یەکدا ئەڕۆن، دور بونەوە لە فەرهەنگی میهرە وسەرۆکی ئەو ئایینە یانی " دالایلاما " پێ خۆش نییە وبە دروستی نازانێ!).
سەرجەمی باسەکە تاکو ئەم نۆقتە. عەقڵانییەت( Rationalism )_ عەشق _ ڕێبەر_ ڕێڕەو یان ڕێبۆار_ ڕێگا_ داکۆکی _ حەقیقەت _ ڕەها و درۆ، لە گەڵ یەکدا تێکەڵاون و تایبەتمەندیەکانی میتافیزیان.
ئینسانی ڕاستەقینە وەکو فینۆمنێکی لاێەنگری ئازادی، هەموی ڕێگاکان ئەناسێت. لە ڕوداوەکان ورد ئەبێتەوە و بە توانایی فیکری خۆی وتاکە کەس و جەماوەری وەکو خۆێ، ئەو ڕوداوانە یانێ هەموی _ راستیە کان و درۆەکان_ ڕێگاکان و ڕێبەرەکان و تەواوی بنەماوهۆەکان وگشت فینۆمنەکان، لێك ئەداتەوە و بە وردی ئەیانبێنێ. و تاکو باش بۆێ دەر نەکەوتبێت و لە سەری سور و ساخ نەبوبێتەوە، ڕو ناکات بە داد وداکۆکی. ئەوەش ئەزانێ کە ئەو داکۆکییە ئاخرینەش ڕەها نییە. مەسەلەن قەزاوەت بکات کە" ئاو" لە ١٠٠ دەرەجەی سانتیگراد ئەکۆڵێت‼! نا. ئەمە تەنیا لە سەر زەوییە کە لەو دەرەجەدا ئەجۆشێت و ئەکۆڵێت، ئەگەر هەر ئەو ئاوە، لە نێوئەستێرەیەکیتردا تاقی بکرێتەوە، ئایا بە ڕاستی هەر لەو ١٠٠ دەرەجەدا ئەبێت بە بۆخار؟! ئەمە شك و گۆمانێکی فەلسەفیە کە زانستیشە. بەڵام مەبەستم ئەوەیە کە وەها دیاردەیەك بە ناوی ڕوناکبیری ڕەسەن، زۆر دێرداکۆکی ئەکات. چونکە ئەزانێت کە داکۆکی رەها یان مۆتڵەق، ها لە خزمەتی میتافیزیادا.
تەواوی ئەم باسە کە ڕوبەڕو بوین پێ تاکو ئیستا، بەیانێکی جۆراوجۆر لە چۆنیەتی و کاریگەری میتافیزیا بوو. سەدان باسیتر ماون کە پەردەکانی میتافیزیا هەڵئەدەنەوە. ئێمە ناچارین هەموی ئەو ڕەشائیانە لابەین وبیانخەینە بەرچاو. بەڵام بە ڕاشکاوی و ئازادانە وڕاستەقینە. ڕەنگە وەکو سۆقرات توشی هەڵە بین، بەلام نابی ترسمان هەبێ لەوەی کە فیکرەکان وبۆچونە ئاخرینەکانمان بخەینە بەر چاو خەڵك. ئەوانیش فیکریان هەێە وبە وتەی بیرمەندیتر بەناوی مارتین هایدگەرلە کتێبی "هەستی و زەماندا" کە باسی ویژدان ئەکات. من فینۆمنی ویژدان بە دروست ئەزانم. بەڵام هەر لە بۆاری بۆچونی هایدگەرەوە. نەك ئەو ویژدانەی ئیستای نێو کۆمەڵگاکان کە زۆربەی هەرە زۆری ئایدئۆلۆژیاکان، باسەکەیان ئاواژو کردوە و نێوی ئەو هەمو گەندەڵیە ئەنێن ویژدان!
شێتی وعەقڵانییەت Madness& Rationalism
لەم خاڵەدا، لامواێە ئەتوانین بڕۆینە سەر باسی " شێتی ". کە لاێ خەڵکی، خاپورکردنی فەرهەنگی کۆمەڵگایە.
میشل فۆکۆ لە سەر شێتی، کتێبێکی تایبەتی نوسیوە بە ناوی" مێژوی شێتی" کە ماستەری زانکۆیەتی. لەوێدا فۆکۆ، بە دەیان نمونە چۆنیەتی شێتی و وەزعییەتی شێتەکان لە کۆمەڵگاکاندا بە تایبەت لە فەرە نسە، پیشان ئەدات. لە ڕاپەرەێ ٣٦دا ئەڵێت: ئاراسمۆس (قەڕنی ١٥)وەکو خۆاکان لە بەرزایەکانی ئەلەمپ، تەواشاکەری شێتی بو وهەر بەم بۆنەوە، ئەیتوانی ڕێزگیرانە و بە خۆشی لە بارەیەوە بنوسێت کە بە دیتنی ئەو شێتیانە، توشی پێکەنینێکی کۆنترۆڵ ناکراو ئەبو، چونکە شێتی ئینسان، نمایشێك بۆ خۆاکان بوو. و لە زمانی ئاراسمۆس ئەڵێت: ئەگەر بتانتوانیباێ لە ئەستێرەی مانگدا، تەواشای جۆش وخرۆش وهاتوچوی زەوی بکەن. هەروا کەپێشتر" منیپۆس " وەهای دەکرد، کۆمەڵێك لە مەگەس و چکۆلەمەگەسەکان و مێشولەکانتان ئەدی کە تەك یەکدا شەڕ و بەرەنگاری دەکەن، بۆ یەکترداو دادەنێن، ماڵی یەکتر بە دزی ئەبەن، یاری و هەڵس و کەوت ئەکەن ودەکەونە عەرزو ئەمرن. ناتوانرێ لە خەیاڵیشدا دەرکەوی، کە ئەم جانەوەرە زەڕەبینییە کە بەناچار لە زەمەنێکی کۆرتدا لە بەین ئەچێت، ئەبێتە هۆی چ قەرەباڵەخیەك وچەرمەسەریگەلێك.
ئەمە ڕۆانگەیەکە لە سەدەی ١٥ دا کە تەنانەت بیرمەندەکانیش، شێتەکانیان بە گاڵتە دەگرت. هەروا کە ئاشکرایە بە بەڵگەی زۆرەوە کە لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا، شێتەکانیان ئازار ئەدا. باسی شێتی ودور لە عەقڵانییەت! بە دوای تێپەڕ بونی سەدان ساڵدا، یەکێك لە هۆەکانی پێکهاتەی خەستەخانەیە لە نێو وەڵاتە ئەروپیەکاندا. نوسیم یەکێك لە هۆەکان. چونکە نەخۆشی گولی، یەکێكترلە هۆەکانی ئەو پێکهاتەیە کە لە سەردەمێکدا، شیتەکان و گولەکانیان پێکەوە تێکەڵ کردبو و لە بەندیخانەکاندا، ڕایان ئەگرتن.
فۆکۆ لە لاپەڕەی ٣٧دا و باس لە ڕەگەزە ژێرینەکانی " رەخنەی ئەدەبی" ئەلێت: لە تۆێژی ژیرەوەیدا، دڵەڕاوکی نێوان " واقیع و خەیاڵ " هەروەها ڕەنگە لە پێوەندی ئاڵۆزی نێوان داهێنان وخەیاڵ وسەرەنج ڕاکیشان وسیحری وڕێنە کردنیشدا، خۆی حەشاردابێت.ئێمە لە ڕێگەی خەیالە ئاڵۆز و پەرێشانەکانەوە، دەگەینە داهێنانی هۆنەری. بەڵام لە ڕوی ڕیزەوە، سەرکێشی و شێتیەکانی نیگارکێش و شاعیر و مامۆستایانی موسیقا، ناودەنین هەوەس.
فۆکۆدواتر ئەڵێت: جۆرە شێتیەکیترکە زۆر نزیکە لەم جۆرەی سەرەوە، دەرئەنجامی خۆ پەرەستی یان نەرجسیەتێکی بێ هۆیە.جۆرێکیتری شێتی لە سزادانێکی ڕەوا پێک دێت، کە ئەویش پەیوەندی هەیە بەجیهانی ئەخلاقییاتەوە. دواجار ئەو شێتیەی کە لە هەڵقۆڵانی دەرونی خۆشەویستی و بە ئەنجام نەگەیشتنی، پێك دێت. بە تایبەت ئەو عەشقەی زۆر بەهێز وناکاو کە جەبری مەرگ، ئەو عەشقە لە مەرگ نزیک ئەکاتەوە، هیچ ئەنجامێکی جێا لە شێتی نییە. تائەو کاتەی مەعشوقەیەك هەبو، عەشقی شێتانەی زۆرترعەشق بوتاکو شێتی، بەڵام ئەو کاتەی عاشقەکە بێ مەعشوقەکەی وێڵ کرا، عەشقەکەی ئیتر لە وڕێنەدا(وڕاوە) درێژەی ئەبێت.
لاێ ئێمە خۆشەویستی خۆ، بە نارسیسم Narcissism ناسراوە. دیارە فۆکۆ بە دروستی لێکیداوەتەوە و هەر لەم خاڵەی سەرەوە، ئەوەمان بۆ ئاشکرایە کە شێتەکە، بە هۆی نەبونی مەعشوقەکەی، توشی وڕاوە ئەبێت و بە درێژەپێدانی ئەو وڕاوەیە، جۆبرانی ئیگزیستانسیالی مەعشوقەکە دەکات کە جۆرێك، ئازاری عاتفیشی لەتەکدایە! ئەو لەو جیهانە ون بوە، بە شێوازی وڕاوەو هەڵیت و پەڵیت و ناکۆکیگەلێك کە لە خۆی نیشانی ئەدات، خۆشەویستەکەی خۆی ئەدۆزێتەوە، ئەگەرچی ئەو دۆزراوە لە خەێاڵدا بێت.
ئێمە بۆ ناسینی فینۆمنەکان، ئەبێت زۆر قوڵ بڕۆینە ناویان. لاموایە کە نابێت بە دیتنی ڕواڵەتی فینۆمنەکان، زو لە سەریان داکۆکی بکەین، بەڵکوئەبێ هەمو کات ئەوە لە بەرچاو بگرین کە ڕواڵەتی ڕوداوەکان و فینۆمنەکان لەسەرەوە، بێ چەندین فینۆمنیتر لە ژێرەوە، ناتوانن هەروا بەدی هاتبێتن. ئەوەی لە ئەروپا تەجرۆبە کراوە، لە کۆمەڵگای کوردەواریشدا هەم دیسان، بەڵام ئەمان نوسیویانە ولێکۆڵینەوەیان لە سەری هەبوە و ئێمە پێچەوانەی. ئەگینا ئەوەی کە فۆکۆ لە لاپەڕەی ٤٦ دا لە زمانی نوسەرێکی فەرەنسی بە ناوی" فرانسیس کۆڵتە "Francois Colletet (١٦٨٠_١٦٢٦ ) ئەڵێت تەجرۆبە کراوە. فرانسیس بە شیوازی شیعرئەڵێت:
لەم شەقامەدا
بێتاوانێك ئەبینم، مناڵ کەوتونە شوێنی
ئەم هەژارە بینەوایەش سەیر کە
ئەم شێتە نەدارە، بە جل وبەرگێکی دڕاوەوە
چی لەدەس دێت؟
من ژنگەلێکی شێتی ڕەوشت بەرزم بینی
کەلە کۆڵانەکاندا، جوێنیان دەدا…..
***
من خۆم لە چەندین دەرونناس لە شاری لەندەن بیستم کە جیهانی شێتەکان، جیهانی ڕاستیەکانە و لە واقیعدا، ئێمەین کە توانای فامی قوڵی ئەو جیهانەمان نییە. لە فەرهەنگی کوردیشدا ئەم میسالە بەناوبانگە کە: ئەگەر ئەتەوێت ڕاستییەك ببیسی، یان لە شێت بپرسە یان لە منداڵ. واتا جیهانی شێتەکان و منداڵان لە درو و شاردنەوە بەتاڵن. ئەمە یەکێك لە خاڵەکانی فەرهەنگی ڕاشکاویە. واتا خەڵکی لە ڕوی عەقڵەوە توشی درۆ کردن و شاردنەوەی ڕوداوەکانن وزۆر کەم بە ڕاشکاوی لەتەك یەکدا هەڵسوکەوت ئەکەن! دەی باشە هۆی سەرەکی ئەم نۆکتەێە لە چیدایە؟! بۆچی شیتەکان راستییەکان باس ئەکەن بەڵام عاقڵەکان بە پێچەوانەوە، زۆرتری ڕاستییەکان ئەشارنەوە؟! ئاێا دەکرێت زۆربەی فینومنە شێتیەکان لە بۆاری بینین وناسین و ناوەڕۆکی ڕوداوەکان، لە تەك بینینی ڕوناکبیرەکان وهۆنەرمەندەکان، بە یەك بزانین؟ لانی کەم، جیهانی شاعیرەکان، لە ناخدا جیهانێکی بەس شێتیە. شاعیرەکان بە پێچەوانەی عاقڵەکانی نێو کۆمەڵگا، فینۆمنەکان ئاواژو ئەبینن. وادیارە فینۆمنەکان ئاواژو کراون، ێانێ لە حاڵەتی ڕەسەن و واقیعی خۆیان، هەڵگەڕاونەتەوە. خەڵکی عاقڵ بەدیتنی ڕۆاڵەتی ئەوانە، باوەڕیان پێ ئەکات، بەڵام چەند دەستە بونەوەریتر هەن کە، ئەو ڕوداوانە بە شێوازێکیتریانێ ئاواژو ئەیبینن. کە ڕۆاڵەتی ڕاستەقینەی ئەو شتەیە کە پێشترڕێك و ڕاست بوە بەڵام ئاواژو کراون! ئەگەر شاعیرەکان، ئەو شتانە بە ئاواژو نەبینن، ناتوانن پەردە لە ئەو هەمو بیرەوەری وفیکرانە لابەن. ئاێا شیعری شاعیرەکان، لە وتراوەی شێتەکان نزیك نییە؟! تەنانەت کرداری شاعیرە ڕەسەنەکان، لە تەك شێتەکاندا، زۆر لە یەك نزیکن. ئەو کارەی عاقڵەکان ناتوانن ئەنجامی بەن، تەنیا شاعیرەکان و شێتەکان توانایی وتن و ئەنجامدانیان هەیە. ئەگەر بە نمونە بڕۆمە سەر چەند میسال، چەندین لاپەڕەی پێویست ئەبێت. چونکە هەر شعیرێك، بەیانێکە لە ڕوداو و واقیعێك کە خەڵکی ئەوانەیان نەبینیوە و بە ساکاری بەلایاندا تێپەڕ ئەبن بەڵام شاعیرەکان، ئەوانەیان بینیوە و تەنانەت لە ناخیاندا بوەتە سەبەبی هەڵقۆڵانێکی ئەدەبی و نوسینی شیعرێك یان مەنزوومەیەك.
عەقڵ وکەلتورRationalism & Culture
خاڵێکیتری ئەم جیهانە، یانێ جیهانی شیتانەی شاعیرانە، ئەگەڕێتەوە بوفینۆمنی" عەقڵ و کەلتور ". هەڵبەت دو کەلتور، یەکێك کەلتوری تاکەکەسی، دوهەم کەلتوری کۆمەڵگا، کە سەدان و هەزاران ساڵ لە سەری کار کراوە…
جارواێە کە بەدیتن یان بیستنی ڕوداوەکان، شاعیرئەکەوێتە نێو شەڕێکی زۆر قوڵ تەك خۆێا، ئاێا بێژێتی، بەیانی بکات یان نە؟ چونکە بەیانی ڕوداوەکان، زۆر جار خەتەر پێك دێنێت وبگرە لە دەس دانی گیان. لێرەدا" عەقڵە " کە پێ ئەنێتە مەیدانەوە ولەم خاڵەدا، شەڕێك لە دەرونی ئەو ئینسانە، دەس پێ ئەکات. شەڕی عەقڵ وشێتی. ورد بونەوە لە بەرهەمە شیعریەکان، رادەی زۆرداری دەسەڵاتی " عەقڵ و شێتی " نیشان دەدات. ئەگەر لایەنی شێتیەکە بە هێزتر بێت، پیتەکان_ دێرەکان_ رەستەکان و بەندەکان و تەواوی شیعرەکە، هەڵماڵینی پەردەکانە لە سەر ڕوداوەکە و دەرخەری ڕاستییەکانە. ئەگەر لایەنی " عەقڵ " بەهێزتر بێت، واتا شیعرەکە پڕ ئەبێت لە وشەی چەند لایەنە( چەند بۆچون و چەندرەگەز) کە دەکرێت چەندین شتی جۆراوجۆری تێدا بدۆزیتەوە. لە سەنعەتی ئەدەبی بەوشێوازە ئەڵێن ' ئیهام وئیجاز '. بۆ نمونە غەزەڵە بە ناوبانگەکانی حافیزی شیرازی. ئەوەندە ئیهام و ئیجازی تێدایە کە تەنانەت زۆربەی خەڵکانی فارس زمان، فاڵی لێ ئەگرنەوە. بۆچی؟ چونکە دەتوانرێت، چەندین فام وبۆچونی لێ دەربێنی‼( ئەمەش بێ وتن دیارەکە ئەو فاڵ گرتنە هالە خزمەتی میتافیزیادا) بەرانبەری ئەو شاعیرە، فەیلەسوف وئەستێرەناسێکی گەورە بە ناووی" خەیام " لە ٦٤ ڕۆباعیدا، پەردەی لە زۆر شت هەڵداوەتەوە کە شاعیری کورد " هەژار " ئەو ڕۆباعیاتەی وەرگێڕاوە تە سەر زمانی کوردی کە بە" چوارینەکانی خەیام " بە ناوبانگە.
بۆ فامی باشتری باسەکە لەم خاڵەدا، نمونەیەکیتری ئەدەبی، شیعرە بەناوبانگەکەی عەبدوڵلا پەشێوە بە ناوی" ماچ " کە کاتی خۆی لە کوردستانی ڕۆژهەڵات، تەنیا بە تەلەفۆن لەمماڵ ئەڕۆیشت بۆ ئەو ماڵ. واتا پێویستی بە چاپلێدان نەبوو. لەو شیعرە ودەیان کاریتری پەشێوی شاعیر، ڕادەی شێتی و ڕاستی، جوان ئاشکرایە…هتد.
فۆکۆ لە کتێبی مێژوی شێتی و لە بەشی" شێتەکان" لاپەرەی ٨٤ ئەنوسێت: دێسپۆرت Desporetes لە گۆزارشێکدا لە مەڕ بەشی شێتەکان و چۆنیەتی ماڵ و ژورەکانی نەخۆشخانەی "بیستێر"، لە ئاخری سەدەی هەژدەهەم وەهای بانگەواز کردووە:
بێچارەیەك کە تەنیا ئامرازی دەستی، شۆێن خەوتنێکی پۆشراوە لە کا بوو. لەسەر و پاو لەشیەوە بە دیوارێك چەسپابو، بۆیە نەدەحەسایەوە، بێ ئەوە ی کە ئاوێك کە لە بەردەکانەوە ئەتکا، ئەوی تەڕ نەکردباێ. و لە مەڕ ژورەکانی "سالپترێر" نووسیویەتی: چۆنیەتی ئەوەی، بەتایبەت لە کاتی زستاندا وهاتنە سەرەوەی ئاوی ڕوباری" سێن " مەرگ هێنەرتر ئەبو و ژیانی ئەو شێتانەی کە لەوێدا دامەزرابوون، مەترسی مەرگیانی لێ زۆرتر ئەکردەوە. چونکە لەوکاتەدا، ئەم ژورانە لەتەك بۆڕی گوواوەکانا، لە یەك ڕادەدا بوو. جێا لە تووش بونی زۆرتری میکرۆبەکان ونەخۆشیەکان، پەناگاێ سەدان مشكی زل ئەبو کە شەوان هێڕشیان ئەکردە سەر بێچارەکانی زیندانی لەوێدا وهەرجێگەیەك لە لەشی ئەوانیان گاز لێ دەگرت. لەم ژورانە، ژنانێکی شێتم دی کە پێ و دەست و سەر وچاویان لە زەخمی مشکەکان تەواو دڕابوو. ئەم برینانە زۆرتر خەتەرناك بون وئەبون بە باعیسی کوشتنی ئەو ژنانە.
ئەمانەی کە دەیان بیرمەندیتر ومیشل فۆکۆ باسیان ئەکەن، ڕوداوەکانی نێو وەڵاتە ئەروپیەکانە. ئاخۆ لە وەڵاتە کانی خۆراوا، شێتەکان چییان بە سەردا هاتبێ وچەند ئازاریان لە فەرهەنگی جەماوەروعەقڵانییەت کێشابێت؟! لەدرێژەی ئەو گۆزاریشەدا هاتووە:
بەڵام لەمەڕ ئەو شێتانەی کە زۆر خەتەرناک بون، نیزامی زەنجیرو کەلەپچە، بەکار ئەهێنرا. نیزامێك کە حەتمەن ڕەهەندی بە سزاگەیاندنی نەبو وتەنیا دەبۆایە ئەندازە و سنورێكی مادی بۆ شێتی قیناوی دابین کردبایە. وەها شێتگەلێکیان بە دیوار و تەخت، زەنجیر ئەکرد. لە نەخۆشخانەی " بتلیم "، ژنانی شێتی شەڕاویان لە قۆنچکەی پێەوە و لە نێو دیواخانێکی درێژەوە، زەنجیر ئەکرد. تەنیا لیباسی ئەوانە، کراسێکی شۆڕی عابایی بوو. لە نەخۆشخانەیەکی دیدا بە ناوی "بتنال گریین" Bethnal Green ژنێك کە توشی هەل ومەرجی توندی دەرونی ئەبو، لە گەوەڕی بەرازەکاندا، ڕا ئەگرت و دەست و پێیان ئەبەستەوە. بە دوای ئەوەی کە ئەو بۆحرانە تەواو ئەبو، ئەیانبرت و تەنیا بە پارچەیەك لە سەری، بە تەختەکەوە ئەیانبەستەوە. کاتێك ئیجازەی هەبو کە بڕوات بۆهەنگاو لێدانێك، بۆڕییەکی ئاسنییان ئەخستە نێو پاکانیەوە کە بۆڕیەکە چەند حەڵقەی هەبو کە یەك سەریان بە قۆنچکەڵانەی پێ وئەو سەری بە زەنجیرێك وکەلەپچەی دەستیەوە، بەسترابووەوە.
بەهەرکات فۆکۆ لەم کتێبەدا، چۆنیەتی ژیانی شێتەکان لە سەردەمەکانی ڕۆنیسانس و سەردەمی کلاسیك و دواتر، ئاشکرا ئەکات کە هەرکام لەو خاڵانە، دەرخەری ئەوەیە کە ئینسان وەکو بونەوەرێکی بیرەوەر، چ فەرهەنگ و کەلتورێکی تێپەڕاندوە، تاکو ئەم نۆقتە کە ئەمڕۆ ئەیبینین.
شێتی هەر ئیستەش لە زۆربەی کۆمەڵگاکاندا، ناسراوە بە دابڕان لە عەقڵ وشیوازی دروستی ژیان ودژی ئایینەکان وکەلتور و بنەماڵەکان و تەواوی کۆمەڵگا! چونکە لایان واێە کە شیتەکان ئابڕوی بنەماڵەکان ئەبەن. کە ئابڕوی بنەماڵەکان چو، ئابڕوی سیستەمەکان دەچێت وبنەماڵەی گەورەتر بە ناوی کۆمەڵگا، ئەکەوێتە ژیرڕەکیفی لە دەست دانی ڕەهەندی ئینسانی و کەلتوری! بەڵام زۆر بە کەمی ڕوناکبیرەکان ددانیان ناوە بەوا کە، کەلتور و فەرهەنگ بە دەستی خۆدی کۆمەڵگاوە پێك دێت. وەکو فەرهەنگ زۆر شت تا دۆێنێ خراپ بو، ئەمڕۆ بە باشی دەزانن، زۆر شت بە پێچەوانەوە باش بوە و هەر لە ڕوی فەرهەنگەوە، ئەمڕۆ بە خراپی دەناسێنن‼
لە وەڵاتە ئەروپیەکاندا، خۆاردنی شەراونەك هەر باوە، کە لە کەلتوری مەسییحەتدا، زۆر بە باشی ئەناسێنن و باسی لێ دەکەن. بەڵام لە فەرهەنگی خۆراوای ناوەڕاستەوە، خۆاردنی شەراو بە حەرام دەزانن ولە وەڵاتێك وەکو ئێران، ئەو کەسەی کە هەرجۆرە ئەلکوهول بخۆاتەوە، بەحۆکمی یاسای عەقڵی وئیسلامی ئەو وەڵاتە لە سیدار ئەدرێت! ئێمە باس لە کۆمەڵگای جیهانی ئەکەین. وبەمۆقاڕنەی چەند لاێەنیانەی بابەتەکان و ڕوداوەکان، تێدەکۆشین بە شتێكی ڕاستەقینە بگەین ولە چۆنیەتی کەلتور و فینۆمنێك بە ناوی ئینسان، باشتر تێبگەین. بۆ نمونە خۆدی جەماوەری جیهانیە کە بوەتە هۆی خراپ بونی ژینگەی خۆی. بێ هیچ مەترسییەك بەرەو خاپورییەکی زۆرتر ئەڕۆات وباشیش ئەزانێت کە ئەنجامی کارەکانی چیە؟ بەڵام چەند سیستەم وسەرمایەداری مل هۆڕن کە نەك هەر باشترین ژیانیان هەیە کە هەموی سەغڵەتیەکانیان بە دیاری داوە بە خەڵکانی هەرە زۆری جیهانی ئینسانی. زۆر شت تێکەڵ و ئاڵۆزبووە. زۆر شت لە نێوتارمائیەکی سەیرەوە، درێژە بە ژیان دەدەن و ئینسان، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ، توشی چەرمەسەریەکی قوڵترونالەبارتر ئەبێت. واتا کۆمەڵگای جیهانی بەرەو مەرگێکی ئاسایی ئەڕۆات. دو لە نیشانەکانی ئەم خاڵە، ئاو بونەوەی سەهۆڵەکانی جەمسەرین ویەکێکیترناسراوە بە" سۆنامی ". لافاوێکی زۆر خەتەرناك، کە هەر ساڵە چەندین هەزارئینسان ئەکۆژێت و سەدان شار و لادی، لە بەین ئەبات‼ ئاێا ئەم سیستەمە عەقڵانییەتە کە تاکو ئێستە خەریکی درێژەدان بە کارەکانییەتی نییە کە ئەم ڕۆاڵەتەی ئەمڕۆی ئینسانی جیهانی و شۆێنی ژینگەی، هێناوەتە ئاراوە؟
من لامواێە کە" عەقڵ " لەم ناوەدا، یەکێك لەگەورەترین خاتابارەکانە. هەر ئەم عەقڵەیە کە فینۆمنی شێتی، ئەخاتە پەراوێزەوە و بە ئەشکەنجەیەکی نا_مرۆڤانەوە، واقیعەکان ئاواژو ئەکات. لام وایە کە بەجێ شیتەکان، ئەبێ تەواوی عاقڵەکان بکەونە ژێر گۆمانەوە. چونکە ئەوە سیستەمی عەقڵانییەت و عاقڵەکانە کە کۆنترۆڵکەری کۆمەڵگاکانن و ئاکامی هەموی کارەکانیان، بە ڕونی دیارە.
پێشتر ئیشارە م کردبو بەوەی کە ' عەقڵ ' یەك شێوازە، ێان یەك ڕێگەیە. ڕێگەئێکە کە وەکو ڕێبۆارێك کە لە سەر بەفردا ڕۆیشتوە( لە درێژایی میژودا) وئێمە ئیستە بە جوانی ئەتوانین شۆێنی هەنگاوەکانی ببینین ودیاردەکانی هەڵسەنگێنین. ئەم شێوازە لە هەزاران بۆاردا، بوە تە هۆی ڕەنگدانەوەی هەزاران نالە باری و سەغڵەتی جۆراوجۆر، بۆ فینۆمنی ئینسان وکۆمەڵگای جیهانی. لە بیریش نەکەین کە ئینسان خۆی یەك فینۆمن یان دیاردەیەکی سروشتیە و لە سروشت جێا نەبوە ونییە. بەڵام عەقڵانییەتێك کە لە کانیاوەکانی فیکردا، ئاوی خۆاردوتەوە، دەستی کردوە بە پێکهێنانی چەندین سیستەمی دژ بە سروشت و خۆدی ئینسانیش. لەم ناوە، ئەوەی کە رەسەنترەو ئەرکی لێکدانەوەی دیالۆگانەی دیاردەکانیتری هەموی گەردونی لە ئەستۆیە، فیکرە. بەڵام سیستەمی عەقڵانییەت، فیکر و جیهانی فیکری خستوەتە نێوتەم و مژێك وبە هەموشێوازێك کە توانیویە، " فیکر" ی تەبعید کردووە. بەڵام ئاێا ئەم کارە هەتاهەتائیە؟ هەرگیز. شتی وەها نابێت. ڕەنگە کەسێك پرسیار بکات کە ئەوە چۆنە؟ وەڵام بۆ نمونە ئەمەێە: عەقڵانییەتی ئایدیالیستی کە بە مانا تەواوەکەی میتافیزیکییە، لە ئێرانی ئیسلامیدا، یاری شەترە نج بە خراپ ئەزانێت و حەرامی کردووە. عەقڵانییەتی میتافیزیکی تەنانەت نیشانەو و سەنبۆلەکانی ' فیکر' ی، لاێ خەڵك بە خراپ ونەحس( شوم) ناساندوە! وەکوباێەقۆش( بەبو) کە لە تەواوی جیهاندا بە سەنبۆلی فیکر ناسراوە، بەڵام دینکارەکان و ئایدیا و ئایینەکان، باێەقۆش بە نەحس ئەناسن. لەکاتێکدا بایەقۆش بە هۆی جەوهەر وساختاریەوە، لە شۆێنی ئارام وکەم سەر و دەنگ ئۆقرە ئەگرێت. وەکو کەسێك کە پێویستی بە تۆزێك فیکر کردنەوە بێت، وبڕۆاتە چۆڵاییەکانی نێو دارستانەکان و بە تەنیا چەن ساتێك لە تەك خۆیا بێت. جیهانی فیکر ئەگەرچی جیهانێکی قوڵ ورەنگاوڕەنگ و تاریکە، بەڵام ڕەنگە بە دەنگێکی ناحەز وئیزافەی نا_ پێویست، خەلەلی تێبکەویت. ئایا تا ئیستا نەبینراوە یان بۆ خۆتان بە ئەزمون دەر نەهاتوە کە پێویستتان بە تۆزێك بێ دەنگی وئاسایی و بیر کردنەوە بێت؟! کە ئەڵێم بیر کردنەوە، ڕێك مەبەستم جیهانی فیکریە. بەو مانایەی کە کەسێك بڕۆاتە نێوتارماییەکانی ئەو جیهانەوە… لەوێیە کە زۆر شتی شاردراوە، دەر ئەکەون و ئینسان ئەتوانێت لە چۆنیەتیان وژیانیان بە جوانی تێبگات.
بەڵام عەقڵ بە پێچەوانەوە، هەر بەو ڕێگادا دەڕۆات کە پێشتر" عاقڵێك " دیاری کردوە وڕێبۆاران لەو ڕێگایەدا، کە هەزاران چرای هەڵکراوی تێدایە، دەڕۆن و بە شانازیەوە ڕی ئەپێون‼ بێ ئەوەی کە باش لە قوڵاییەکانی مەبەست وئاکامی ڕێگاکان، تێگەیشتبێتن. لە وەها دیاردەیەکدا ئەگەرڕێك و دروست بڕۆانین، شۆێنی هەنگاوی ' عاقڵەکان ' و " ڕێبەرە کان " و سیستەمەکان دیارن.
لامۆایە کە دەتوانین لەم نۆقتەدا ئەمە بڵین کە" شێتی " ئەتوانێت لە تەك " فێکر " دا جۆرێك دۆستی وتێکەڵاوی هەبێت، بەڵام لە تەك " عەقڵانییەت " دا، وەکو دۆژمنێك سەیری یەکتر ئەکەن. ئەمەش دیارە کە هۆەکەی چیە و چۆنە؟ چونکە عەقڵ و شیوازی عەقڵی، کە یەکێك لە هۆە بنەماکانی دیاردەی سیستەمەکانە، شێتی بە دور لە فەرهەنگ ومانا رەسەنەکەی ئینسان دەزانێت ولە درێژایی مێژودا، شێتەکانی بە خراپترین شیواز، ئازارو ئەشکەنجە کردووە. و ئەو ئازارە هێشتا هێشتایە لە زۆربەی وەڵاتەکاندا بەردەوامە!
جارێ لە کۆمەڵگای کوردەواریدا، دەیان جار بینراوە کە نەخۆشە دەرونییەکان، ئەبن بە مەبەست و ئامراز، بۆئیسباتی حەقانییەتی دینی‼ نێوی خەیاڵە تاڵە کان ئەنێن جێن وجێن لە لەشی خەڵك دەر ئەکەن! وئەم عاقڵە دین کارانە، بە شێوازی عەقڵانییەتی دینی، ئیسباتی بونی خۆا ئەکەن!
لە بەشێکی هەرە گرینگی ئۆردوگای متافیزیاوە، دژی خەێاڵ ئەوەستن. کە چی خۆێان کە چونە خەڵوەتگایانەوە بە هۆێ خەێاڵەوە، لە بەشێکی زۆر ڕواڵەتی فینۆمنەکان تێ ئەگەن، بەڵام بە هۆی عەقڵانییەتێکی کۆێرەوە، خەیاڵاتی خەڵك بە جێن قاو دەدەن و بەم شیوەیە سەر لە خەڵکی ساکار و دەوروبەر ئەشێوێنن و عەقڵانییەتەکەیان، بە ڕاستی وواقیع، ئەشۆبهێنن. تۆ بڵی ئەم کارەساتە هەروا درێژەی هەبێ و بیرمەندەکانی خەڵکی شاری فیکر، هیچ نەڵێن؟؟
لە بەرانبەری میتافیزیا_ بەشی سێهەم
جوانی ومیتافیزیا
بۆ باشتر زانین و ناسینی چەمك وڕۆاڵەتێکی میتافیزیایی، لێرەدا باس لە " جوانی " وکاریگەری جوانی لە سەر ئینسان وچۆنیەتی بەکار هێنانی" جوانی " بە دەستی دەیان ئایدیا و ئائین وئایدۆلۆژیا دەکەین.
دیارە جوانی خۆی لە ناو خۆیەوە، سەرەنج ڕاکێشە. دیتنی شتی جوان، جۆرێك خۆشی و جۆرێکیش سەر سورهێنان بۆئینسان بەدی دەکات. ئەگەرچی باسی فەلسەفی جوانی، هەر لە سەردەمی سۆقراتەوە هەبوە، بەڵام لاموایە کە هێشتا تەواوەتی ئەو چەمکەفەلسەفیە رون نەکراوەتەوە. هۆی ئەم وتراوە لەوە دایە کە بۆچونەکان لە سەر بابەتی" جوانی " زۆر جۆراوجۆرن. کۆ کردنی هەموی ئەو بۆچونانە و تێکڕا کردنیان، ئەگەریش بکرێت، بەرهەمێکی باش لە کار دەر نایەت. بەڵام دەکرێت بە وردی وبەش بەش، فینۆمنی جوانی، بناسرێت. ساکارترین ئینسانەکانیش بۆچونێکیان لە سەر جوانی هەیە. واتا جوانی شتێکە کە خەڵکان خۆیان ئەزمونیان کردوە ولاموایە هەموان تێدەکۆشن تاکو بەرهەمەکانیان وکردەوەکانیان ، بەدیکراوەکانیان وبە گشتی کاریگەرییەکانیان جوان بکەن تاکو خەڵکی بتوانن لەڕێگای ئەو جوانیەدا، سەرەنجیان بۆ ئەوبەرهەمە یان بەدیکراوە ڕابکێشرێت.
جارێ هەر ئەم باسە، ڕێك لەم خاڵەدا دەرخەری ئەوەیە کە خەڵکی، شتی ناجوانیان بە دڵ نیە وبە دوایدا ناچن. ئەمە ئەبێتە هۆی ئەوەی کە هەر سازمان و سێستەمێك تێبکۆشێت کە بەدیکراوەکان و کارەکان و بەرهەم و بیرەکانی لە تەك جوانیدا تێکەڵ بکات یان ساکارتر بڵێن خۆی جوان نیشان بدات.
هۆنەرە جوانەکان!
هەموان دەزانن کە" هۆنەر " بێ فینۆمنی " جوانی "، شتێکی بێ مانایە. بۆیە لە درێژایی مێژودا بیستومانە و بینیومانە کە هۆنەرەکان، بە جوانیەوە ئاراستە کراون. ئایا پێچەوانەی ئەوەمان تاکو ئێستە بەدی کردووە؟ یانێ کەس بە دوای ناجوانی وناحەزیدا ڕۆیشتووە؟ لاموایە کە وەڵامی ئەم پرسیارە وشەی" نا" بێ! بەڵام لە لایەکیترەوە و بە ورد بونەوە لە جیهانی جوانی و بە هۆی چەندین دیاردەی میتافیزیایانەوە، پێچەوانەکەی ئەوە مان بۆ دەر ئەکەوێت! بۆ نمونە خۆدی خەڵكن کە جوانیەکانی سیستەم و سازمان و جۆرێکی بۆچونیان هەڵبژاردوە کە بوەتە سیستەمێك بە سەری خۆیاندا کە دواتر بوەتە هۆی سەدان کارەسات. پێش ئەوەی کە ئەو سیستەمە دەسەڵات بگرێت بە دەستەوە، بە تەواوی هێز و تواناوە، خۆی بە "جوانی" ڕازاندوتەوە وخەڵك بڕوایان بەوبۆچونەو سیستەمە کردووە. بێ ئەوەی کە سەبریان کردبێ لە داکۆکی و داوەریان لە سەری. ئەمە نیشانەی " پەلەیە " لە داکۆکی وداوەری. واتا پەلە کردنی بێ زانیاری قوڵ لە فینۆمنەکان، ئەبێتە هۆی چەندین کارەسات لە داهاتوودا. ئەگەر باش لە هۆنەرە جوانەکان بڕوانین وکاریگەریان لە سەر خەڵك لێکبەینەوە و تۆێژینەوەمان لە سەری بێت، بۆمان دەر ئەکەوێت کە تەك جوانی هۆنەرەکاندا، بیر و بۆچونی ئایدیالیستییەکی زۆر، ئەڕواتە نێو فیکروفەرهەنگی کۆمەڵگا دا!
بەڵام چۆن شتی وەها ئەبێت؟ دینەکان و ئایینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان، سەرجەم لە هۆنەرە جوانەکان کەڵك وە ردەگرن وئەو جوانیە کە بەرهەمی خۆدی ئینسانە هۆنەرمەندەکانە، بە خۆاوەندوە دەبەسترێنەوە! کەنیسەکان ومزگەوتەکان بە سەدان هۆنەری جوان، ڕازاندراونەتەوە. هۆنەری ئاوێنە کاری ومیعماری وگەچ بڕین وپەیکەر سازی وڕەسامی کە لەم شۆێنانەدا بەکار هێنراون، کاری ئاسمانەکان نەبوە و نییە. بەڵکوبەرهەمی هۆنەرمەندەکانە کە بە شێوازێکی زۆر جوان دروست کراون. بۆ نمونە" واتیکان " لە ڕۆما. بەرهەمی هۆنەری پەیکەر سازی و ئەو ڕەسمە زۆر جوانانە، کە بە دەستی میکل ئانژ وڕافائێل وهۆنەرمەندەکانیتربە دیکراون، بە خۆاوەندەوە گریدراون! واتا کە دەڕۆێتە وەها شۆێنێك، لە بیرت دەچێتەوە کە ئەمانە بە دەستی ئینسانەکان پێکهاتوون. بەڵام دەبینین کە هێزی ئەو جوانیە دەگەڕێتەوە بۆئاسمان! ئەمە لەکاتێکدایە کە هۆنەرە جوانەکانی پێش چاو، بەڕاستی زەوینین نەك ئاسمانی. جار وایە کە میتافیزیا وئایینەکان خۆیان بە جوانی لە ناو دارێكدا ئەشارنەوە. بۆ نمونە مۆرتازەکانی هیندوستان کە جار جارئەڕۆنە نێو دارێکەوە ودینەکەیان لەویدا بە شێوازێکی جوان، نمایش ئەدەن.Another face of demonstration by metaphysic
ئەمە خۆی درۆیەکە، کە ئایدیالیزم یان بە تەواوی میتافیزیا، بێ ئەم درۆە نەیتوانیوە و ناتوانێ درێژە بە ژیانی بدات. لە لایەکیترەوە بە ڕوانگەیەکی زانستی و فەلسەفی، دەبینین کە ئائینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان، ئەو دژایەتی و دڵڕەقییەی خۆیان بە بەکارهێنانی فینۆمنی " جوانی " ئەشارنەوە. تاکو ڕاستیەکان و واقیعەکانیان بۆ خەڵك دەر نەکەوی. ئەگەر کەسێك بتوانی جوانیەکان لە میتافیزیا، جێا بکاتەوە کە کار و بەرهەمی مرۆڤەکانن، ڕاستیەکانی ئەوئایینانە بەڕونی دەکەونە بەر چاو. جوانیەکانی هۆنەرتەنیا لە کاری هۆنەری ڕەسام ونیگارکێش ومیعماروئاوێنەکار و…هتد نیە. بەڵکو لە زۆر شۆێنیتردا خۆیان ئەنوێنن. وەکو هۆنەری جۆانی قسەکردن. Beauty Speech واتا چەمکی جوانی دەڕواتە نێووشەکانیشەوە. قۆرعان پڕە لە وشەو و دێری جووان. بایبل پڕە لە ڕەستەوبابەتی جووان. ئەگەر بپرسین کە ئایا جوانی ئەم وشە و دێرانە، ئەوەیە کە خەڵک لە یەکتر جێا ببنەوە ولە نێوانیاندا شەڕ هەڵگرسێت کە سەدان جار ئەوشەڕانە بەدی کراون و میلیۆنەها ئینسانی وەڵاتەکان کۆژراون وهەزاران نالەباری بەدی کراوە! وەڵام چییە؟
لە سەدەی پازدەی زایینیدا، قەشەیەك بە ناوی" مارتین لوتر " بۆچونێکی "جوانی " لە سەربایبل بڵاوکردەوە و وتی: مەبەستی خۆا لە کتێبی بایبلدا ئەوە نەبوە کە قەشەکانی ڕۆم بە ڕیوەی دەبەن. مۆسیقا وهەڵپەڕکی و شایی نابێت لە مەسیحییەت جێا بکرێتەوە…
ئەم ڕوانگەیە بو بە هۆی گۆڕانێك لە ئەم ئایینەدا Re-form . بە مانایەکی ڕێکتر، مارتین لوترئەو ئایینەی نەجات دا، چونکە ڕازاندیەوە بە هۆنەرە جوانەکان. بەم شێوەیە خەڵکی ئیتر ئەو ئایینەیان قبۆڵ کرد و بە هۆی جوانیەکان کە لە ڕاستیدا هێ ئەو ئایینە نەبو، تەواوی ڕقاێیەکانی دژی ئینسانیەکەیان لە بیر کرد. هەر چەن میژونیشانیداوە کە شەڕەکانی سەردەمی سەدەی ناوەڕاست لە نێوان مۆسۆڵمانەکان و مەسیحییەکان، چ نالەبەری وسەغڵەتیگەلێکی بۆجەماوەری ئینسانی بەدی کردویەك لەوانە، دەزگای ئەنگیزیسیۆن بو کە تا سەردەمی ڕۆنیسانس درێژەی پێدرا.
جوانی لە هۆنەری گۆرانی وخزمەت بە میتافیزیا…!
گۆرانی پێکهاتەیەکە لە شیعرو موسیقا. هەر دوی ئەم لایەنانە لە کانیاوی هۆنەرە جوانەکان، ئاو دەخۆنەوە. بە ورد بونەوە لە گۆرانیەکان وناوڕۆکی وشەکان، بە جوانی بۆمان دەر دەکەوێت کە زۆربەی هەرە زۆری گۆرانیەکان، هان لە خزمەتی میتافیزیادا. گۆرانیەکان پڕن لە وشەی ئیلاهیات وئایدیالیستی. پڕن لە باوکە ڕۆ وپەرپێدانی فەرهەنگی ئایینی و ئایدئۆلۆژیاوە. ئەوەندە بەرهەمی هۆنەری جوان بەم ناوەڕۆکەوە، ڕۆیشتوتە نێو کۆمەڵگاوە کە بە ڕاستی سەر سوڕهێنەرە. ئەوەی من لە گۆرانی کوردی بیستومە، زۆر زۆر بە دەگمەن بینیومە کە ناوەڕۆکی شیعرەکەو گۆرانیەکە، لە مەبەستی میتافیزیاوە باتاڵ بووبێت. بەڵام بە پێچەوانەوە هەزاران هەزار گۆرانی و کۆڕی هۆنەری گیراوە کە زۆربەی هەرە زۆریان، تەنیا فەرهەنگی میتافیزیایانەیان پەرە پێداوە. ئەگەر بۆ نمونە بڕۆینە سەر گۆرانیەکان و بەرهەمە هۆنەریەکان، سەر لە سەد دەفتەر و کتێب دەر دێنێ. بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە کە خۆێنەری ئەم بابەتە، خۆی بە بیرێکی ڕاستی ودروستیەوە، باش گۆی لە گۆرانیەکان بگرێت تاکوڕادەی ڕاستەقینەی ئەم چەمکەیش بۆی بە جوانی دەر کەوی.
مەبەستی قسەکە لەوەدایە کە ناچارین هەزاران بەرهەمی هۆنەری لە بۆاری جۆراوجۆرەوە وەکو ئەو گۆرانییانەی کە هان لە خزمەتی میتافیزیا وئەبن بە هۆی پەرەپێدانی فەرهەنگی" وێستاو " وبێ جۆڵەونالەبار، بخەێنە زبڵدانەوە. ئەگەر ئەم کارە ئەمڕۆ نەکرێت، لاموایە کە لە داهاتوی نزیکدا وەها دەبێت. چونکە فەرهەنگی کورد لە ڕاستی و ڕاشکاوی و دروستی و سیداقەت زۆر زۆر نزیکە. بەڵام هۆی بڵاو بونەوەی ئەو گۆرانییانە کە ئاماژەمان پێکرد، دەگەڕیتەوە بۆچەندبابەتی دی کە لەم نوسراویەدا جێ نابێتەوە. تەنیا بە کۆرتی ئیشارە بەوە دەکەم کە شیعری شاعیرەکان و گۆرانیبێژەکان، تا ڕادەیەکی زۆر بەرز کەوتوتە خزمەتی میتافیزیاوە. ناوەڕۆکی زۆربەی ئەو بەرهەمانە تێکەڵاویە لە تەك ئایدیالیزمدا. شتێك کە هەرگیزبە قازانجی ئینسان و کۆمەڵگا نەبوە و تەنیا کارەساتی بۆ کۆمەڵگا بە دی کردووە.
سەرجەمی باسەکە لەوێدایە کە " جوانی " بە پێچەوانەوە بەکار هێنراوە و خراوەتە خزمەتی میتافیزیاوە. ئەم ئیشە زۆرترلە بۆاری هۆنەرە جوانەکاندا، خۆیان نیشانداوە وبەم جۆرە و بە شیوازێکی جوان، درۆیەکی هەزاران ساڵەیان تەك خەڵکا کردووە. بۆ باشتر ناسینی ئایینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان وسیستەمەکان، ئەبێت فینۆمنی" جوانی " لێیان جێا بکەینەوەکە بەرهەمی خۆدی ئینسانەکانن، ئەوکات ڕۆاڵەت و سیمای ڕاستەقینەی ئەوانە دەر ئەکەون. لاموایە لە کاتی بە دەرکەوتنی ئەو ڕواڵەتانە کە خۆیان لە پشت جوانیەکاندا شاردوتەوە، ناجوانی و ڕق ودژایەتی ئەوان بەرانبەر بە ئینسان و کۆمەڵگا، بە ڕوناکی دەر ئەکەوێت.
ئەمەش لە ناو خۆیا جۆرێك ترس پێك دێنێت وترسیش تەنیا دابڕان لەوەیە کە تا ئەمڕۆ بە ناوی واقیع و ڕاستی ، بە خۆاردی خەڵك دراوە. ترس لە ئاوارە بونی دوبارەیە وکەوتنە ناو جیهانی فێکرە وڕەخنە گرتن لە پێشو وهەموی ئەو بەرهەمانەیە کە تائێستا بەدیکراون. بەڵام ئایا ئێمە تینوی ڕاستین یان نا؟ ئایا بە ڕاستی پێمان خۆشە میتافیزیا بە هەموجۆرێك فریومان بدات؟ ئایا کاتی دابڕان لە ئەو فەرهەنگە ناڕاستیە نەگەیشتووە؟ ئایا هۆنەرە جوانەکان ئەبێت خەڵک هان بدەن بە شایی و ڕاستی و" زیندوبون " یان پێچەوانەکەی؟ فەرهەنگی ئێمەی کورد، تا چەند گرێدراوە بە میتافیزیاوە؟ وڕوناکبیری کوردتا چەند لە سەری ئەم چەمکە گرینگە کە بە تەواوی دژی ئینسان و کۆمەڵگایە، ئیشی کردووە؟
جوانی ومیتافیزیا
بۆ باشتر زانین و ناسینی چەمك وڕۆاڵەتێکی میتافیزیایی، لێرەدا باس لە " جوانی " وکاریگەری جوانی لە سەر ئینسان وچۆنیەتی بەکار هێنانی" جوانی " بە دەستی دەیان ئایدیا و ئائین وئایدۆلۆژیا دەکەین.
دیارە جوانی خۆی لە ناو خۆیەوە، سەرەنج ڕاکێشە. دیتنی شتی جوان، جۆرێك خۆشی و جۆرێکیش سەر سورهێنان بۆئینسان بەدی دەکات. ئەگەرچی باسی فەلسەفی جوانی، هەر لە سەردەمی سۆقراتەوە هەبوە، بەڵام لاموایە کە هێشتا تەواوەتی ئەو چەمکەفەلسەفیە رون نەکراوەتەوە. هۆی ئەم وتراوە لەوە دایە کە بۆچونەکان لە سەر بابەتی" جوانی " زۆر جۆراوجۆرن. کۆ کردنی هەموی ئەو بۆچونانە و تێکڕا کردنیان، ئەگەریش بکرێت، بەرهەمێکی باش لە کار دەر نایەت. بەڵام دەکرێت بە وردی وبەش بەش، فینۆمنی جوانی، بناسرێت. ساکارترین ئینسانەکانیش بۆچونێکیان لە سەر جوانی هەیە. واتا جوانی شتێکە کە خەڵکان خۆیان ئەزمونیان کردوە ولاموایە هەموان تێدەکۆشن تاکو بەرهەمەکانیان وکردەوەکانیان ، بەدیکراوەکانیان وبە گشتی کاریگەرییەکانیان جوان بکەن تاکو خەڵکی بتوانن لەڕێگای ئەو جوانیەدا، سەرەنجیان بۆ ئەوبەرهەمە یان بەدیکراوە ڕابکێشرێت.
جارێ هەر ئەم باسە، ڕێك لەم خاڵەدا دەرخەری ئەوەیە کە خەڵکی، شتی ناجوانیان بە دڵ نیە وبە دوایدا ناچن. ئەمە ئەبێتە هۆی ئەوەی کە هەر سازمان و سێستەمێك تێبکۆشێت کە بەدیکراوەکان و کارەکان و بەرهەم و بیرەکانی لە تەك جوانیدا تێکەڵ بکات یان ساکارتر بڵێن خۆی جوان نیشان بدات.
هۆنەرە جوانەکان!
هەموان دەزانن کە" هۆنەر " بێ فینۆمنی " جوانی "، شتێکی بێ مانایە. بۆیە لە درێژایی مێژودا بیستومانە و بینیومانە کە هۆنەرەکان، بە جوانیەوە ئاراستە کراون. ئایا پێچەوانەی ئەوەمان تاکو ئێستە بەدی کردووە؟ یانێ کەس بە دوای ناجوانی وناحەزیدا ڕۆیشتووە؟ لاموایە کە وەڵامی ئەم پرسیارە وشەی" نا" بێ! بەڵام لە لایەکیترەوە و بە ورد بونەوە لە جیهانی جوانی و بە هۆی چەندین دیاردەی میتافیزیایانەوە، پێچەوانەکەی ئەوە مان بۆ دەر ئەکەوێت! بۆ نمونە خۆدی خەڵكن کە جوانیەکانی سیستەم و سازمان و جۆرێکی بۆچونیان هەڵبژاردوە کە بوەتە سیستەمێك بە سەری خۆیاندا کە دواتر بوەتە هۆی سەدان کارەسات. پێش ئەوەی کە ئەو سیستەمە دەسەڵات بگرێت بە دەستەوە، بە تەواوی هێز و تواناوە، خۆی بە "جوانی" ڕازاندوتەوە وخەڵك بڕوایان بەوبۆچونەو سیستەمە کردووە. بێ ئەوەی کە سەبریان کردبێ لە داکۆکی و داوەریان لە سەری. ئەمە نیشانەی " پەلەیە " لە داکۆکی وداوەری. واتا پەلە کردنی بێ زانیاری قوڵ لە فینۆمنەکان، ئەبێتە هۆی چەندین کارەسات لە داهاتوودا. ئەگەر باش لە هۆنەرە جوانەکان بڕوانین وکاریگەریان لە سەر خەڵك لێکبەینەوە و تۆێژینەوەمان لە سەری بێت، بۆمان دەر ئەکەوێت کە تەك جوانی هۆنەرەکاندا، بیر و بۆچونی ئایدیالیستییەکی زۆر، ئەڕواتە نێو فیکروفەرهەنگی کۆمەڵگا دا!
بەڵام چۆن شتی وەها ئەبێت؟ دینەکان و ئایینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان، سەرجەم لە هۆنەرە جوانەکان کەڵك وە ردەگرن وئەو جوانیە کە بەرهەمی خۆدی ئینسانە هۆنەرمەندەکانە، بە خۆاوەندوە دەبەسترێنەوە! کەنیسەکان ومزگەوتەکان بە سەدان هۆنەری جوان، ڕازاندراونەتەوە. هۆنەری ئاوێنە کاری ومیعماری وگەچ بڕین وپەیکەر سازی وڕەسامی کە لەم شۆێنانەدا بەکار هێنراون، کاری ئاسمانەکان نەبوە و نییە. بەڵکوبەرهەمی هۆنەرمەندەکانە کە بە شێوازێکی زۆر جوان دروست کراون. بۆ نمونە" واتیکان " لە ڕۆما. بەرهەمی هۆنەری پەیکەر سازی و ئەو ڕەسمە زۆر جوانانە، کە بە دەستی میکل ئانژ وڕافائێل وهۆنەرمەندەکانیتربە دیکراون، بە خۆاوەندەوە گریدراون! واتا کە دەڕۆێتە وەها شۆێنێك، لە بیرت دەچێتەوە کە ئەمانە بە دەستی ئینسانەکان پێکهاتوون. بەڵام دەبینین کە هێزی ئەو جوانیە دەگەڕێتەوە بۆئاسمان! ئەمە لەکاتێکدایە کە هۆنەرە جوانەکانی پێش چاو، بەڕاستی زەوینین نەك ئاسمانی. جار وایە کە میتافیزیا وئایینەکان خۆیان بە جوانی لە ناو دارێكدا ئەشارنەوە. بۆ نمونە مۆرتازەکانی هیندوستان کە جار جارئەڕۆنە نێو دارێکەوە ودینەکەیان لەویدا بە شێوازێکی جوان، نمایش ئەدەن.Another face of demonstration by metaphysic
ئەمە خۆی درۆیەکە، کە ئایدیالیزم یان بە تەواوی میتافیزیا، بێ ئەم درۆە نەیتوانیوە و ناتوانێ درێژە بە ژیانی بدات. لە لایەکیترەوە بە ڕوانگەیەکی زانستی و فەلسەفی، دەبینین کە ئائینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان، ئەو دژایەتی و دڵڕەقییەی خۆیان بە بەکارهێنانی فینۆمنی " جوانی " ئەشارنەوە. تاکو ڕاستیەکان و واقیعەکانیان بۆ خەڵك دەر نەکەوی. ئەگەر کەسێك بتوانی جوانیەکان لە میتافیزیا، جێا بکاتەوە کە کار و بەرهەمی مرۆڤەکانن، ڕاستیەکانی ئەوئایینانە بەڕونی دەکەونە بەر چاو. جوانیەکانی هۆنەرتەنیا لە کاری هۆنەری ڕەسام ونیگارکێش ومیعماروئاوێنەکار و…هتد نیە. بەڵکو لە زۆر شۆێنیتردا خۆیان ئەنوێنن. وەکو هۆنەری جۆانی قسەکردن. Beauty Speech واتا چەمکی جوانی دەڕواتە نێووشەکانیشەوە. قۆرعان پڕە لە وشەو و دێری جووان. بایبل پڕە لە ڕەستەوبابەتی جووان. ئەگەر بپرسین کە ئایا جوانی ئەم وشە و دێرانە، ئەوەیە کە خەڵک لە یەکتر جێا ببنەوە ولە نێوانیاندا شەڕ هەڵگرسێت کە سەدان جار ئەوشەڕانە بەدی کراون و میلیۆنەها ئینسانی وەڵاتەکان کۆژراون وهەزاران نالەباری بەدی کراوە! وەڵام چییە؟
لە سەدەی پازدەی زایینیدا، قەشەیەك بە ناوی" مارتین لوتر " بۆچونێکی "جوانی " لە سەربایبل بڵاوکردەوە و وتی: مەبەستی خۆا لە کتێبی بایبلدا ئەوە نەبوە کە قەشەکانی ڕۆم بە ڕیوەی دەبەن. مۆسیقا وهەڵپەڕکی و شایی نابێت لە مەسیحییەت جێا بکرێتەوە…
ئەم ڕوانگەیە بو بە هۆی گۆڕانێك لە ئەم ئایینەدا Re-form . بە مانایەکی ڕێکتر، مارتین لوترئەو ئایینەی نەجات دا، چونکە ڕازاندیەوە بە هۆنەرە جوانەکان. بەم شێوەیە خەڵکی ئیتر ئەو ئایینەیان قبۆڵ کرد و بە هۆی جوانیەکان کە لە ڕاستیدا هێ ئەو ئایینە نەبو، تەواوی ڕقاێیەکانی دژی ئینسانیەکەیان لە بیر کرد. هەر چەن میژونیشانیداوە کە شەڕەکانی سەردەمی سەدەی ناوەڕاست لە نێوان مۆسۆڵمانەکان و مەسیحییەکان، چ نالەبەری وسەغڵەتیگەلێکی بۆجەماوەری ئینسانی بەدی کردویەك لەوانە، دەزگای ئەنگیزیسیۆن بو کە تا سەردەمی ڕۆنیسانس درێژەی پێدرا.
جوانی لە هۆنەری گۆرانی وخزمەت بە میتافیزیا…!
گۆرانی پێکهاتەیەکە لە شیعرو موسیقا. هەر دوی ئەم لایەنانە لە کانیاوی هۆنەرە جوانەکان، ئاو دەخۆنەوە. بە ورد بونەوە لە گۆرانیەکان وناوڕۆکی وشەکان، بە جوانی بۆمان دەر دەکەوێت کە زۆربەی هەرە زۆری گۆرانیەکان، هان لە خزمەتی میتافیزیادا. گۆرانیەکان پڕن لە وشەی ئیلاهیات وئایدیالیستی. پڕن لە باوکە ڕۆ وپەرپێدانی فەرهەنگی ئایینی و ئایدئۆلۆژیاوە. ئەوەندە بەرهەمی هۆنەری جوان بەم ناوەڕۆکەوە، ڕۆیشتوتە نێو کۆمەڵگاوە کە بە ڕاستی سەر سوڕهێنەرە. ئەوەی من لە گۆرانی کوردی بیستومە، زۆر زۆر بە دەگمەن بینیومە کە ناوەڕۆکی شیعرەکەو گۆرانیەکە، لە مەبەستی میتافیزیاوە باتاڵ بووبێت. بەڵام بە پێچەوانەوە هەزاران هەزار گۆرانی و کۆڕی هۆنەری گیراوە کە زۆربەی هەرە زۆریان، تەنیا فەرهەنگی میتافیزیایانەیان پەرە پێداوە. ئەگەر بۆ نمونە بڕۆینە سەر گۆرانیەکان و بەرهەمە هۆنەریەکان، سەر لە سەد دەفتەر و کتێب دەر دێنێ. بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە کە خۆێنەری ئەم بابەتە، خۆی بە بیرێکی ڕاستی ودروستیەوە، باش گۆی لە گۆرانیەکان بگرێت تاکوڕادەی ڕاستەقینەی ئەم چەمکەیش بۆی بە جوانی دەر کەوی.
مەبەستی قسەکە لەوەدایە کە ناچارین هەزاران بەرهەمی هۆنەری لە بۆاری جۆراوجۆرەوە وەکو ئەو گۆرانییانەی کە هان لە خزمەتی میتافیزیا وئەبن بە هۆی پەرەپێدانی فەرهەنگی" وێستاو " وبێ جۆڵەونالەبار، بخەێنە زبڵدانەوە. ئەگەر ئەم کارە ئەمڕۆ نەکرێت، لاموایە کە لە داهاتوی نزیکدا وەها دەبێت. چونکە فەرهەنگی کورد لە ڕاستی و ڕاشکاوی و دروستی و سیداقەت زۆر زۆر نزیکە. بەڵام هۆی بڵاو بونەوەی ئەو گۆرانییانە کە ئاماژەمان پێکرد، دەگەڕیتەوە بۆچەندبابەتی دی کە لەم نوسراویەدا جێ نابێتەوە. تەنیا بە کۆرتی ئیشارە بەوە دەکەم کە شیعری شاعیرەکان و گۆرانیبێژەکان، تا ڕادەیەکی زۆر بەرز کەوتوتە خزمەتی میتافیزیاوە. ناوەڕۆکی زۆربەی ئەو بەرهەمانە تێکەڵاویە لە تەك ئایدیالیزمدا. شتێك کە هەرگیزبە قازانجی ئینسان و کۆمەڵگا نەبوە و تەنیا کارەساتی بۆ کۆمەڵگا بە دی کردووە.
سەرجەمی باسەکە لەوێدایە کە " جوانی " بە پێچەوانەوە بەکار هێنراوە و خراوەتە خزمەتی میتافیزیاوە. ئەم ئیشە زۆرترلە بۆاری هۆنەرە جوانەکاندا، خۆیان نیشانداوە وبەم جۆرە و بە شیوازێکی جوان، درۆیەکی هەزاران ساڵەیان تەك خەڵکا کردووە. بۆ باشتر ناسینی ئایینەکان و ئایدئۆلۆژیاکان وسیستەمەکان، ئەبێت فینۆمنی" جوانی " لێیان جێا بکەینەوەکە بەرهەمی خۆدی ئینسانەکانن، ئەوکات ڕۆاڵەت و سیمای ڕاستەقینەی ئەوانە دەر ئەکەون. لاموایە لە کاتی بە دەرکەوتنی ئەو ڕواڵەتانە کە خۆیان لە پشت جوانیەکاندا شاردوتەوە، ناجوانی و ڕق ودژایەتی ئەوان بەرانبەر بە ئینسان و کۆمەڵگا، بە ڕوناکی دەر ئەکەوێت.
ئەمەش لە ناو خۆیا جۆرێك ترس پێك دێنێت وترسیش تەنیا دابڕان لەوەیە کە تا ئەمڕۆ بە ناوی واقیع و ڕاستی ، بە خۆاردی خەڵك دراوە. ترس لە ئاوارە بونی دوبارەیە وکەوتنە ناو جیهانی فێکرە وڕەخنە گرتن لە پێشو وهەموی ئەو بەرهەمانەیە کە تائێستا بەدیکراون. بەڵام ئایا ئێمە تینوی ڕاستین یان نا؟ ئایا بە ڕاستی پێمان خۆشە میتافیزیا بە هەموجۆرێك فریومان بدات؟ ئایا کاتی دابڕان لە ئەو فەرهەنگە ناڕاستیە نەگەیشتووە؟ ئایا هۆنەرە جوانەکان ئەبێت خەڵک هان بدەن بە شایی و ڕاستی و" زیندوبون " یان پێچەوانەکەی؟ فەرهەنگی ئێمەی کورد، تا چەند گرێدراوە بە میتافیزیاوە؟ وڕوناکبیری کوردتا چەند لە سەری ئەم چەمکە گرینگە کە بە تەواوی دژی ئینسان و کۆمەڵگایە، ئیشی کردووە؟